ДИАЛЕКТ СӨЗ КІРМЕ СӨЗ

Презентация қосу

Қазақ тілінінің сөздік құрамын
қайталау

Тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы
сөздік құрам деп аталады.
Сөздік құрамдағы сөздер қолданылу
жағдайына қарай екіге бөлінеді:

Жиі Сирек
қолданылатын қолданылатын
сөздер сөздер
Қолдану аясы шектеулі сөздер:
ДИАЛЕКТ СӨЗ
КІРМЕ СӨЗ
ТЕРМИН СӨЗ
ЖАҢА СӨЗДЕР
КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР
КӘСІБИ СӨЗ
ТАБУ
ЭВФЕМИЗМ,ДИСФЕМИЗМ
Қолданыстан шығып қалып, тарихи
шығармаларды кездесетін, мағынасы
көмескі сөздерді ..................................
сөздер дейміз.
... сөздердің 2 түрі бар
1. 2.
Қолданылған дәуірі өтіп, Әр халықтың тұрмыс-
қолданыстан шығып тіршілігіне, әдет-ғұрпына қарай
әр дәуірде өзгеріп, басқа
қалған сөздер. сөздермен ауысып
отырған,яғни қазір басқаша
аталатын ұғымның бұрынғы
атауы болатын сөздер.

М: патша, хан, уәзір, би, М: бесік құда, ұрын
болыс, садақ, найза, бару, сәукеле, лашық,
қызыл әскер, керуен т.б. кебеже, торқа, күпі т.б.
1-тапсырма. Архаизмдердің қазіргі атауын жазыңыз.
Есік атауы Жаңа атауы
/архаизм/ /неологизм/
Аэропорт
Адрес
Рыноктық
Таможня
Станция
Реклама
Посредник
Пенсия
Парк
Документ
Планета
Космос
Комплекс
2 тапсырма. Мына мақалдардағы көнерген
сөздердің астын сызып және олардың сипатын
анықтаңыздар.
1.Асабасы жоқ асқа жарымас.
2.Қараша үйден ханша шығар.
3.Шықсаң ұзақ сапарға,арымас ат – отарба.
4.Ер-азамат белгісі – түзде мырза, үйде құл.
5.Ынтымақ – оқ өтпес сауыт, татулық –
тамаша сауық.
6.Бақа – көлінде патша, жігіт – елінде патша.
7.Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде
ұлтан бол.
Тест сұрақтары
1. Архаизмнен болған тіркесті табыңыз.
А/үлкен планета В/Абай даңғылы С/нарықтық экономика Д/физикалық карта
2. Бұрын көнерген сөз болып қазір неологизмге айналған сөзді табыңыз.
А/апрель В/ғасыр С/апта Д/байрақ
3. “Архаизм” сөзінің мағынасы не?
А/жаңа сөз В/тарихи сөз С/ежелгі, көне Д/аймақтық сөз
4. Қазір қолданыстан мүлдем шығып қалған сөздер қалай аталады?
А/неологизм В/историзм С/архаизм Д/диалект
5. Көнерген сөзді табыңыз. А/ саяжай В/барымта С/жағажай Д/сүндет той
6. Неологизм сөзді көрсетіңіз. А/несие В/гарантия С/процент Д/фонд
7.Қай қатар неологизм сөздерге жатады?
А/класс, лампа В/хандық,барымта С/сәулет,пайыз Д/анализ, скидка
8. Неологизм сөзінің мағынасы не?
А/жаңа сөз В/тарихи сөз С/ежелгі, көне Д/аймақтық сөз
9.Сөйлемдегі архаизмді белгілеңіз.
Былтыр класпен Түркістан қаласын аралап қайттық.
А/былтыр В/Түркістан қаласын С/аралап қайттық Д/класпен
10.Қай қатар бір ұғымның архаизмдік-неологизмдік атауы бола алмайды?
А/герб-елтаңба В/гимн-әнұран С/аэропорт- ғарыш айлағы Д/анкета-сауалнама
3-тапсырма. Мәтіндегі диалект сөздерді тауып,
астын сызыңыздар және мағынасын ашыңыздар.

Қауын егіп болған соң қарттың көңілі тына қойған жоқ.
Тоғайға барып, шартаққа деп екі-үш күн ағаш кесті.
Қауыны біркелкі жақсы шықты. Қарт енді қауындық
жерінің басынан шықпайтын болды. Қарықтардың
арасына шыққан отақтарды шабады. Болашақ шартақ
құратын жерді тегістеп, шаңы бұрқырап жатпасын деп
су салады. Пәлектер гүлдей бастаған соң, қарттың ісі
тіпті басынан асып кетті.
Қауын пәлегінің өркенге құлауы да, гүлдеуі де ол
үшін кішігірім мереке болды. (Т.Нұрмағанбетов)
Белгілі бір аймақтағы тұрғындардың сөйлеу
тілінде ғана қолданылатын
сөздерді ................................................. сөздер
дейміз.
... сөз Әдеби баламасы
Сым
Азанда
Бәдірен
Оттық
Көпшік
Тырық,көтерем
Жуа
Қортық, пәс
Тәшек
Ауқат
Асадал
Белгілі бір кәсіпке, шаруашылыққа, өнерге байла
-нысты қолданылатын және негізінен сол кәсіппен
айналысатындарға ғана түсінікті сөздерді
................................................. сөздер дейміз.

... сөздер 2 үлкен салаға бөлінеді
Қолөнершілікке Ауыл шаруашылығына
қатысты сөздер қатысты сөздер
Ағашшылық, ұсталық, өрімшілік, Мал, астық, балық, аңшылық,
тоқымашылық, зергерлік, т.б. бау-бақша, темекі, мақта, күріш,
қызылша, қауын, т.б.
М:пышқы(араның бір түрі), Мақтаға қатысты: қоза(мақта
шербек(үлкен ара), атауыз (шеге өсімдігі),шиіт(мақтаның тұқымы),
суырғыш), тышуыр(бұрап тесетін терімші(мақта теруші),т.б.
құрал), пәрбі(шойын тескіш),
ыңғыру(ағаш оятын құрал), т.б. Қауын аттары:әңгелек, жәмше,
торлама,т.б.
Қызылша:қылша,түбір,өркен,
түбіртек,жом, т.б.
Ғылым, техника, өндіріс және т.б. саласындағы
арнаулы ұғымдар мен зат атауларын білдіретін
сөздерді ........................................................дейміз.
Қазақ тіліндегі ... сөздер 2 түрлі жолмен жасалған

1.Басқа тілден енген 2.Тілімізге орыс тілі арқылы
сөздерге қазақ келген, қазақша баламалары
тілінен балама табу жоқ интернационалдық
терминдер
Кеден-таможня, Матем.терм:квадрат,куб,синус,т.б.
Егемен-суверенитет,
Әмбебап-универсал, Химия терм:аммиак,азон,гидрат...
Кешен-комплекс
География терм: глобус,карта...
Ғарыш-космос, т.б.
Лингвистика терм:синоним, антоним,
диалект, дисфемизм, фонетика, табу, т.б.
4 тапсырма. Төмендегі кірме сөздердің қай тілден енгендерін
бағандарға бөліп жазыңыздар.
Қалам, кереует, ғылым, тақта, дос, жәшік, Тарбағатай, нан, кино, Нарынқол,
апта, Зайсан, парта, цирк, Қордай, мұғалім, шайнек, кәмпит, әдебиет, тәрелке,
Алтай, тұрба, Нұра,бәтеңке, мәдениет, Баянауыл.

Араб,парсы сөздері Монғол сөздері Орыс сөздері
5 тапсырма. Математика, география, тіл білімі саласы
бойынша өздерің білетін термин сөздерді жазыңыздар.

Математика География Тіл білімі
Тест сұрақтары
1.Балық шаруашылығына қатысты кәсіби сөзді табыңыз.
А/дәнек В/өркен С/қоза Д/қармақ
2. Кәсіби сөздердің қатарын белгілеңіз. А/тасымал,буын,екпін
В/кв.,ромб,куб С/тоқым,үзеңгі,тұсау Д/білім,тұрмыс,тіршілік
3. Қай жұптың мағыналары бір-біріне ұқсас емес?
А/бәдірен-қияр В/кесе-пиала С/жуа-пияз Д/әңгелек-дөңгелек
4.Араб тілінен енген кірме сөзді табыңыз? А/мұғалім,кітап,дәптер
В/жәшік,бәтеңке,сот С/кереует,кәмпит Д/синус,косинус,куб
5. Кірме сөздерде қандай заңдылық сақталмайды? А/пунктуация
В/орфографиялық заңдылық С/үндестік заңы Д/орфоэпиялық заңдылық
6. Ағаш ұсталығына қатысты кәсіби сөзді табыңыз.
А/оймақ В/сүргі С/шанышқы Д/сырнай
7.“Жалғау”,”сөйлем”,”үстеу” терминдері қай ғылым саласында қолданылады?
А/әдебиет В/музыка С/тіл білімі Д/социология
8. Ана тіліміздегі төл сөздерге жатпайтын сөздер қалай аталады?
А/жаңа сөз В/көнерген сөз С/кәсіби сөз Д/кірме сөз
9. Интернацианалдық терминді табыңыз. А/грамматика
В/әдебиет С/үйкеліс күші Д/сөйлем
10.Белгілі бір аймақта ғана қолданылатын сөздерді не дейді?
А/кірме сөз В/диалект сөз С/кәсіби сөз Д/термин сөз
Қосымша түсініктер:
• Лексика (грек.) - “сөздік қор”
• Лингвистика (латын) – тіл білімі
• Диалект (грек) – “сөйлеу”
• Неологизм (грек) – “жаңа сөз”
• Архаизм (грек) – “ежелгі”,”көне”, басқа сөзбен
алмастырылған сөздер.
• Омоним (грек) – “біркелкі”және “атау”
• Антоним (грек)- “қарсы” және “атау”
• Термин (латын)- “бір нәрсенің шегі,шекаралық белгісі”
• Көнерген сөздер уақыт өте келе қайтадан қолданысқа
еніп, жаңа ұғымның атауы болатын жағдайлар
кездеседі.М: ай аттары, ақорда, елорда, байрақ, т.б..
• Диалект сөздер көбіне кәсіби сөздер болып келеді.
• Терминдер бір ғана тура мағыналы сөз болып келеді.
• Интернационалдық термин -әлемнің көптеген елдерінде
бір атаумен қолданылатын термин.
• Кірме сөздердің көпшілігінде буын үндестігі
сақталмайды.
• Кірме сөздер – тілдің сөздік құрамын байытатын
тәсілдердің бірі.

Ұқсас жұмыстар

Жаңа сөздердің жасалуы

Көнерген сөз

Термин сөздер - ғылым мен техника, өндіріс саласында қолданылатын арнаулы заттар мен ұғымдардың атауы болатын сөздер

Стилистика пәнінің зерттеу нысаны мен бағыттары

Ілияс Жансүгіров шығармаларының лексикасы

Сөз мағыналарын үйрету

Кірме сөздер туралы жалпы түсінік

Сөзжасамдық калька

Әдеби тіл

Интернационал және псевдоинтернационал лексиканы аудару ерекшеліктері

Пәндер