Когнитивтік лингвистика

Презентация қосу

Тіл мен таным
бірлестігі
Қарастырылатын мәселелер:
1. Тіл-ойлау мен таным құралы.Ойлау мен таным
процестерінің байланысы,сана мен тілдің бірлестігі.

2. Тіл және ойлау. Ойлау және сөйлеу. Тіл және сөйлеу. Тіл
мен сөйлесім әрекеті (речевая деятельность) арасындағы
сабақтастық.

3. Танымдық мәні мен өзгешелігіне байланысты тілдің
когнитивтік қызметтері. Аталымдық, дискурсивтік,
кумулятивтік қызметтің анықтамасы, мысалдары.
Тіл –– адам танымы нәтижесінде жинақталған ақпаратты арнайы белгілейтін,
жеткізетін таным құралы, қолданыс құралы; тілдік таңба жүйесі.

Адам танымын оның сөзімен ашу арқылы тілдің, сөздің пайда болуы туралы
дерек жинақталады, сөз өзегін құрайтын ұғымның атауға айналуы туралы
болжам қойылады, соңында нәтижеге жол салынады, қол жеткізіледі.

Адам танымы мен тілі танымдық тіл ғылымының негізгі зерттеу нысаны
болғанмен, олардың жарыққа шыққаннан кейінгі күйін, мазмұнын сипаттайтын,
жүйелейтін, заңдылығын көрсететін, дүниетанымды ашудағы құралдық, әдістік
қызметін танытатын танымдық бірліктер бар.
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика
ұстанымдарын жан-жақты зерттеп жүрген ғалымдардың
бірі – Э.Д.Сүлейменова:
«Когнитивтік лингвистикада тіл адамзат ақыл-ойының
ажырамас бөлшегі ретінде білім қабылдау, түсіну, ойлау
секілді ұғымдармен қатар тұратын құрылым тұрғысынан
қарастырылады» – деген.
Когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымдары

Ойлау Когнитив-
тік база

Таным Когниция

Концептуа Дүние
лизациялау бейнасі

Концепт
Ұлттық мәдени кеңістік
Жалпы тілдік қатынасты «ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік тұлғалардың
таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде жүзеге асатын, қатысымдық
тұлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылықтары арқылы берілетін,
адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа ғана тән күрделі
тілдік қоғамдық-әлеуметтік процесс.

Танымдық ғылымның аясының кеңдігі мен күрделілігі, оның зерттеу нысаны
болып табылатын білім мен танымның табиғатын, білімнің шығу көздерін,
оларды жүйелеу, білімнің дамуын, бұның бәрі психология, антропология,
философия, нейрология, тіл және де жасанды интелектіні үлгілеу т.б.
ғылымдардың өзара карым-қатынасы негізінде жан-жақты зерттеуді
талап ететіндігі сөзсіз.
Когнитология

Қоғамда
танымның пайда
болуы мен сол
танымды
пайдалану туралы
ғылым.
Таным негіздерін, оның өзге құбылыстармен байланысын зерттейтін
ғылымның өзі әр түрлі салаларға жіктелетіндіктен, аталмыш ұғымның
аясы да ғылыми тұрғыдан әркелкі түсіндіріліп келеді.

Когнитивтік лингвистика – ғаламның тілдік бейнесінің
концепциялары тұрғысынан тіл білімін жүйелеу мен құрудың құралы.
Когнитивтік қызметтен тілдің танымдық, затдеректік, референция
қызметтері бірге танылады.

Когниция – бұл танымның өзгеше сипаты, ол адамды қоршаған
шынайы болмыс туралы жан-жақты мәлімет беретін, сезім, қиял,
қабылдау, ақыл-парасат сияқты әрекеттермен бірлікте дамитын құбылыс
ретінде айқындалады.
Бүгінгі таңдағы танымдық (когнитивтік)
ғылым өзінің бастауын ежелгі дәуірден
алатындығы белгілі, себебі танымдық
ғылымның нысаны болып саналатын
таным мен ақыл, олардың өзара
қатынасы сонау ерте заманалардан
пікірталас тудырып келген түсініктер.

Бұл дегеніміз танымдық ғылымның ең
маңызды да, басты мәселесі классикалық
мәселе - тіл мен ойлау екендігін анықтай
түседі.
Ж.Манкеева мұнда былай деп атап өтеді:

«Тіл мен ойлау бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін
тіл білімінің дәстүрлі, таза тілдік және ғылым саласы
шеңберінде зерттеу мүмкін емес.
Оған қажет ғылыми парадигма - когнитивті
лингвистика, социолингвистикамен тұтасуы».
Антропоцентристік бағыттағы зерттеулер ең алдымен
қабылдау (восприятие), ойлау (мышление), тіл (язык), есте
сақтау (память), әрекет ету (действие) тәрізді адамның
когнитивтік құрылымына ерекше мән беріп, ден қоя бастады.

«Қабылдау», «ойлау», «тіл», «есте ұстау», «әрекет ету», «білім»
тәрізді когнитивтік құрылымдар ғылым салаларында бұрын да
зерттеу нысанасы болған.

Бірақ олар жалпы есім деңгейінен шығып, жалқы есім
деңгейінде бір мақсат, бір міндет аясынды бір-бірімен тығыз
байланыста қарала қойған жоқ.
Бұл туралы А.Исламның
Когнитивті лингвистика пайымдауынша: «Біздің
ғылымының осындай ойымызша қоршаған ортаны
ерекшеліктеріне қатысты танып білудегі ұлттық
ғалымдардың пікірлері де мәдениеттің ерекшеліктерінен
кей жағдайда бір біріне ескермеу сананы таза
қарама-қарсы келіп структуризациялауға әкеліп
қалатын кездері де соғары сөзсіз. Таным өзінің
болады. күрделілігімен сипатталатыны
хақ» деген ой айтады.
Барша адам баласына тән
биоанатомиялық негіз оның ми мен
Адамзат баласының жүйке, сана мен жады
бітім-болмысының құрылыстарының жұмыс істеу
универсалды сипатын принциптерін айқындауға, адамзат
айқындау тіл мен атаулының ерекше қабілеттерін
танымның да жалпыға жүйелі зерттеуге әрі табиғи болмыс-
ортақ өзгеше бітімнің әлеуметтік-мәдени
мүмкіндіктерін ұстанымдар негізінде даму, өзгеру,
сұрыптауға көмектесті. толығу бағыттарын талдап көрсетуге
себепкер болар маңызды
факторлардың қатарына жатады.
Дыбыстық тіл де, абстракт ойлау да – тек адамға ғана тән құбылыстар. Себебі:

1. Тіл де, ойлау да – адам миының қызметінен туындайды,
сәйкесінше соның өнімі болады.

2. Тіл де, ойлау да, танымдық жүйе де – әлеуметтік құбылыстар, өйткені оларды
өмірге әкелетін адамның өзі – сол қоғамның құраушы бөлігі.
Адамзат өзін қоршаған
Халықтың болмыс, дүниелегі әлем
тіршілігінің, бейнесін қалай таниды,
мәдениетінің, таным- Тілді танымдық ұлттың дүниеге деген
түсінігінің құпия тұрғыда зерттеу бүгінгі көзқарасы негізінде
сырлары ұлттық таңда дамып келе менталитеттік
өмірдің айнасы болып жатқан жаңа танымдар қалай пайда
табылатын – тіл бағыттардың бірі. болады деген сауалдар
арқылы көрініс табады. осы когнитивтік
лингвистикада
қарастырылады.
Танымдық үлгі жүйесінде
тіл білімі тілдік
категориялар мен
бірліктердің қоршаған
дүниені қабылдаумен
арақатынасып, оны танып
білуді қалай көрсететіндігін
зерттейді.
Г.Харманның пікірінше:
«Тіл танымдық
ғылымдардың ішіндегі ең
маңыздысы. Бұл тілдің ойды
жеткізудегі басты құрал
болып табылуымен
байланысты. ... Тіл танымға
өзінің әсерін беруі де
мүмкін».
Ақпараттың ішкі өңдеуге түсуі басқаша
айтқанда адамның менталды табиғаты, оның
ішкі ойлау механизімдері қазіргі заманғы
когнитивтік ғылымның нысаны болып
табылады.

Ал осыдан өрбитін қоршаған ортаның
ойлауда, оның тілде қалай көрініс табатыны
сияқты мәселелер белгілі ғалымдар
В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Н.Хомский,
Н.Я.Марр, Г.Гадамер т.б. қарастырған.
Таным ғылымы жалпы
Тіл мен таным әрі әлеуметтік,
таным әрекетімен
әрі индивидуалды-биологиялық
айналысса, танымдық
тұрғыда ұштасып, өзара
тіл ғылымы танымның
үндесімде, бірлікте болады. Тіл
тілдегі көрінісімен,
мен танымның жалпы
таныммен жасалған
тұтастығы сол бірліктен
сөздік әлем
көрінеді.
бейнесімен
айналысады.
Қазіргі лингвистикада когнитивті бағытқа сай нәтижеге жету
үшін төмендегідей міндеттер қойылады:

1. Ғаламды тану мен пайымдау, іс-әрекеттің даму барысы.

2. Ғалам туралы ақпарат алу, қайта өңдеу және беру процесіндегі тілдік білімдер.

3. Білімді концептілеу мен категориялау процестері, мәдениет тұрақтылығын
тілдік тұрғыдан категориялау мен концептілеудің құралдары мен тәсілдерін
суреттеу.
4. Концептілік аймақты ұйымдастыратын және оның мүшеленуінің негізгі болып
табылатын әмбебап концептілер жүйесін суреттеу.

5. Ғаламның тілдік бейнесі мәселелері.
Қазақ тіл білімінде З.Ш.Ерназарова ауызша ғылыми тілді жалпы сөйлеу
тілінің құрамында қарастыра отырып, ғылыми сөздің прагматикалық
бағытын мынадай түрлерге бөледі:

2)сөйлеуші
белгілі бір 3) пікірді,
1)сөйлеуші ғылыми ғылыми 4) ескерту,
өз ойын бағытты, тұжырымд ұсыныс
дәлелдеп, тақырыпт ы сынау, айту
жеткізуді ы жақтап, қарсы мақсаты
мақсат қолдап шығу көзделеді;
етеді; сөйлеуді мақсаты
мақсат көзделеді;
етеді;
Когнитивтік тіл білімі тілдік құбылыстар арқылы концептуалдық жүйені де
зерттейді. Концепт сөздерінің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке бір
адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-
өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады.

А.Исламның айтуынша: «Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным
құндылықтары құрайды. Әр қоғамдық даму кезеңдерге сәйкес тіл және
мәдениет иелерінің абстрактілі концептілерді танып-түсінуде өзгерістер
болғанымен, негізгі дүниетанымдық мәні өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отырады».
Танымдық тіл ғылымы жалпы
Сөйлеуде, тіл ғылымының бір саласы
сөйлеу әрекеті болып, тілдің санаға, ақыл-
кезінде ғана ойға қатысын, байланысын,
адам өмірінің тілдің сөз әлеміндегі дүниені
тәжірибесі, негізгі ой-ұғымдыққа
ойлауы, жалпы жүйелеуге (концептілік) және
танымы көрініс топтастырып жинақтаудағы
табады. (категориялауға) қызметін,
адамның танымдық
әрекетіндегі тәжірибесін
белгілеудегі мәселелерін
қарастырады.
Адамзат
Адамзат баласы баласының
қоршаған ортаны шындық
ой қабілеті мен болмысты танып-
санасының білуі барлық Яғни таным-
қуаттылығы халыққа түсінік тіл
арқылы танып бірдейлігімен арқылы емес, ми
біледі. Ал тіл қатар жекелеген қызметі негізінде
болса, ой этносқа қатысты жүзеге асады.
қызметін болғанда
бейнеге, модельге ерекшелене
түсіреді. түсетін тұстары
да болады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Б.И. Нұрдаулетова. Когнитивтік лингвистика. -Алматы: 2011.-312 б.

2. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті
(салыстырмалы-салғастырмалы лингво-мәдени сараптама): филол.ғыл.док.
дисс. –Алматы, 2004. -228 б.

3. Оразалиева Э.Н. Когитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. –
Алматы, 2007. – 312б.

4. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. —
Алматы, 2001. № 4. -39-43-б.
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Когнитивтік лингвистиканың тарихы

ТІЛДІҢ УНИВЕРСАЛДЫ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ КОГНИТИВТІ ЛИНГВИСТИКА

Когнитивтік тіл білімінің лингвистика табиғи бағыты

Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Когнитивтік лингвистика ғылымының лингвистика ғылымының басқа салаларымен байланысы

Тіл мен таным бірлестігі

Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистиканың зеріттелуі

Тіл және сөйлеу

Психолингвистика тарихы

ДОСТЫҚ КОНЦЕПТІСІ

Пәндер