Қарапайым қарулар

Презентация қосу

Тіршілік қауіпсіздігін
ұйымдастыру негіздері
Төтенше жағдайлардың алдын алу және жоюдың
мемлекеттік жүйесі мен оның міндеттері
Бұл пәннің негізгі
қарастыратын мәселесі
• Себебі қоғамның дамуының негізгі тұтқасы
экономикалық байлығы болып табылады;
•Тіршілік қауіпсіздігі қауіпсіздік туралы оқытып және
одан қорғауды үйрететін пән.
•Қауіпсіздік деп белгілі бір шарттарды адамның
денсаулығына тікелей және жанама зиян келтіретін,
қажетсіз салдар қалдыратын құбылысты, үрдістерді,
нысандарды атайды.
Пәннің негізгі мақсаттары:
1. Болашақ мамандарды теориядық білім мен тәжірибелік дағдылармен
қаруландыру;
2. Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігін және зиянсыздығын жасау;
3. Төтенше жағдайларда елдімекендерді және шаруашылық нысандарын
апаттан, табиғи апаттардан сақтауды және қазіргі заманғы жаппай қыру
қаруларды пайдалануға болатын зардаптарды жоюда дұрыс шешім
қабылдау және апаттық жағдайды алдын ала болжау, тұрғындарды қорғау,
өндірістердің тұрақтылығын жоғарылатуды, сонымен бірге жақындау
ошағында табиғи апат, ірі авария, катастрофа салдарын жою кезінде құтқару
және басқа да шұғыл жұмыстарды жүргізуге үйрету;
4. Өз мамандықтарына сәйкес білімгерлерді төтенше жағда кезінде әскери
емес құрылымдардың басшысы ретінде шаруашылық нысандарда
азаматтық қорғаныс шараларын тәжірибе жүзінде қолданумен
таныстырады.
Төтенше жағдайдың алдын алу және
оны жою жөніндегі мемлекеттік жүйенің
негізгі міндеттері:
1. Бейбіт және соғыс уақытында ТЖ пайда болу кезінде қоршаған табиғи ортаны, адамдардың
өмірі мен денсаулығын, мәдени және материалдық құндылықтарды қорғау, төтенше жағдайды
ескерту мен жою саласында бірегей мемлекеттік саясатты жүргізу;
2. Халықты аумақтық қорғау, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша
ұйымдастырушылық , экономикалық құқытық шаралар жүйесін құру;
3. ТЖ әрекет ету деңгейін анықтау, зардаптарын жою, олардың пайда болу себептерін анықтау;
4. Халықты хабарландыру және мониторинг ұйымдастыру;
5. Авария, апат, зілзала мен экологиялық апаттар, эпидемия, эпизоген, эпизоитотеа пайда болған
кезде төтенше жағдайдың алдын алуға қоршаған ортаны қорғауға, шаруашылық нысандары
мен әлеуметтік салалар қызметінің тұрақтылығын көтеруге бағытталған мемлкеттік арнаулы
және ғылыми техникалық бағдарламалардыәзірлеу мен орындауды ұйымдастыру;
6. ТЖ іс әрекетіне оларды жою бойынша жұмыстар жүргізуге, органдардың басқару пункттері
байланыс жүйесі мен хабарландыруды төтенше жағдайлар комитеті күштерімен құралдарының
жоғары дайындығын қамтамасыз ету;
7. ТЖ әлеуметтік эконмикалық салдарын бағалау мен болжау, зардап шеккен халыққа бірінші
кезекте көмек көрсету, тіршілікті қалыптастыру;
8. ТЖ комитеті мамандарының біліктілігін арттыру және даярлау, ТЖ іс әрекетіне халықты
даярлау;
9. ТЖ ескерту мен жою саласында халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру, авариялық
апаттар мен зілзала салдарын жоюға шетел мемлекеттеріне көмек көрсету болып табылады.
ТЖ алдын алу мен жоюдың мемлекеттік
жүйесі:
Аумақтық
Қызметтік
Қалалық (нысандық) жүйелерден тұрады
Және екі дәрежесі бар:
Жергілікті
Республикалық
Төтенше жағдайлар және
олардың жіктелуі
Төтенше жағдайлар – апаттардың өауіпті табиғи
құбылыстардың катастрофалардың күтпеген немесе
басқа да апаттардың нәтижесінде туындаған және
адамдардың қаза болуына әкеліп соғатын немесе
әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына өмір
тіршілік әрекетіне, қоршаған ортаға және
шаруашылық объектілерге нұқсан келтіретін немесе
келтіруі мүмкін, айтарлықтай дәрежеде материалдық
шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзатын
немесе бұзуы мүмкін белгілі бір аймақтағы жағдай.
Төтенше жағдайлар туындау көзіне қарай
жіктелуі:
Табиғи
Техногендік
Әлеуметтік
Экологиялық

ТЖ зардап шеккен адамдардың санына материалдық
шығынының көлеміне, келтірілген нұқсан көлеміне, және қирату
факторларының таралу ауқымына қарай келесідей бөлінеді:
Объектілік
Жергілікті
Аймақтық
Өңірлік
Жаһандық
Табиғи сипаттағы
Төтенше жағдайлар
жіктеледі:
•Геологиялық (жер сілкінісі, жанартау атқылауы, опырмалар,
сырғымалар, көшкіндер, сейілдер, т.б.)
•Метеорологиялық ( борандар, дауылдар, жауын шашындар,
құйындар, қар басу, бұршақ, т.б.)
•Гидрологиялық (топансу басу, су тасқындары, өзендерде
мұздардың кептелуі, өкпек желден су деңгейінің көтерілуі, т.б.)
•Табиғи өріктер (орман дала, шымтезек өріктер, т.б.)
•Жаппай көпшілік аурулары (эпидемиялар, малдардың,
өсімдіктердің жұқпалы ауралары, т.б.)
Техногендік сипаттағы ТЖ жіктелуі:
Транспорттық авариялар
Өрттер мен жарылыстар
Авариялық химиялық қауіпті заттар тасталынатын
авариялар
Радиобелсенді заттар тасталынатын авариялар;
Биологиялық қауіпті заттар тасталынатын авариялар
Ғимараттардың кенеттен қирауы
Энергетикалық жүйелердегі авариялар
Гидродинамикалық авариялар
Тазарту ғимараттарныдағы авариялар
Тіршілікті қамтамасыз ету жүйелеріндегі авариялар
Әлеуметтік сипаттағы
ТЖ жіктеледі:
•Қоғамдық (соғыстар, жапай мүлік, шиеліністер,
т.б.)
•Жеке (зиянды және қауіпті әдеттер, маскүнемдік,
нашақорлық, азарт ойындар, т.б.)
•Криминалдық (қылмыс алаяқтық, ланкестік,
кепілге алу, адам ұрлау, т.б.)
Экологиялық сипаттағы ТЖ жіктелуі:
Жануарлар мен өсімдіктердің жойылуы
Топырақ эрозиясы ластануы
Атмосфераның дастануы
Табиғи ортаның ластануы
Оттегі жетіспеушілігі
Әлемдік мұхит суының ластануы
Су қорларының сарқылуы
Топырақың тұздануы
Құрлықтың шөлейттенуі
Қышқыл жаңбырлардың түзілуі
Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
туралы ҚР заңында қолданылатын негізгі ұғымдар:
авария - технологиялық процестiң бұзылуы, механизмдердiң, жабдықтар мен ғимараттардың зақымдануы;
апат - аймақтық және iрi ауқымды төтенше жағдайдың пайда болуына әкелiп соққан жойқын құбылыс;
дүлей зiлзала - төтенше жағдайдың пайда болуына әкелiп соққан зiлзала;
зiлзала - төтенше жағдайдың пайда болуына әкелiп соққан жойқын құбылыс;
өнеркәсiп объектiсiнiң қауiпсiздiгi декларациясы - өнеркәсiп объектiсiндегi ықтимал төтенше жағдайлардың сипаты
мен ауқымы туралы ақпарат беретiн және объектiнi пайдалануға беру, оның жұмыс iстеуi мен пайдаланудан шығарылуы
кезеңдерiнде олардың алдын алу және жою жөнiнде меншiк иесi қабылдаған шаралар туралы хабарлайтын құжат;
табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар саласындағы уәкілетті орган (бұдан әрі - уәкілетті орган) -
табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою саласындағы мемлекеттік реттеу
мен бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган;
табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар - дүлей зiлзала (жер сiлкiнiсi, сел, көшкiн, су тасқыны және басқалар), табиғи өрт,
iндеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық өсiмдiктерiнiң және ормандардың кеселдерi мен зиянкестерi
арқылы зақымдануын туғызған төтенше жағдайлар;
техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар - өнеркәсiп, көлiк авариялары және басқа да авариялар, өрт (жарылыс),
күштi әсер ететiн улы, радиоактивтi және биологиялық жағынан қауiптi заттарды тарататын (тарату қаупi бар) авария, үйлер
мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердiң бұзылуы, тiршiлiктi қамтамасыз ететiн электр-энергетика және
коммуникация жүйелерiндегi, тазарту құрылыстарындағы авария туғызған төтенше жағдайлар;
төтенше жағдай - адамдардың қаза табуына әкелiп соққан немесе әкелiп соғуы мүмкiн, олардың денсаулығына,
қоршаған ортаға және шаруашылық жүргiзушi объектiлерге нұқсан келтiрген немесе келтiруi мүмкiн, халықты едәуiр
дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тiршiлiк жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкiн авария, зiлзала немесе апат
салдарынан белгiлi бiр аумақта туындаған жағдай;
төтенше жағдай аймағы - төтенше жағдай туындаған белгiлi бiр аумақ. Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше
жағдайлар таралу ауқымына және келтiрген нұқсанның көлемiне қарай объектiлiк, жергiлiктi, өңiрлiк және жаhандық болып
бөлiнедi;
төтенше жағдайларды жою - төтенше жағдайлар пайда болған кезде жүргiзiлетiн және адамдардың өмiрiн сақтап,
денсаулығын қорғауға, залал мен материалдық шығындар көлемiн азайтуға, сондай-ақ төтенше жағдайлар аймағының одан
әрi таралмауына бағытталған құтқару, авариялық-қалпына келтiру жұмыстары мен басқа да кезек күттiрмейтiн жұмыстар;
төтенше жағдайлардың алдын алу - алдын ала жүргiзiлетiн және төтенше жағдайлардың пайда болу қатерiн
мүмкiн болғанынша азайтуға, адамдардың денсаулығы мен өмiрiн сақтауға, залал мен материалдық шығын
мөлшерiн кемiтуге бағытталған шаралар кешенi.
Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар
кезiнде халықты, қоршаған ортаны және шаруашылық
жүргiзушi объектiлердi қорғаудың негiзгi принциптерi

Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар кезiнде
халықты, қоршаған ортаны және шаруашылық жүргiзушi объектiлердi
қорғаудың негiзгi принциптерi мыналар:
- жариялылық және халық пен ұйымдарды болжанып отырған және
пайда болған төтенше жағдайлар, олардың алдын алу мен оларды жою
жөнiндегi шаралар туралы хабардар ету;
- егер ұйымдар мен азаматтардың қызметi ықтимал қауiп туғызатын
болса, оның қатер төндiру және зиян келтiру деңгейiн алдын ала анықтау,
халықты қорғаныс әдiстерiне үйрету және төтенше жағдайлардың алдын
алу шараларын жүзеге асыру;
- төтенше жағдайларды жою жөнiндегi құтқару, авариялық-қалпына
келтiру және басқа да кезек күттiрмейтiн жұмыстарды жүргiзу мiндеттiлiгi,
шұғыл медициналық жәрдем көрсету, халықты және зардап шеккен
қызметкерлердi әлеуметтiк қорғау, төтенше жағдайлар салдарынан
азаматтардың денсаулығы мен мүлкiне, қоршаған ортаға және
шаруашылық жүргiзушi объектiлерге келген зиянды өтеу болып табылады.
Азаматтық қорғаныс туралы ҚР заңында қолданылатын
негізгі ұғымдар:
Азаматтық қорғаныс - басқару органдарының мемлекеттік жүйесі мен бейбіт уақытта және соғыс
уақытында халықты, шаруашылық жүргізу объектілері мен ел аумағын осы заманғы зақымдау құралдарының
зақымдау (қирату) факторларының әсерінен, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан
қорғау мақсатында жүргізілетін жалпы мемлекеттік шаралардың жиынтығы;
Азаматтық қорғаныс бөлімдері - Қазақстан Республикасының Үкіметі құратын Азаматтық қорғаныстың
әскер бөлімдері;
Азаматтық қорғаныс және төтенше жағдайлар қызметтері - Қазақстан Республикасы Үкіметінің
шешімімен құрылатын, әкімдер, орталық және жергілікті атқарушы органдар, ұйымдар құратын
республикалық, облыстық, аудандық, қалалық Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлар қызметтері;
Азаматтық қорғаныс күштері - Азаматтық қорғаныстың әскери бөлімдері, аумақтық, объектілік
құрамалар, Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлар қызметтерінің құрамалары, мемлекеттік өртке
қарсы қызмет бөлімшелерінің жедел-құтқару отрядтары;
Азаматтық қорғаныс құрамалары - облыстарда, қалаларда, аудандарда, орталық және жергілікті
атқарушы органдарда, ұйымдарда құрылатын аумақтық және объектілік құрамалар, Азаматтық қорғаныс пен
төтенше жағдайлар қызметтерінің құрамалары;
Азаматтық қорғаныс саласындағы уәкілетті орган (бұдан әрі - уәкілетті орган) - Азаматтық қорғаныс
саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган;
Азаматтық қорғаныстың басқару органдары - бейбіт уақытта және соғыс уақытында Азаматтық қорғаныс
іс-шараларына басшылық жасайтын және олардың орындалуын қамтамасыз ететін Қазақстан
Республикасының орталық және жергілікті атқарушы органдары, ұйымдар;
"Баршаңыздың назарыңызға!" дабылы - Азаматтық қорғаныстың дабылдамалармен және басқа да
дабыл беру құралдарымен берілетін бірыңғай дабылы. Осы дабыл бойынша халық теледидарларды, радионы
және басқа да ақпарат қабылдау құралдарын іске қосып қоюға, беріліп жатқан ақпаратты мұқият тыңдап, іс-
әрекет тәртібі мен жүріс-тұрыс ережелері жөніндегі талаптарды орындауға міндетті;
жедел-құтқару отрядтары - жол қатынасы қиын аудандарда және аса күрделі объектілерде іздеу-
құтқару жұмыстарын жүргізуге арналған республикалық, облыстық, қалалық, аудандық ұйымдар;
қорғану құрылыстарының қоры - өндірістік персонал мен халықты осы заманғы зақымдау
құралдарынан, сондай-ақ табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар кезінде арнайы қорғауға
Азаматтық қорғаныстың негiзгi
мiндеттерi:
1) басқару, құлақтандыру және байланыс жүйелерiн ұйымдастыру, дамыту және оларды
ұдайы әзiрлiкте ұстау;
2) Азаматтық қорғаныс күштерiн құру, оларды дайындау және төтенше жағдайлар
кезiнде iс-қимыл жасауға ұдайы әзiрлiкте ұстау;
3) орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың, ұйымдардың қызметшiлерiн
даярлау және халықты оқыту;
4) радиациялық, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) жағдайды қадағалау
және оған лабораториялық бақылау жасау;
5) Азаматтық қорғаныстың әскери құрамаларын жұмылдыруға әзiрлiктi қамтамасыз ету;
6) шаруашылық жүргiзу салалары мен объектiлерiнiң жұмыс iстеу тұрақтылығын
арттыру жөнiндегi шаралар кешенiн жүргiзу;
7) қорғану құрылыстарының қажеттi қорын, жеке қорғану құралдарының және
Азаматтық қорғаныстың басқа да мүлкiнiң қорларын жинау және әзiрлiкте ұстау;
8) халыққа, орталық және жергiлiктi атқарушы органдарға адамдардың өмiрi мен
денсаулығына төнген қатер және орын алып отырған жағдайда iс-қимыл жасау тәртiбi
туралы хабарлау;
9) iздеу-құтқару жұмыстары мен басқа да шұғыл жұмыстарды жүргiзу, зардап шеккен
халықтың тiршiлiгiн және оларды қауiптi аймақтардан эвакуациялауды ұйымдастыру;
10) азық-түлiктi, су көздерiн, тамақ шикiзаттарын, жемшөптi, мал және өсiмдiктердi
радиоактивтiк, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) уланудан, мал және өсiмдiк
iндеттерiнен қорғау.
Өрт қауіпсіздігі туралы ҚР заңы бойынша
қолданылатын негізгі ұғымдар:
1) адамдар жаппай жиналатын объект - бір мезгілде жүз және одан көп адамның келуіне есептелген сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық
қызмет көрсету кәсіпорындарының, дене шынықтыру-сауықтыру, спорттық, мәдени-ағарту және ойын-сауық ұйымдарының, ғибадат мекемелерінің,
көңіл көтеру орындарының ғимараттары, құрылыстары және үй-жайлары, көліктің барлық түрлерінің вокзалдары, сондай-ақ бір мезгілде жиырма бес
және одан көп адамның келуіне есептелген денсаулық сақтау, білім беру ұйымдарының, қонақ үйлердің ғимараттары мен құрылыстары;
2) аккредиттеу - заңды тұлғаның өрт қауіпсіздігі саласындағы қатерлерге тәуелсіз бағалау жүргізу жөніндегі жұмыстарды орындауға
құқықтылығын өрт қауіпсіздігі саласындағы уәкілетті органның ресми тануы;
3) аккредиттеу аттестаты - өрт қауіпсіздігі саласындағы уәкілетті орган беретін, заңды тұлғаның өрт қауіпсіздігі саласындағы қатерлерге
тәуелсіз бағалау жүргізу жөніндегі жұмыстарды орындау құқығын куәландыратын құжат;
4) ерікті өрт сөндіруші - өрттердің алдын алу және (немесе) оларды сөндіру жөніндегі қызметке ерікті негізде тікелей қатысатын, ерікті өрт
сөндірушілер тізілімінде тіркелген азамат;
5) қоныстану аумағы - елді мекен аумағының тұрғын үй қорын, қоғамдық ғимараттар мен құрылыстарды, сондай-ақ жекелеген коммуналдық
және өнеркәсіптік объектілерді орналастыруға арналған бөлігі;
6) объект - жеке немесе заңды тұлғалардың мүлкі, мемлекеттік мүлік, оның ішінде ғимараттар, құрылыстар, құрылғылар, технологиялық
қондырғылар, жабдық, агрегаттар мен өрттің алдын алу және өрт кезінде адамдарды қорғау үшін өрт қауіпсіздігі талаптары белгіленген немесе
белгіленуге тиіс өзге де мүлік;
7) өрт - адамдардың өмірі мен денсаулығына, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне материалдық залал, зиян келтіретін бақылаусыз жану;
8) өртке қарсы ерікті құралымдар - дала өрттерінің, сондай-ақ мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдары құрылмаған ұйымдардағы, елді
мекендердегі өрттердің профилактикасы және оларды сөндіру жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру үшін құрылатын қоғамдық бірлестіктер;
9) өртке қарсы қызмет - Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен құрылған басқару органдарының, мемлекеттік өртке
қарсы қызмет органдарының облыстардағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы, облыстық маңызы бар қалалардағы, аудандардағы
күштері мен құралдарының, сондай-ақ өрттердің алдын алуды және оларды сөндіруді ұйымдастыруға, өрттерді сөндірумен байланысты бірінші
кезектегі авариялық-құтқару жұмыстарын жүргізуге арналған мемлекеттік емес өртке қарсы қызметтердің жиынтығы;
10) өрт қауіпсіздігі - адамдардың, мүліктің, қоғам мен мемлекеттің өрттен қорғалуының жай-күйі;
11) өрт қауіпсіздігінің талаптары - өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген
техникалық және (немесе) әлеуметтік сипаттағы арнаулы шарттар;
12) өрт қауіпсіздігі саласындағы қатерлерді тәуелсіз бағалау - объектілердің өрт қауіпсіздігі талаптарына сәйкестігін немесе сәйкес еместігін
белгілеу жөніндегі кәсіпкерлік қызмет;
13) өрт қауіпсіздігі саласындағы мемлекеттік бақылау - уәкілетті органның өз құзыреті шегінде жеке және заңды тұлғалардың өрт қауіпсіздігі
саласындағы Қазақстан Республикасы заңдарының, Қазақстан Республикасы Президенті жарлықтарының және Қазақстан Республикасының Үкіметі
қаулыларының талаптарын сақтауын қамтамасыз етуге бағытталған қызметі;
14) өрт қауіпсіздігі саласындағы уәкілетті орган (бұдан әрі - уәкілетті орган) - өрт қауіпсіздігі саласында басшылықты жүзеге асыратын
мемлекеттік орган;
15) өрт қауіпсіздігі шаралары - өрт қауіпсіздігі талаптарын орындау жөніндегі іс-әрекеттер;
16) өрт сөндіруге байланысты бірінші кезектегі авариялық-құтқару жұмыстары - адамдарды, мүлікті құтқару және эвакуациялау, өрт кезінде
зардап шеккендерге дәрігерге дейінгі алғашқы көмек көрсету жөніндегі іс-әрекеттер;
17) өрт сөндіру-техникалық өнімі - өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған арнаулы техникалық, ғылыми-техникалық және зияткерлік өнім,
оның ішінде өрт сендіру техникасы мен жабдығы, өрт сөндіру жарақтары, отты сөндіретін және оттан қорғайтын заттар, арнаулы байланыс және
басқару құралдары, электронды есептеу машиналарына арналған бағдарламалар мен деректер базасы, сондай-ақ өрттердің алдын алудың және
оларды сөндірудің өзге де құралдары;
Өрт қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң
негiзгi принциптерi
Өрт қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң негiзгi принциптерi:
- Өрт қауiпсiздiгi саласында адамдардың өмiрi мен
денсаулығын, меншiктi, ұлттық байлық пен қоршаған ортаны
қорғау;
- ұйымдар мен азаматтардың қызметiндегi қатер
деңгейiн алдын-ала анықтау, өрт қауiпсiздiгi саласында
сақтандыру шараларына оқытып-үйрету және алдын алу
шараларын жүзеге асыру;
- өрт сөндiру, бiрiншi кезектегi авариялық-құтқару және
басқа қажеттi жұмыстарды жүргiзу мiндеттiлiгi,
медициналық көмек көрсету, азаматтарды және зардап
шеккен қызметкерлердi әлеуметтiк қорғау, өрт салдарынан
азаматтардың денсаулығы мен мүлкiне, қоршаған орта мен
шаруашылық жүргiзушi объектiлерге келтiрiлген зиянның
орнын толтыру болып табылады.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар:
Жер сілкіну, жер сілкінісі — жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының
тербелуі.
Атмосфералық жауын-шашын — ауа райы мен климат элементтерінің бірі; жер (немесе су)
бетіне бұлттан жауатын не оның бетіне су буының қойылуы салдарынан тікелей ауадан белініп
шығатын қатты немесе сұйық күйіндегі су. Бұлттардан жауатын атмосфералық жауын-шашынның
ішінде мыналарды айырады: қарлы жаңбыр, соқта қар, жаңбыр, түйіршік қар, қиыршық қар,
қиыршық мұз, бұршаң тағы басқалар.
Атмосфералық жауын шашынмен туындайтын төтенше жағдайлар түрлеріне:
iрі бұршақ – бұршақ диаметрі 20 мм және одан көп;
күшті жаңбыр (нөсер) – жауын–шашын мөлшері 12 және одан аз сағат ішінде 50 мм және одан көп,
ал таулы, селолық және нөсерлі қауіпті аудандарда – 12 және одан аз сағат ішінде 30 мм және
одан көп;күшті қар – жауын–шашын мөлшері 12 сағат ішінде 20 мм және одан көп;
күшті боран (қарлы борасындар) – желдің 15м/сек жылдамдығы кезінде ұзақтығы 12 сағат және
одан көп;
жаңбырлы селдер – елді мекендер мен шаруашылық нысандарын су басумен немесе су басу
қаупімен аса қауіпті (жоғарғы) деңгейден асып түсу;
қышқыл жаңбырлар күкірттің және азоттың атмосферадағы химиялық және физикалық
реакцияларының әсерінен туындайтын құбылыс. Нәтижесінде күкірт (H2SO4) және азот (HNO3)
қышқылдары түзіледі. Соңынан соң бу немесе қышқылдың молекуласы бұлттың тамшыларына
араласып, құрғақ немесе жаңбыр түрінде жерге түседі. Бірақ адамның өмір тіршілігі, іс - әрекеті
атмосфераға күкірт пен азоттың қосындысының көптеп шығуына ықпалын тигізуде.
Қышқыл жаңбырының табиғатта, адамның араласуынсыз-ақ, бұрын да болғандығы белгілі, ондайда
күкірт пен азот өрттің, вулканның т.с. табиғи құбылыстардың әрекетінен атмосфераға көтеріліп
отырған.
Жанартау атқылауы
Дүние жүзіне 200 миллионға жуық халық вулкан болуы ықтимал аумақта тұрады. Вулкан атқылауы жердің астындағы тұрақты түрде активті
процестер жүріп жатқанынан болады.
Жер қыртысы және оның бетінде магманың қозғалысына байланысты құбылыс вулканизм деп аталады.
Магма (грек тілінде – қою мазь) – жердің терең ортасында пайда болатын силикаттық құрамы басым еріген масса магма лава түрінде
атқылайды. Лаваның магмадан айырмашылығы газдың болмауы. Ол газ атқылау кезінде ұшып кетеді.
Вулкан – бұл лақтырудан пайда болған заттан жиналған жеке тау. Магма ошағы жер қыртысының терең 50-70 км жерінде орналасқан.
Вулкандар – атқылау болып жатқан, ұйықтаған және сөнген болып бөлінеді.
Ұйықтаған вулкандарға өз формасын сақтаған және оның астында жер сілкіністері аздаған күшпен болып жатқан, сонымен қатар оның
атқылаған-дығы туралы ешқандай мәлімет жоқ вулкандар жатады.
Сөнген вулкан – бұл ешқандай вулкандық активтілігі жоқ вулкандар.
Вулканның атқылауы қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Атқылау продуктілері (газ, сұйық, қатты күйдегі) 1-5 км биіктікке дейін
лақтырылады.

Опырмалар
Опырмалар тік тау жыныстарында пайда болған топырақ массасының ауырлық күшінің әсәрімен төмен қарай сырғуы. Опырмалар тік таудың
тұрақтылығы бүлінген жағдайда пайда болады. Опырмалар адам және материалдық шығынға әкеліп соқтыратын табиғи процесс.
Опырмалар келесі факторлардың әсерінен болуы мүмкін:
* топырақтың сусыздануына және құрғауына;
*өсімдіктердің түрлерінің өзгеруінен (вида насождении);
*өсімдік қабатының құрып кетуінен;
*желденуінен.
Қатты жер сілкінісі кезінде міндетті түрде әр уақытта опырмалар орын алады.
Опырмалар Қазақстанның барлық таулы аймақтарында болуы мүмкін. Аса ірі опырмалар тектоникалық ұсақталуға байланысты. Опырмалар ірі
өзенді бөгейтін көлденең массаларды үйіп тастауына байланысты су тоғандарын жасауға әкеліп соғады. Мұндай өзендерге Күнгей Алатаудағы
Көлсай өзені, Іле Алатауындағы Үлкен Алматы өзені жатады.
Опырмалар тіктігі 20 градусқа жуық жарларда жылдың кез-келген уақытында болуы мүмкін. Ірі опырмалардың көлемі 50-60 га дейін жетеді.
Көшкін – таудың құлама беткейімен төмен қарай орасан жылдамдықпен сырғитын қар немесе мұз массасы. Қар көшкіні қалың қар жаууының,
қардың қарқынды еруінің, жаңбыр жауудың, тереңдік қылаудың борпылдақ түзілімі бар қар қабатының қайта кристалдануының әсерінен
беткейдегі қар беріктігі бұзылғанда пайда болады. Жылжу сипаты бойынша оны жылжыма, науалық және секірмелі көшкіндер деп бөледі.
Құрғақ қардан көшкін жүрген кезде, оның алдыңғы жағында жан-жаққа тарап үлгеретін ауа толқыны пайда болады. Қар көшкіндері өзінің
бұрынғы тапталған жолы бойынша жүреді, көл. 2 млн. м3-ге дейін, ал күшінің соққысы 60 – 100 т/м3-ге дейін барады. Көшкін жиі болатын
тауларда (Іле, Жетісу Алатаулары, т.б.) көшкіннен қорғау жүйелері (қардан қорғайтын қалқандар, қауіпті беткейлерді артиллериямен атқылау
және т.б.) құрылады, орманды кесуге тыйым салынады. Көшкін қауіпті беткейлерге ағаш отырғызылады. Мұз көшкіндері, тік аспалы
мұздықтардың опырылып, төмен қарай жылжуынан пайда болады.
Сырғыма – ауырлық күшінің ықпалымен өзендер мен көлдер, теңіздердің тік жағалауларынан, таулар мен сайлардың жыраларынан топырақ
массасы мен тау жыныстарының төмен қарай тайғанап ығысуы (сырғанауы). Көбінесе жыралардың сумен шайылуы, оның мол жауын-шашынмен
шектен тыс ылғалдануы, жер сілкіну немесе адамның іс-әрекеті (жарылыс жұмыстары және т.б.) болып табылады.
Табиғи өрттер
Табиғи өрттер – орман және далалардың өртенуі. Табиғи өрттерге орманның астық алқабының, жер асты жанар байлықтарының өрттері
жатады. Бұл құбылыстардың ішіндегі кең тарағаны орман өрті. Орман өрті – бұл өсімдіктің стихиялық түрде жануы. Орман өрті жыл сайын
болып тұратын құбылыс. Ірі орман өртінің орташа жану ұзақтығы 10-15 тәулік.
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
Өрттермен туындайтын ТЖ
Өрт –бұл адамдардың, хайуанаттардың қаза болуына және материалдық құндылықтардың жойылуына алып келетін,
бақылаусыз жану процесі.
Өрттің шығуына отты бейғам пайдалану, өрт қауіпсіздігі ережесін бұзу себеп болып табылады.
От сөндірілмей тасталған сіріңкеден немесе темекі қалдығынан, сөндірілмеген алаудан, атылғаннан кейін құрғақ шөпке
түскен ыстық патроннан, орманда ақаулы техниканы пайдаланудан және басқа себептерден тұтанады.
Даладағы (егістіктегі, ормандардағы) өрттер құрғақ шөбі бар және астық өсетін ашық алқапта пайда болады. Ол маусымдық
сипатымен ерекшеленеді. Шөптің (астықтың) өсуіне орай жазда жиі, көктемде сирек болады, ал қыста мүлдем болмайды.
Олардың таралу жылдамдығы 20-30 км/с жетуі мүмкін.
Өрттер: Тұрмыстық (үй, пәтер, гараж)
Өндірістік (цех, қойма, ғимарат, транспорт құралдары)
Табиғи өрттер болып бөлінеді.
Өртті жайылтпаудың негізгі әдістері:
Ормандағы және даладағы өртпен күресті жеке авиабазасы, өртхимия станциясы, бақылау-күзет нүктесі бар Мемлекеттік
қызмет жүргізеді. Өрттің түрі мен орнына қарамастан оны сөндіру 2 кезеңнен тұрады: өртті тоқтату (жайылтпау) -өрттің
таралуын шектеу жөніндегі іс-әрекет және өрт ошағын тікелей жою.
Даладағы жойқын өртті ені 20м дейінгі кедергі қондырғысымен бөгейді. Өрт аумағының шеті айнала жыртылып орта жағы
күйдіріледі.
Ормандағы төменде болған өртті топырақпен көмеді, оттың шоғын бұтамен өрт ошағына қарай сыпырады, маңайын күйдіреді.
Орманның жоғарғы жағындағы өртті сөндіру қиын, оның кедергі жасау, күйдіру және суды пайдалану арқылы сөндіреді. Бұл
жағдайда кедергінің ені ағаш биіктігінен кем болмауға тиіс, ал жоғарыдағы өрт аумағының алдындағы күйдірілетін
кедергінің (жердің) ені кемінде 150-200м өрт қанаттарының алдында кемінде 50м болуға тиіс.
Өрттің қауіпті факторлары:
ашық от, жалын, ұшқындар
жылулық шағылу
қоршаған орта мен заттардың жоғарғы температурасы
түтін
өрт аймағындағы ауа құрамындағы оттегі шоғырының төмендеуі
тану өндірісінің уытты қаупі
жарылыстың потенциалды қаупі
антиэкологиялық ауыртпалықтар, стресс, адамдардың үрейі
Әлеуметтік сипаттағы төтенше жағдайлар
Соғыс мемлекетаралық, ұлтаралық, азаматтық және калониялық болып
бөлінеді.
Мемлекеттер арасындағы соғыстық әрекеттерде орасан күштізаманауи
зақымдау қаруларын қолдану нәтижесінде соғыс төтенше жағдайы
туындайды.
Ядролық қару – уран және плутоний изотоптарының ауыр
ядроларының адырауы кезіндегі тізбектелген реакцияларға немесе
сутегі изотоптарының жеңіл ядролары мен гелий изотоптарының ауыр
ядроларының ыдырауы кезіндегі термоядролық реакцияларға
негізделген жаппай қырып жою қаруы.
Ядролық жарылыстардың негізгі зақымдаушы факторлары:
Соққы толқыны
Жарық сәулесі
Өткір радиация
Жергілікті орынның радиобелсенді заттармен залалдануы
Элетромагниттік импульс
Ядролық қару жаппай қырып-жою құралы ретінде қысқа мерзім
ішінде әкімшілік орталықтарды, өнеркәсіп және әскери
нысандарды, әскерлер тобын, флот күштерін талқандау, қоршаған
ортаны радиоактивтік ластандыру, жаппай бүлдіру, суға батыру,
т.б. мақсаттар үшін қолданылады. Ядролық қару адамдарға күшті
моральдық және психологиялық әсер етеді. Оның қуаттылығы
тротилдік эквивалентпен бағаланады. Қазіргі заманғы бұл
қарудың қуаты ондаған тротилден бірнеше ондаған млн. тротилге
дейін жетеді. Арнайы әдебиеттерде ядролық қарудың қуаты
килотоннамен (кт) және мегатоннамен (мт) де көрсетіледі. Бұл
қаруды қарулы күштердің барлық түрлері қолдана алады. Ядролық
қару қуаттылығы бойынша стратегиялық, оперативті-тактикалық
және тактикалық болып бөлінеді. Ядролық қару жарылған кезде:
екпінді толқын, жарықтық сәулелену, өтпелі радиация,
радиоактивті зақымдану мен электр-магниттік импульс сияқты
зақымданушы факторлар пайда болады.
Соққы толқыны өз жолында кездескен барлық нысандарға әсер етеді. Мысалы,
100 кт тротилдік эквиваленті бар ядролық жарақ ауада жарылған кезде екпінді
толқын жасырынатын орыннан сыртқа, жарылыс эпицентрінен 1,6 км
қашықтықтағы адамдарды апатқа ұшыратып, 4,5 км радиустағы көп қабатты тас
ғимараттарды толықтай қиратады. Жарылыс кезіндегі жарықтық сәулелену әр
түрлі материалдарды балқытады, тұтандырады, түрін өзгертіп, көмірлендіреді.
Жанды тіндер әр түрлі дәрежедегі күйіктерге ұшырайды; 1,4 км қашықтықта
жасырынған адамдар жарықтық сәулеленуге ұшырайды, 3,5 км-де ауыр
дәрежедегі, 3,8 км-де орташа дәрежедегі, 5 км-ге дейін жеңіл дәрежедегі күйікке
ұшырайды, 7 км радиуста өрттер шығады.
Өтпелі радиация (ядролық жарылыс кезіндегі гамма-сәулелену мен нейтрондар
ағыны-әсері 10 – 15 с-қа созылады) сәуле ауруының пайда болуына әкеп соғады.
100 кт тротилдік эквивалентті ядролық жарық жер үстінде жарылған кезде
жасырынатын жерден тыс орналасқан адамдар 1 км радиуста өлімге ұшырап, 1,7
км-де ауыр дәрежедегі, 1,9 км-де орташа, 2 км-ге дейін жеңіл дәрежедегі күйікке
ұшырайды. Қоршаған орта мен онда орналасқан нысандардың радиоактивті
зақымдануы ядролық жарылыс бұлтынан және радиоактивтік заттардың түсуінен
пайда болады.
Электр-магниттік импульс (ядролық жарылыстар кезінде пайда болатын қысқа
мерзімдік электр және магниттік өрістер) антенналарға, сымдарға, кабельдік
тармақтар мен байланыс құралдарына әсер етіп, істен шығарады. Ядролық
қарудың жасалуы 20 ғасырдағы ядролық физиканың дамуымен байланысты
болды. 20 ғасырдың 40-жылдарының бас кезінде АҚШ ғалымдарының тобы
ядролық жарылысты жүзеге асырудың физика қағидаларын дайындады.
Биологиялық қару
бактериологиялық қару — адамдарды, жан-жануарларды ауыр дертке шалдықтыру арқылы қатардан
шығаруға негізделген жаппай зақымдағыш қару. Биологиялық қарудың әскери жағынан жоғары тиімділігі
індет тудырғыш дозасының шағындығы, үлкен аумаққа жасырын түрде қолдануға болатындығы, мөлшерін
айқындау мен индикациялаудың қиындығы, әрекетінің таңдамалылығы (тек адамға, белгілі бір жан-жануар
түрлеріне әсер етуі), психологиялық әсерінің күштілігі, әскер мен тұрғын халықты биологиялық қорғаудың
және қолданғаннан кейінгі оның зиянды әсерін жою жөніндегі жұмыстар көлемінің ауқымдылығы әрі
күрделілігі арқылы анықталады.
Биологиялық қару — соғыс құралдары ішіндегі адамзат пен қоршаған ортаға ең зиянды қарулардың бірі.
Биологиялық қару (БҚ) – биологиялық заттармен жарақталған, жеткізу құралдары бар арнайы оқ-дәрілер мен
ұрыс аспаптары. Ол қарсыластың тірі күшін, малдарды, ауыл шаруашылығы дақылдарын себуді зақымдауға,
кей жағдайда қару-жарақты, әскери техника мен жабдықтау материалдарын бүлдіру үшін қолданылады.
Биологиялық қаруды қолданып ұрыс әрекеттерін жүргізуді биологиялық соғыс деп атайды.
БҚ-ның зақымдау әрекеті бірнеше кезекте патогендік микробтар мен олардың улы өнімдерінің ауру тудырғыш
қасиетін қолдануға негізделген. Адам (жануарлар) ағзасына аз көлемде түссе де, ауру тудырушы микробтар
мен оларды4 улы өнімдері өте ауыр жұқпалы аурулар таратады; оны дер кезінде емдемесе, өлім қаупін
тудырады немесе зақымдаушыны ұза0 уақыт ұрысқа жарамсыз етеді.
БҚ-дың зақымдаушы әрекеті бірден көрінбейді, ол ағзаға түскен микробтар мен токсиндердің түрі мен
санына, ағзаның күйіне байланысты. Инкубациялық кезең 2—5 күнге созылады (1 күн не одан аз уақытқа
созылуы өте сирек кездеседі). Осы кезең бойында жеке құрам ұрысқа қабілеттілігін сақтайды, тіпті кей
жағдайда залалданғанын байқамай да қалады. Залалдану нәтижесінде туған, аурулардың көбі контагиозды
(оба, шешек және т.б.) деп аталады, ол кейін залалданған адамдардан айналасындағы сау адамдарға ауа,
қан сорғыш насекомдар арқылы және басқа жолдармен берілуі мүмкін. Контагиозды емес деп аталатын
аурулар (күйдіргі, туляремия және т.б.) сау адамдарға жұқпайды. БҚ-дың адамға тигізетін күшті
психологиялық әсерін ерекше атап өту керек.
Қарсыластардың БҚ-ды кенеттен қолдануы қаупінің болуы, әскер мен тұрғындар арасындағы ірі жұқпалы
қауіпті аурулар індеті мен оның ошағының пайда болуы барлык жерде үрей туғызып, әскердің ұрыс қабілетін
төмендетеді, тыл жұмысына кері әсерін тигізеді.
Химиялық қару
— уландырғыш заттар мен құралдарды қолдануға арналған машиналар, приборлар, қару-жарақтар.
Химиялық қару жаудың адам күшін жаппай қырып-жоюға арналған. Сондай-ақ белгілі бір жерлерді, қару-
жарақты, әскери техниканы, әр түрлі тыл нысандарын уландыру үшін де қолданылуы мүмкін. Химиялық
қарудың тиімділігі, көбінесе метеорологиялық жағдайларға, жердің жайына байланысты. Мысалы, ауа
райы желді болса, уландырғыш заттардың таралатын аймағы ұлғайып, жел тымық болса, уландырғыш
заттар бір жерде ұзақ тұрып қалады. Химиялық қаруды алғаш немістер 1915 жылы 22 сәуірде Шпредегі (
Бельгия) шайқаста қолданды. Содан кейін басқа армиялар да қолдана бастады.
Улағыш заттар (УЗ) химиялық қарудың негізін қүрайды. Химиялық қарудың әсерінен адамдар мен
малдардың жаппай зақымдануы болған аумақ химиялық зақымдану ошағыдеп аталады.
УЗ зақымдау әсерінің белгілі ерекшеліктері бар. Олар қысқа мерзімде адамдар мен малдарды жаппай
зақымдандыруы мүмкін. УЗ тек аумақты ғана емес, сондай-ақ жер үстіндегі ауа қабатын да зақымдайды.
Бу (газ) тәріздес күйде, түман түрінде УЗ ғимараттарға, қымталмаған қорғаныс панаханаларына еніп,
адамдарды зақымдайды. УЗ зақымдағыш әсерін бірнеше сағат, тәулік, апта бойында сақтайды.
УЗ тыныс алу органдары арқылы, тері ұлпалары мен кілегейлі қабықтар арқылы, сондай-ақ УЗ-мен
зақымданған тамақ пен су арқылы асқазан-ішек жолдарымен организмге өткен кезде адамдарды
зақымдайды.
Осы заманғы УЗ организмге тек терінің зақымдалған бөліктері арқылы ғана емес, сондай-ақ киім арқылы
да зақымдауға қабілетті. Зақымдау әсерінің өткірлігі, уланудың жылдам және ауырлануы организмге
түскен УЗ-ның улағыш қасиеттері мөн санына, УЗ-ның түсу жолдарына, оны қолдану әдістері мен
құралдарына, метеорологиялық жағдайларға, сондай-ақ организмнің жәй-күйіне байланысты.
Зілзала, өндірістік авариялар болған уақытта, осы заманғы зақымдау қүралдары қолданылған кезде
химиялық зақымдау ошақтары қатты әсер ететін улы заттардың (УЗ) ыдыстарының қирауы нәтижесінде
пайда болуы мүмкін.
Улағыш заттардың жіктелісі
Барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді:
♦ жүйкені жансыздандыратын УЗ — фосфорорганикалық заттар
(ФОЗ) тобы — зарин, зоман, V — газдар;
♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ — көгілдір қышқылы, хлорциан;
♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ — иприт, люизит;
♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ — фосген, дифосген;
♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ — хлорпикрин, хлорацетофенон,
адамсит СЗ (си-эс);
♦ психохимиялық әсер ететін УЗ — ДЛК және В2 (би-зет) лизергин қышқылының диэтиламиді;
Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V -газдар,
көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген).
УЗ улылық жіктелісі бойынша былай бөлінеді:
♦ өлімге ұшырататын — (зарин, зоман, V — газдар, көгілдір
қышқылы, иприт, люизит, фосген);
♦ уақытша есті тандыратын — ДЛК, В2;
♦ тітіркендіретін — хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ.
УЗ төзімділігі бойынша төзімді және төзімді емес болып бөлінеді. Төзімді УЗ-ға иприт, заман, V
— газдар жатады, олар жерді бірнеше сағаттан бастап бірнеше тәуліктерге дейі

Ұқсас жұмыстар

ТАБИҒИ ЖӘНЕ ТЕХНОГЕНДІК АПАТТАР, ҚАУІПСІЗДІК ЕРЕЖЕЛЕРІ

Алғашқы адамдардың тас құралдары

АНДРОНОВТЫҚ ӘСКЕРИ АРБАЛАР

Химиялық қару. Биологиялық қару

Ядролық қару Химиялық қару

Саналы адам, қазіргі адамдар

Ерте темір ғасыры өзінің алдындағы археологиялық дәуірлермен салыстырғанда шежірелік жағынан өте қысқа

Ғылымның дүниетанымы және функциялары

ОРТА АЗИЯ, КАВКАЗДЫҢ ҚОЛА ДӘУІРІ МӘДЕНИЕТТЕРІ

Микропроцессорлық техниканың негізгі

Пәндер