Етістік түбірі

Етістік

Қарастырылатын мәселелер:

1. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.

2. Етістік түбірінің семантикалық ерекшеліктері.

а) бұйрық райдың 2-жағымен сәйкес келуі;

ә) етістіктің түбір тұлғасында қолданылу сипаты;

б) етістік түбірінің жіктелу ерекшеліктері.

3. Етістік түбірлер:негізгі және туынды түбір, біріккен, қосарланған, тіркескен түбір етістіктер.

4. Негізгі және көмекші етістіктер.

5. Көмекші етістіктің түрлері.

6. Аналитикалық форманттар.

7. Күрделі етістік

Қазіргі қазақ тілінде етістік-ең күрделі сөз табының бірі.

Етістік семантикалық жағынан тілімізде қимылды, процесті, әр түрлі өзгеріс, құбылысты білдіретін сөздер болып табылады.

Қазіргі кезде сөздерді топтастырудың семантикалық, морфологиялық түрлену жүйесі, синтаксистік қызметі сияқты үш түрлі ұстанымның белгілері етістіктің өн бойынан айқын байқалады.

Заттардың

қимыл-

әрекетін

білдіреді

Сөйлемнің

ұйытқысы

Құрылымы

күрделі

Құрамы

жағынан

сөзге

бай

Етістік

Тілде етістіктің атқаратын қызметі өте зор. Құрамында етістік жоқ сөйлемдер өте сирек. Бір сөйлемде бірнеше етістік қолданылу-әдеттегі заңды құбылыс.

Мысалы:Қыз-келіншектер ауылда қалып, Абай өз жолдастарымен он-он бес кісі болып бөлек аттанып, әрлі-берлі жүрген қалың топтан оқшауырақ шығысты.

Етістік сөйлемнің ұйытқысы, оның басқа сөздерді ұйымдастыру қабілеті күшті.

Етістік құрамы жағынан өте күрделі, оған себеп-етістіктің грамматикалық категорияларға байлығы.

Мысалы:

Ол бұл әңгімеге қайта орала бермейді.

-а бер-қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткіші;

-ме-болымдылық, болымсыздық категориясының жұрнағы;

-й-келер шақтың жұрнағы;

-ді-жақ категориясының жалғауы.

Етістіктің категориялары

Етістік түбірінің өзіне тән ерекшеліктері

Лексикалық мағыналы етістіктің морфемдік құрамы

Дербес етістіктер деп лексикалық мағынасы бар, сөйлем мүшесі қызметін атқара алатын етістіктер аталады. Мысалы, кел, бар, сана, келіп кет, барып кел т. б. Бұлардың әрқайсысы белгілі қимыл-әрекетті білдіріп, сөйлем мүшесі бола алады.

Мысалы, Кітапты сана. Бізге келіп кет.

Негізгі түбір етістіктер

Негізгі түбір етістіктер бір ғана морфема -дан тұрып лексикалық мағынаны білдіреді, олардың құрамын әрі қарай бөлуге болмайды. Олар негізгі морфемаға жатады. Мысалы, ал, бер, кет, оқы, кір т. б.

Туынды түбір етістік

Туынды түбір етістік ең кемі екі морфемадан құралады, олардың біріншісң негізгі морфема болады, екіншісі көмекші морфема болады, яғни сөзжасамдық жұрнақ болады. Мысалы, ақта, сына. жақсар, желбірле т. б.

Күрделі етістіктер

Тіркесті күрделі етістіктер

Тіркесті күрделі етістіктер екі лексикалық мағыналы етістіктен құралып, бір күрделі қимылды білдіреді. Мысалы, Маған бүгін келіп кет.

Олар:кіріп шық, қайтып кел, алып бер, барып қайт, көріп кел, жазып бер, алып қал, сұрап ал т. б.

Біріккен күрделі етістік

Біріккен күрделі етістік екі етістіктен бірігіп, бір лексикалық мағынаны білдіреді. Мысалы, апар-алып бар, әкел-алып кел, әкет-алып кет.

Құранды етістіктер

Құранды етістіктер есім сөзге ет, қыл, бол, қақ, сал, көмекші етістіктері тіркесіп, есім сөзге қимыл мәнін қосып, етістік жасайды. Мысалы, жәрдемет(іңіз), адам бол(са), қорған бол(ды), көмек ет(сін), айғай сал, қабыл ал т. б.

Тұрақты тіркесті етістіктер

Тұрақты тіркесті (идиомаланған) етістіктер-құрамы тұрақты, біртұтас лексикалық мағына білдіретін болып қалыптасқан етістіктер. Мысалы, таяқ жеді, опық жеді, көз салды, қырғи қабақ балды, жан алқымға алды, бетке шіркеу салды. т. б.