ТҮРКІСТАН - ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХИ ҚАЛАСЫ

9- сынып
Қазақ тілі сабағы
Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы,
А.С. Пушкин атындағы № 1 мектеп-гимназиясы,
қазақ тілі пән мұғалімі Сейданова Рита
Садуахасқызы.
1. Ұйымдастыру.
2. Өткен материалды қайталау.
3. Сөздікпен жұмыс.
4. Жаңа сабақ. Сызба бойынша жұмыс.
5. Бекіту. Тұжырымдама.
6. Көне және ірі қалаларға саяхат жасау.
7. Ой түйіндеу.
8. Тілдесім.
9. Қорытынды.
10. Үй тапсырмасын беру.
2. Өткен материалды қайталау.

Сұрақ – жауап:
1.Құрмалас сөйлем дегеніміз не? Олардың
түрлерін атап бер.
2.Салалас құрмалас сөйлем дегеніміз не?
3.Салалас құрмалас сөйлемде жай сөйлемдер
қалай байланысады?
4.Сабақтас құрмалас сөйлем дегеніміз не?
Олардың түрлерін атап бер.
5.Қазақстандағы қандай қорықтарды білесің?
6.Арал теңізінің мәселесімен айналысатын
ұйым қашан құрылды?
ғана, қана, тек- только
барған ғой, (қой)- ездил же, ходил же
кейін- потом
арқылы- через
немесе- или
бірақ- но
и- және, мен
Рабат ( торговый рабат)-тұрақты сатып алушыға
товар нарқын арзандату.
Рабат – сатушы мен сатып алушы арасындағы
келісім.
Шылау- сөздер мен сөйлемдерді
байланыстырады және өзі тіркескен сөзге
қосымша мағына беретін сөз табы.
Жеке тұрғанда толық лексикалық мағынасы жоқ,
өздігінен дербес сөйлем мүшесі бола алмайды.

Жақсы мен жаманды түсіну керек.

Отаныңды да, туған жеріңді де, ата-
анаңды да сүйіп өс.
Аспан бұлттанды, бірақ жаңбыр жаумады.
Септеулік шылау Демеулік шылау Жалғаулық шылау

Атау с., Барыс с., Шығыс Сөздерді Сөздер мен сөйлемдерді
с., Көмектес септіктерде байланыстырмайды., байланыстырады.
тұрған сөзбен ғана қосымша мағына береді.
тіркесіп қолданады.

Үшін, сайын, дейін, Ма, ме, ба, бе, -ақ, ау, Және, да, бірақ, дегенмен,
туралы, сияқты, кейін, -мыс, түгіл, ғана, тек, алайда, өйткені, себебі,
соң, бері, бірге, қабат, -ды, ді, ты, ті сондықтан, сол үшін, не,
қатар немесе, я, яки, болмаса кейде,
бірде, біресе, егер.

Мектепке(неге?)дейін бірге Мен солдатпын ғой! Биыл мектеп бітіремін және
бардық. Ол мектепке барды ма? оқуға түсемін.
Мен әкеммен(кіммен?) Дәмін татық-ау. Берілген Оқуға түспеймін, өйткені
бірге кешке(неге?) шейін тапсырманы жұмыс істеуім керек.
жұмыс істедім. орындапты-мыс.
Көпір (не?) арқылы өттік.
Жалғаулық шылау сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді
байланыстырады
Ыңғайлас мәнді: және,әрі, да, де,та, те
Қарсылықты мәнді: бірақ, дегенмен, сонда да,
сөйтсе де, әйтсе де, алайда
Себеп мәнді: өйткені, сондықтан, себебі, сол үшін.
Кезектес мәнді: бірде, біресе, кейде.
Талғау мәнді: не, немесе, я, яки, әлде, әйтпесе.
Шартты мәнді: егер, егерде.

Мысал: Астан Қазақстан Республикасының саяси,
әкімшілік және экономикалық мәдени орталығы.
Демеулік шылау өздері жалғанған сөздерге әр
түрлі қосымша мағыналар береді.
1. Ма, ме, па, пе, ба, бе, да, де, та, те шылаулары бөлек
жазылады.
1.Көктемде ауыл(да), дала(да), қала(да) жайнап құлпырады.
2.Ауыл(да) (қай жерде?) бірге оқығанбыз.
3. Қала(да) (қайда?) зәулім үйлер салынып жатыр.
4.Телехабарда ән(де), жыр(да), кино(да) кезектесіп жүріп
жатады.
2. Ма, ме, ба, бе, па, пе – етістіктің болымсыз түрінде жұрнақ
ретінде бірге жазылады.
3. Барма, айтпа, жазба, төкпе, сөкпе, сындырма.
-ау, -ай,-ақ, -ды, -ді шылаулары дефис арқылы жазылады.
Ол көргенін айтқан-ды. (сондай-ақ, көрген-ау, берген-ақ)
• Сабақта көне және ірі қалалар ............
әңгіме болды.
• Мұрат сабақтан ........ спорт кешеніне
барады.
• Кешке ............ мен анаммен бірге дүкенге
барамын.
• Кітапханаға .......... жүз метр.
• Ол маусым айынан ......... Астана қаласына
барады.
• Алматы қаласында болдың .... ?
• Адасқан сен ..., мен ... ?
• Шіркін- ... , керемет деген осындай болады
Тапсырма 2.
Септеулік Демеулік Жалғаулық
шылау шылау шылау
Септеулік шылау Демеулік шылау Жалғаулық шылау

Үшін, сайын, Және, да, бірақ,
дейін, туралы, Ма, ме, ба, бе, -ақ, ау, дегенмен, алайда,
сияқты, кейін, -мыс, түгіл, ғана, өйткені, себебі,
соң, бері, бірге, тек, -ды, ді, ты, ті сондықтан, сол
қабат, қатар үшін, не, немесе, я,
яки, болмаса кейде,
бірде, біресе, егер.
Ежелгі қалалардың бірі- Отырар. Ол VI-VIII
ғасырларда Сырдария өзенінің орта
тұсындағы ірі мемлекеттің астанасы болған.
XVI-XVII ғасырларда Отырар саяси, шаруашылық
және мәдени орталық болған. Отырар алғашқы
кезде Фараб деп аталған. Отырарада медресе,
мешіт, базар, монша, басқа да ғимараттар
болған.
Отырар қаласы

mainTheme.mp3
Қазбалар
Түркістан қаласы
ТҮРКІСТАН – ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХИ ҚАЛАСЫ

Түркiстан – Шығыстыңкөне қалаларының бiрi. Қала оныншы ғасырларда-ақ
"Шауғар", "Иасы" деген атпен белгiлi болған. Ол кейiннен "Түркiстан" деп аталыпты.
"Түрiк" сөзiнің мағынасы-"батылдық", "ержүректi", ал "стан"- ел, халық мағынасын
беретін парсы тiлiнен келген қосымша. Тарихи деректерде сегiзiншi ғасырға дейiн
Түркi және Батыс Қағанатының, одан Түргеш Қағанатының құрамына енген Шауғар
немесе Иасы жаугершiлiк заманда бiрде арабтардың, бiрде қарлұқтардың, ендi
бiрде оғыздардың билiгiнде орталығы (астанасы) болып келген. Есiм хан (1598-
1628жж) Түркiстан қаласын Қазақ хандығының астанасы етiп бекiтiп, өз билiгiнiң
тәуелсiз екендiгiн көрсету үшiн ақша соқтырған. Мiне, сол уақыттан ХIХ ғасырға
дейiн Түркiстан Қазақ хандығының экономикалық орталықтарының бiрi және ресми
әкiмшiлiк орыны ретiнде қызмет еттi. "Түркiстан" десе елең етпейтiн мұсылман
қауымы жоқ. Түркiстан қаласы Қожа Ахмет Ясауидiң есiмiн тығыз байланысты. Қожа
Ахмет Яссауи мавзолейі. 1390 жылы салынған.
Өлшемі: 46,5 – 65, 6 м., қабырғасының қалыңдығы – 2 м., биіктігі – 37,5 м.,
диаметрі – 18,2 м.
1103 жылы дүниеге келген Қожа Ахмет Ясауи Түркiстанға тоқтап, сопылық
идеяларын уағыздаған ислам дiнiнiң көрнекті өкiлi. Бүкiл Шығысқа әмiрiн жүргiзген
қолбасшы Ақсақ Темiрдiң, ақынның қайтыс болғанына 200 жыл өткенде, қирап бiтуге
таянған кiшкене ғана мазар орнына зәулiм ескерткiш орнатқан.
Қожа Ахмет Иасауи

Қожа Ахмет Иасауи –
түркістандық ғұлама.
“Диуани Хикмет”, “Ақыл
кітабы”- Қожа Ахмет
Иасауидің дидактикалық
мазмұндағы ақыл кітабы,
“Диуани Хикметтің”
тұпнұсқасы сақталмаған.
Ең ескі нұсқасы XV
ғасырдың орта кезінде
араб әрпімен көшірілген.
“Диуани Хикмет” – әрбір
адамды имандылыққа,
ізгілікке, адамгершілікке
бағыттайтын , тәрбиелік
мәні аса зор еңбек.
Айша бибі - шамамен XI-XII
ғасырларда өмір сүрген ару қыз. Әкесінің
аты- Айғожа. Айша бибі еліне сапарлап
келген Қараханмен жүздесіп, бір-бірін
ұнатады. Елін жау шапқанын естіген
Қарахан еліне аттанады. Айша бибі
күйеу жігіт еліне 40 қыз жолдасымен
аттанады. Бірақ қыздың әкесі келісім
бермейді. Ел шетіне таяғанда дем
алмақшы болып су бойына тоқтап
жуынады. Сол кезде сәукеленің ішінде
жасырынып қалған улы жылан Айшаны
басынан шағады. Келін болып босаға
аттамаса да, уәдеге берік Айшаға әрі
риза, әрі құса болған Қарахан қабірінің
үстіне күмбез тұрғызады.
Айша бибі кесенесіне 60 түрлі әшекей
қолданылған. Ескерткіш мемлекет
қорғауына алынған.
Шымкент – көне шаҺар. Ол ұлы Жібек жолының бойында
орналасқандықтан баяғы заманнан саудагерлердің керуендері біздің
қаламыздың үстінен өтетін болған. Сол себепті оңтүстік өңірінде күні
бүгінге дейін сауда-саттық жақсы дамып отыр. 1366 жылдары Темірдің
әскерлері өткен. Ғалымдардың зерттеуі бойынша қалаға 1300
жылдай болған.
Орта Азияда XVIII-XIX ғасырларда Қоқан хандығы күшейіп қазіргі
Оңтүстік Қазақстан жерлерін басып алады. 1864 жылы қыркүйек
айында орыс әскерлері босатып алады, сонымен Қазақстанның
Ресейге қосылуы аяқталады.
1914 жылы Қоқан хандығының азат етілгеніне 50 жыл қарсаңына
қалаға Черняев атын береді.
1922 жылы Түркістан АССР ООК шешімі бойынша қазіргі Шымкент
аты беріледі.
Біз 18 қазанда Қала күні мерекесін атап өтеміз.
Орынбор
Орынбор –тұңғыш астана. 1920
жылы Қазақстан Ресейдің
құрамындағы автономиялық
республика болып құрылды.
Орынбор бас қала болып
саналды.
1731 жылы Әбілхайыр хан
Ресейге қарау туралы ант
берді. Орынбордың кадет
корпусында қазақтың 30-дан
астам жігіттері білім алған.
Қазақ халқын алғаш өнерге,
білімге үндеген “Айқап”
журналы осы қалада басылып
шыққан.
Орынборда А.Байтұрсынов,
С.Сейфуллин, М. Дулатов тағы
басқа қазақ зиялылары жұмыс
істеп еңбектерін жазған.
Қызылорда қаласы
Қызылорда 1925-1929 жылдары Қазақстанның астанасы болды.
Қызылорда қаласы Қазақстанның оңтүстігінде жатқан облыстарының бірі.
Бұл қала Қызылорда облысының орталығы. Орта Азиядағы ең ірі
өзендердің бірі Сырдария мен Арал теңізі осы облыстың аумағына кіреді.

Қызылорда қаласының негізі 1820 жылы Қоқан хандығынының бекінісі
ретінде салынды. Оның алғашқы атауы Ақмешіт болды.
Ақмешіт бекінісі 1853 жылы орыс әскерінің генералы В.А.Перовскийдің
басшылық етуімен алынды. Осының негізінде Перовский қаласы деп
аталды.
1920 жылы Ақмешіт аты қайта берілді.
1925 жылы Қызылорда болып ауыстырылды. Ал 1925-1929 жылдары
Қазақстан автономиялы республикасының орталығы болды. Ал 1938 жылы
15-қаңтарда Қызылорда облысы құрылып, орталығы Қызылорда қаласы
болды.
Алматы Алатаудың етегіне орналасқан.
Алматы – Қазақстанның ең үлкен қаласы. Тянь-Шань тауының солтүстігінде, Іле
Алатауының баурайында, Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында
орналасқан.
Қазіргі Алматы қаласынының орнында Б.з.д. 10 - 9 ғғ. қола дәуірінде ертедегі жер
өңдеушілер мен малшылардың қонысы болды. Алматы Ұлы Жібек жолы бойындағы
көне қала болды.
1854 жылы қаланың аумағына Ресей империясы Верный әскери қамалын салды.
1867 ж. 11 сәуірінде Верный қамалының атауы Алматинск болып өзгертілді. Бірақ сол
жылы «Дала комиссиясының» баяндамасы бойынша бұл атау өзгертіліп, Верный
қаласы болып өзгертілді.
1921ж. 5 ақпанында қаланың атауын өзгерту туралы шешім қабылданды. Верный
қаласы Алма-Ата деп аталынды
1927ж. 2 наурызында ҚазАССР-ң ОСК-і астананы Қызыл-Ордадан Алматыға көшіруге
шешім қабылдады.
Алматы қаласын дамытудағы жаңа бас жоба 1998-2020 жылдар аралығын қамтиды.
Басты мақсат экологиялық таза, қауіпсіздік, әлеуметтік жағдайға қолайлы орта құру.
Негізгі архитектуралық-құрылыстық мақсат Алматының «бау-бақша қаласы» атын сақтау
мен дамыту. Жоспар бойынша көп қабатты үйлер салу, өндіріс орындарын дамыту, жол
көлігін нығайту, метрополитен енгізу.
1993 жылғы шешім бойынша қала атауы Алма-Атадан Алматыға ауыстырылды.
1997 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың үкімімен ел
астанасы Алматыдан Астанаға ауыстырылды.
1998 жылдың 1 шілдесінде Алматы қаласының мәртебесі туралы жаңа заң
қабылданды. Бұл заң бойынша Алматы ғылыми, мәдени, тарихи, қаржылық және
өндірістік орталық болады.
Республика сарайының алдындағы
Ұлы Абайдың ескерткіші
Қазақстанның астанасы

Астана – Қазақстанның астанасы және Ақмола облысының орталығы.
Ол қоныс тепкен мекеннің негізі 1830 жылы қаланған. Киелі
Сарыарқаның төсінде орналасқан, бұл жерден көшпенділердің ежелгі
өркениеті бастау алған.
1832-1961 жылдар аралығында Ақмола қаласы болып аталды да, ал
КСРО-да тың және тыңайған жерлерді көтергенде, Целиноград қаласы
болып өзгертілді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, астананы көшіру шешімі
қабылданды. Сөйтіп Қазақстанда жаңа астана пайда болды. Қаланың аты
жаңаша – Астана деп аталды.
Астанада тоқыма, жеңіл және баспа өнеркәсібі өте жақсы дамыған.
Көптеген университеттер, институттар, коледждер бар.
Астана Қазақстанның саяси өмірінің орталығы. Мұнда Президент,
Парламент және Үкімет орналасқан.
Астана – алып құрылыстар қаласы. 21-ғасырда Астана әлемдегі ең
сұлу, гүлденген астаналардың біріне айналмақ.
- Сенің Астана қаласына барғың келе ме?
- Иә, барғым келеді. Астананы көруді бұрыннан
армандап жүр едім. Қала жылдан жылға көркейіп
барады, әдемі ғимраттар, үйлер көп.
- Ол қала сені нелермен қызықтырады?
- Сен кіммен бірге барасын?
Септеулік Демеулік Жалғаулық
шылау шылау шылау
Атау с., Барыс с., Сөздерді Сөздер мен сөйлемдерді
Шығыс с., Көмектес байланыстырмайды., байланыстырады.
септіктерде тұрған қосымша мағына береді. Және, да, бірақ,
сөзбен ғана тіркесіп дегенмен, алайда,
қолданады. Ма, ме, ба, бе, -ақ, ау, -мыс, өйткені, себебі,
Үшін, сайын, дейін, түгіл, ғана, тек, -ды, ді, сондықтан, сол үшін, не,
туралы, сияқты, кейін, ты, ті немесе, я, яки, болмаса
соң, бері, бірге, қабат, кейде, бірде, біресе, егер.
қатар

Мектепке(неге?)дейін Мен солдатпын ғой! Биыл мектеп бітіремін
бірге бардық. Ол мектепке барды ма? және оқуға түсемін.
Мен әкеммен(кіммен?) Дәмін татық-ау. Берілген Оқуға түспеймін, өйткені
бірге кешке(неге?) тапсырманы орындапты- жұмыс істеуім керек.
шейін жұмыс істедім. мыс.
Көпір (не?) арқылы
өттік.

Ұқсас жұмыстар

Түркістан

Көне қалалар

Түркістан қаласы

Батыстағы қалалар

ТарихиАрхеологиялық туризм

Қожа Ахмет Яссауи кесенесі

Сәулет өнері мен құрылыстың дамуы

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕТІ КЕРЕМЕТІ

Қазақ автономиясы

Шымкент қала атауының мағынасы

Пәндер