Бітеу буын қазақ сөздерінде

Презентация қосу

Буын және
буын түрлері

Орындаған: Құралбаева Г.
Топ: 205-01
Буын - сөз құрамындағы бір немесе
бірнеше дыбыстардың тобы. Мысалы:
қа-ла-мыз-дa, бі-ле-тін-де-рі-міз-дің.
Буынға тән негізгі белгілер:
1. Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болу керек және оның
саны бір буында біреуден артық болмауы тиіс.Сонда сөздің құрамында
қанша дауысты болса, сонша буын болады.
2. 2. Буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық
немесе морфологиялық мағынасы бар бөлшектерге тура келіп қалады.
Мұны кездейсоқ сәйкестік деп түсіну керек. Буында мағына болуы
міндетті емес.
3. Қазақ тіліндегі байырғы сөздер бірыңғай не жуан буынды, немесе
жіңішке буынды болып келеді. Қазақ тілінде жуан және жіңішке буынды
(аралас буынды) орыс және өзге тілдерден енген сөздер кездеседі.
4. Қазақ тілінің байырғы сөздері, буындары қос (екі) дауыссыздан
басталмайды. Орыс тілінен енген біраз сөздің біздің тілімізде жазылуы
соның айғағы: бөрене (бревно), кереует (кровать), үстел (стол), тіпті үш
дауыссыздан да бастала береді: стиль, спорт, студент, стратегия т.б.
5. Бас (бірінші) буын болмаса, қалған буындар дауыстыдан басталмайды.
Буынның түрлері
Қазақ тіліндегі буынның түрін Қ. Жұбанов алтыға
бөледі. Олар:
•Жалаң буын, немесе, Ды буын;
•Ашық буын, немесе (Дз/Ср+Ды);
•Жеңіл тұйық буын, немесе (Ды+Дз/Ср);
•Жеңіл бітеу буын, немесе (ДЗ/Ср+Ды+Дз/Ср);
•Ауыр тұйық буын, немесе (Ды+Ср+Дз);
•Ауыр бітеу буын, немесе (Дз/Ср+Ды +Ср+Дз) бөледі.

І. Кеңесбаев пен Ғ. Мұсабаев қазақ тіліндегі буын
түрлерін үшке бөледі.
Буын ішіндегі дауыстылар мен дауыссыздардың өзара
алмасып келуіне қарай қазақ тілінің байырғы сөздерінде
мынадай буындар болады.
•Ашық буын;
•Тұйық буын;
•Бітеу буын.
Буын құрамының түрліше болуына
байланысты буынның қазақ тілінде үш түрі
бар: ашық буын, тұйық буын, бітеу буын.
1) Ашық буын. Бір дауысты фонеманың өзінен болған немесе дауыссыздан басталып,
дауыстыға келіп біткен буынды ашық буын дейміз. Мысалы: а –(нық), ә –(кел), ө –
(рік), ы –(дыс), ү –(шеу), и –(мек) дегендердің бас буындары да, ат –қа, ат –ты үй –ді
деген сөздердің екінші буындары да –ашық буындар. А –ға, а –на, і –ні, ә –ке деген
сөздердің басқы буындары да, соңғылары да ашық буын. Сөйтіп: а) дауысты
дыбыстың жалғыз өзі тұрып –ақ ашық буын бола алады; ә) қатарынан келген екі
дыбыстың алдыңғысыдауыссыз, соңғысы дауысты болып та ашық буын бола алады.
2) Тұйық буын. Дауыстыдан басталып, дауыссызға келіп біткен буынды тұйық буын
дейміз. Мысалы: ат, ән, ор, өт, ұн, ай, үн деген сөздер де, ант, өрт, ұлт деген сөздер де –
тұйық буындар. Бұл буындардың алғашқы дыбысы дауысты, одан соңғы бір не екі
дыбысы дауыссыз болып тұр. Сөйтіп: а) екі дыбысты, ә) үш дыбысты тұйық буын
болады. Тұйық буын өз алдына сөз болып және бірнеше буынды сөздің, көбінесе,
басында кездесіп отырады. Мысалы: ой, ой –мақ, ал, ал –мақ, өрт, өрт –ке.
3) Бітеу буын. Ортасы дауысты болып, екі жағы дауыссыз болған буынды бітеу буын
дейміз. Мысалы: мал, сом, төс, құс, қыс, бұл, тіс, қант, қарт секілді сөздер бітеу буын
болады. Өйткені бұл буындардың басқы дыбысы да, соңғы дыбысы да –дауыссыз.
Бітеу буын қазақ сөздерінде: а) үш дыбысты да, ә) төрт дыбысты да болып келеді.
Төрт дыбысты болып келген бітеу буынның соңғы дыбысы қатаң болып, қатаңның
алдында үнді тұрады.
Бітеу буын өз алдына сөз болып та, бірнеше буынды сөздің басында да, ортсында да,
соңында да кездесе береді. Мысалы: бір, тарт, бір –лік- тің, тарт –(па), (ақ) –тарт т.б.
БУЫН ЖӘНЕ БУЫН
ТҮРЛЕРІН ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ЖӘНЕ ӘДІСТЕР АРҚЫЛЫ
МЕҢГЕРТУ

1. Деңгейлеп оқыту технологиясы
2. Сатылай кешенді оқыту технологиясы
3. Ойындарды қолдану арқылы меңгерту
Деңгейлік тапсырмалар дегеніміз-оқушылардың ойлау, сөйлеу қабілетін дамытатын,
әлеуметтік көзқарасын қалыптастыратын, ізденушілікке баулитын, жеңілден қиынға,
қарапайымнан күрделіге қарай сатылы түрде орындалатын жұмыстар жүйесі.

1.Әке, ана, Ән, ал, аз Жаз,кел
ата
2.Үлкен әке Ойнақы Ойнап кел
ән
3.Әрдайым Анам Інімді
үлкен әкемді ойнақы далаға
сыйлаймын. әндерді ойнап
жақсы келуге
көреді. жібердім.
«Сатылай кешенді» технологиясы. Бұл технология оқушылардың өз бетінше
жұмыс орындауға және сабаққа деген қызығушылықтарын арттырады.
Пәнаралық байланыс жасап,сабақты жаңа қырынан ашып, оқушыны
жалықтырмай жаңа білім игерілуіне мүмкіндік туғызады.

1. Айтылу,жасалу жолдарына :
жуан, жіңішке, аралас буынды сөздер

2.Буын:а) ашық (а.б)
ә) тұйық (т.б.)
б) бітеу (б.б.)
Сөз 3. а.б. (ә-же, а-та)

4. т.б. (ұл, ат)
5. б.б.( күн, жер)
Әр оқушымен сатылай жұмыстар
жүргізіледі.
1.Шартты
белгілерімен таныстыру.
Шартты белгілер:
O – жалпы дыбыс
- дауысты дыбыс
- дауыссыз дыбыс
Ø –жоқ деген белгі

2. Дыбыстарға математикалық тәсілмен мінездеме беру.
Берілгені: Халықтармен сөзінде қанша дыбыс, оның нешеуі
дауысты, нешеуі дауыссыз?
Халықтармен = қанша дыбыс бар?= нешеуі ++ нешеуі
=?
Берілгені: Халықтармен =О= + = ?
Шешуі: Халықтарымен сөзінде он бір дыбыс бар.
Оның төртеуі,олар 2 а, ы, е дауысты дыбыстар.Себебі: бұл дыбыстарды айтқанда өкпеден
шыққан ауа ауыз қуысында ешбір кедергіге ұшырамай,ауа еркін шығады.
Жетеуі, олар х , л , қ , т , р , м , н дауыссыз дыбыстар.Себебі: бұл дыбыстарды айтқанда
өкпеден шыққан ауа ауыз қуысында түрлі кедергілерге ұшырап,ауа қысылып шығады.
Шешуі:
Халықтармен = 11 ° = 4 (2а, ы, е) + 7 (х ,л , қ , т , р , м , н)
Буынның түрлерімен таныстыру.
Буынның түрлері:

Ашық буын Тұйық буын Бітеу буын
а-та аң тас
ә-ке ай көл
бо-та ұлт дәп-тер
ә-же - өрт қарт

Ашық буын дегеніміз-дауысты дыбыстан басталып,дауысты дыбыспен
аяталады.
Тұйық буын дегеніміз- дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз үнді
немесе қатаң дыбыспен аяталады.
Бітеу буын дегеніміз- дауыссыздан басталып,дауыссызбен аяқталады.

Формуласы:
А: дауысты = дауыссыз + дауысты
Т: дауысты + дауыссыз
Б: дауыссыз + дауысты+ дауыссыз
Ал,сатылай кешенді талдауды былай өздеріне қарай
сөз жұмбақ қып шешіп алдыруға болады.
С-саналы, К –келешегіміз
А-азамат, Е - ертеніміз
Т-тәртіпті, Ш -шыныққан
Ы-ырысты, Е –елдің
Л-лайықты, Н -намысты
А-арманшыл, Д -достықты
Й-инабатты «й». І-ізденгіш
ұрпақпыз деп өздеріне баға бере алатын азамат,тұлға
тәрбиелеуге ,сонымен қатар сабаққа деген
қызығушылықтарын арттыруға болады.
Қазақ тілі сабағында тапқырлық ойындарды
қолдану арқылы фонетиканы меңгерту.
Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгеру барысында мынадай
негізгі талаптар ескерілуі қажет:
1. Оқу жоспарына сай оқыту процесінде дидактикалық ойындарды
қолдану жолдары;
2. Дидактикалық ойындардың оқушыларға дамытушылық әсерінің
себептері;
3. Оқушылардың мұғаліммен және өзара қарым-қатынасқа түсу
формалары;
4. Дидактикалық ойындар арқылы оқушыларға тілдік материалдарды
игерту әдіс-тәсілдері;
5. Дидактикалық ойындарды оқушылардың танымдық, білімдік,
шығармашылық қабілеттерін жетілдіру дәрежесіне қарай дұрыс таңдай білу
жолдары;
6. Оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру жолдары;
7. Дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың сабаққа деген
қызығушылықтарын туғызу жолдары;
8. Қазақ тілі заңдылықтары мен ережелерін дидактикалық ойындар
арқылы меңгерту оқушылардың білімін тереңдетуге, тіл мәдениетін
жетілдіруге септігін тигізетіндігі.
«Қай буынды жоғалттым ?» ойыны.
5 сыныпта буындарды өтіп, сөздерді дұрыс бөлуге жаттықтыру үшін алғашқы ойын
тсілін пайдалануға болады. Мысалы: қалам, мектеп, досым сөздеріндегі қа... , ... теп,
дос... жазылмаған буындарды дұрыс, шапшаң, әрі көп тапқан оқушылар ұтады. Бұл
ойынды интерактивті тақтада өткізген әсерлі, әрі тиімді болып табылады.

Екінші буыным қайда? Адасқан әріптерді орнына қой,
буын түрлерін ажырат.
А) н м ә д и е т е = мәдениет
Ә) т л е д и р е д а= теледидар
Б) ж р а п ы қ а = жапырақ
В) б а о т а н қ = ботақан

Грамматикалық ойын «Сөз
ойла,тез ойла»
Аға,бала,қала - ........ буын
Ат,аз,ақ,өрт,ұл,ант - ....... буын
Тал,төрт,бар,жаз,қант,кент - .......
буын
Сөздерді буынға бөл.
Буын түрлерін айт.

cызғыш әтеш
кітап

жүгері жылқы
есік
Сөздерді буынға бөл.

жапала телефо
балық н
қ
шы

балық піл сағат
Сөздерді буынға бөл.
Буын санын анықта

құлып машин
шырағда
н а

сәбіз гүл арыстан
Сөзді тап. Буын түрін анықта

б а л а
қ а л а
д а л а
қ о л а
Сөз құрастыр. Буын түрін анықта

б а қ а
б а т а
б а л а
б а жа

Ұқсас жұмыстар

ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР

Тұйық етістік тапсырмасы

ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ БІРЫҢҒАЙ ТЕСТІЛЕУГЕ ДАЙЫНДАУ ЖҮЙЕСІ

Қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар

Тіл туралы нақыл сөздер

Сөз бен қосымша, сөз бен

Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында фонетиканы оқыту

Фонетиканы қайталау

Дауысты дыбыстардың жіктелуі

Фонетика

Пәндер