Үстеудің лексика-грамматикалық сипаты, құрамдық түрлері және семантикалық топтары

Үстеу

Қарастырылатын мәселелер:

1. Үстеудің лексика-грамматикалық сипаты.

2. Үстеудің құрамдық түрлері.

3. Үстеудің семантикалық топтары.

Семантикалық жағынан

үстеулер қимылдың

әр түрлі белгісін, жүзеге

асу амал-тәсілін білдіреді.

Үстеулер түрленбейді

Синтаксистік қызметі-

пысықтауыш болу

ҮСТЕУ

Үстеулер қимылдың, іс-әрекеттің

әр түрлі белгісін, жүзеге асу амал-

тәсілін, мекенін, себебін, мезгілін,

жай-күйін білдіреді.

Мысалы:Биыл Абай он үшке толған

еді(Әуезов) . Кейін баспай, ілгері бас

(Шәкәрім) . Ақыл, қайрат, жүректі бірдей

ұста (Абай) .

Жалғанда болмас жұбаныш (Абай) .

Құздарыңда бал бұлағың (Сәрсенбаев) .

Бозторғай шырылдайсың жерге түспей (К. Әзірбаев) .

Аспандап алыс кеткен не бір мықты

(Қ. Аманжолов) .

Жоқ-барды ертегіні термек үшін (Абай) .

Негізгі түбір үстеулер

Жылдам, әрең, әдейі, жорта, әзір, әлі,

бұрын, ұдайы, ақырын, ерте, кеш,

жоғары, төмен, қазір, үнемі, дереу,

жаңа, енді, шапшаң, бағана, ілгері, әрі,

бері, мана, ылғи, әзір, бекер, кері,

бермен, нақ, нағыз, дәл, оқыс т. б.

Негізгі үстеулердің көпшілігіне шырай жұрнақтары жалғанады. Атап айтқанда,

мезгіл үстеулеріне: бұрынырақ, ертерек,

кешірек т. б.

Мысалы: Бұрынырақ кезде бұндайда асын тастап, кісіге қарап жалтақтап шығып кететін (Әуезов) .

мекен үстеулеріне: төменірек, әрірек, жоғарырақ, төмендеу, берірек т. б,

сын- қимыл үстеулеріне: тезірек, жайырақ, жылдамдау т. б.

Туынды түбір үстеулер

Қазақша, түнде, соншама, мұнша,

осылай, шикілей, бірдей, кенеттен,

ауызша, босқа, зорға, амалсыздан,

екеулеп, т. б.

Көлемдік

септіктердің

көнеленуі

арқылы

Сөзжасам

жұрнақтары

арқылы

Туынды түбір үстеулердің

жасалу жолдары

Күрделі түбір үстеулер

1. Басқа сөз таптарының бірігуі, кірігуі

нәтижесінде пайда болған үстеулер:

бүгін (бұл күн), биыл (бұл жыл),

Жаздыгүні (жаздың күні), ендігәрі

(ендігіден әрі) т. б.

2. Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған үстеулер: бірте-бірте, бет-бетімен, бостан-босқа, қолма-қол, оқта-текте, анда-санда, жата-жастана, жапа-тармағай, аз-аздап, күні-түні т. б.

3. Сөздердің тіркесуі мен идиомаланған тіркестер:алдын ала, ала жаздай, күні кеше, күні бүгін, ертеден қара кешке, күн ұзаққа, әлі күнге, күн ілгері т. б.