Сүт майы

Катонқарағай ауданы Аршаты ауылы

Ат-

ер қанаты

Нығметолдинов

Бекнұр

Әділжанұлы

3-сынып оқушысы

Жетекшісі: мектеп психологі

Буленханова Жанар Рахимбаевна

КММ“Аршаты орта мектебі” 2012-2013 оқу жылы

Жылқы -

жеті қазынаның бірі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Мақсаты:

Қазақ халқының өміріндегі

жылқының қасиеті мен

пайдасын ашу

Бекнұр туралы білгіңіз келсе…

Бекнұр бір жасынан бастап ат десе желпілдеп, атқа қарай еш қорқуды білмей тәй-тәй басып жүгірді. Ал екі жасынан бастап бұзаудың үстіне міне алды.

Үйдегі бұзаудың барлығы Бекнұрға әбден үйренгені соншалық, үстіне ер салған кезде қозғалмай тып- тыныш тұра қалады.

Атасы Нығметдолда немересінің атқұмарлығына, малсақтығы мен еңбекқорлығына аса қатты сүйсінеді. Бекнұрдың әңгімесіне мұқият құлақ салып, өз тәжірибесінен ақыл-кеңестер айтудан еш жалықпайды.

Атаңнан бата ал балам

Арғымақ атқа мін, балам

Ақ сақалым желбіреп,

Артыңнан қарап, мен қалам.

Әкесі баласының қызығушылығын ескерусіз қалдырмай, қолдан жүген түйіп, қамшы өріп берді. Ал судай жаңа ерді сатып берген кездегі Бекнұрдың қуанышында шек болмай, таныстарының барлығынан сүйінші сұрап шықты. “Өмірімдегі ең бақытты күн әкемнің маған Көк қасқа жорғаны сатып берген күн” дейді. Ендігі әңгімесі “Менің көк қасқа жорғам”деп басталатын болды.

Мектептегі әңгімесі, мысалдары тек ат туралы. Үйіне келген кішкентай балаларға ата-анасының рұқсатынсыз-ақ «Мен саған құлын берем» деп жомарттығын көрсетіп жатады.

“Енді менде Ерсұлтан деген бауырым бар, мен оған атқа мінуді үйретем. Екеуімізде де жорға аттарымыз болады” деп жаңа ғана дүниеге келген Телжан ағасының ұлының болашағын аса сүйіспеншілікпен армандап, елестетіп қояды.

Бекнұр бала сияқты көп

ұйықтау дегенді білмейді.

Жаз айларында ауылдың

малын өріске шығарысып,

нағашысы мен көршілерінің

қозы-лақтарын емізісіп,

қағып алуға көмектесуді жаны сүйеді. Аршаты ауылының үлкен-кішісі Бекнұрмен малдың жайы туралы әңгімелеседі. Кімде қандай ат, кімнің биесі құлындап, қандай құлын тапқанын, тіпті кімнің жылқылырының қай үйірде жүргеніне дейін біліп жүреді. Мектепалды даярлық тобында оқып жүргенде “Мектепке атпен ғана барамын” деп үйге үнемі ат ұстады. Аттың жайын өте жақсы түсінеді. Суарып, шөп-жемін уақытымен беріп отырады.

Апайы Балнұр бауырының атқұмарлығына әбден үйреніп алған, ”Құлап қала ма?” деген қорқынышы болмайды.

Өте жақсы оқитын Балнұр Бекнұрдың кітап оқып үйде отырғанын қалағанымен,

атқұмарлығына лажсыз көнуге тура келді.

Ат құлағында ойнайтын байсалды, мейірімді, әңгімешіл, туысшыл да бауырмал бала- Бекнұр қазір үшінші сыныптың оқушысы. Сынып жетекшісі Венера Тоқтағанқызы. Сыныптастары өте тату.

Шынымды айтайын ба?

-Маған осылай қыздармен билегеннен гөрі

бұзауға мі-ні-і-п жүрген кө-ө-п ұнайды.

Бекнұр Әділжанұлының шығармашылық жұмысы

Нығметолдинов

Бекнұр

Әділжанұлы

2012-2013 оқу жылы

3-сынып оқушысы

Қазақ халқы үшін жылқы малы қасиетті екенін бәріміз де мойындаймыз. Ерекше көлік, таптырмас тағам, шипалы дәріні осы жылқыдан табамыз. Ендеше әрбір қазақ баласы ата-бабамыздың дәстүрін жалғастырып, жылқы малының ерекшеліктерімен толықтай танысып, оқып-білулері керек. Әсіресе ер азаматтардың «Ер-қанаты -ат» екенін естен шығармай, оны сүйіп, қадірлегеніміз жөн. Білгенімізді ортаға салып, түйгенімізді жариялай білейік ағайын.

Ат-ер қанаты

Асауды осылай үйретеміз

Жеті қазына

Жүйрік ат

Ер жігіт

Сұлу

әйел

Берен

мылтық

Жүйрік тазы

Ақыл-білім

Қыран

бүркіт

Бие сүтінің құрамында:

Уыздың құрамында белок пен дәрумендер 2-3 еседей көп

Май мен сүт қанты 1, 5еседей кем

Биенің алғашқы уызында2, 9-3, 4% сүт қанты табылады

Бие сүтінің құрамы мен сапасы тұрақты болмайды

Бие сүтінің құрамында су-89, 5%, құрғақ заттар 10, 5%, соның ішінде сүт майы-1, 7%, қанты-6, 5%, белоктар-2, 0, минералды заттар 0, 3%

Зертхана нәтижелері

Сүт белогі

Жылқы сүтіндегі ең бағалы зат-белок.

Бие сүтінде ол 18-22%

Белок-казеин, альбумин және глобулин сияқты негізгі үш түрге бөлінеді.

Сүт майы

Бие сүтінде шамамен 1, 0-2, 5% май бар, бұл сиыр сүтіндегіден екі еседен астам кем. Әдетте сүт майы- май түйіршіктерінен құралады.

Бие сүтінің тағы бір тамаша қасиеті бар. Зерттеуші П. Ю. Берлиннің деректері бойынша, сиыр сүтінің майында туберкулез бактериялары өсіп-өніп жатса, бие сүтінің майында олардың өсіп-өнуі тежеледі.

Сүт қанты

Тек қана сүтте кездесетін глюкоза мен галактозадан тұратын дисахарид. Сүт қанты едәуір дәмсіздеу болса да, организмдегі әртүрлі биохимиялық реакциялардың түзелуіне қажетті энергия қоры болып табылады. Бие сүтінде 6, 1-7, 4% лактоза бар.

Дәрумендер

Ағзаның тіршілік етуіне аса қажетті заттар екендігі белгілі. Бұлар зат алмасу процесіне қатысып, биохимиялық процестерде катализатор ролін атқарады.

А дәрумені зат алмасу және ағзаның өсіп-жетілуіне қатысады

Е-ағзада клетканың жаңарту процесіне қатысады. Сүтте басқа дәрумендермен салыстырғанда оның мөлшері өте аз болады да, кейіннен сүт өңдеуге түскенде азая түседі.

В-углевод зат алмасу процесіне және жүйке жүйесі қызметіне қатысы бар

В2-углеводтар мен белок алмасу процесіне қатысады. Бұл дәруменнің жетіспеуі көз жанарының нашарлауына әкеліп соғатыны белгілі.

РР никотин қышқылы-тотығы-тотықсыздандыру реакциясына қатысатын дәрумен.

С аскорбин қышқылы-тотығу-тотықсыздандыру реакциясына қатысатын дәрумен. Бұл дәруменнің жетіспеуі ағзаның жалпы әлсіреуіне, инфекциялық ауруларға қарсы тұру қасиетінің төмендеуіне алып келеді. Бие сүтінде адамның денсаулығына қажетті дәрумендердің барлығы бар. Әсіресе, бие сүті А мен С дәрумендеріне бай.

Қымызды бұзаулар мен құлындар диспепсия, қан бөлетін гастроэнтерит ауруларына шалдыққанда, балапандарға А және В дәрумендері жетіспегенде, сиырлар, биелер мен қойларда кездесетін іріңді вигинит, эндометрит, желінсау ауруына қолдануға болады.

Жылқы еті

Қан тамыры, жүрек қан тамыры ауруларына, бүйрек жұмысын жақсартуға, буындардың қатқылдануына ем бола алады. э

Жылқы еті жуылған суға шашты жуып тұрса, теміреткенің салдарынан болатын шаштың ағартуы тоқтайды.

Жылан шағудан сақтану үшін ерді жастанып, тоқымды төсеніп, айыл-тұрманды айналдыра қоршап қойса, жылан жоламайды.

Жылқының жүрегін қуырып жесе, ұмытшақтық бәсеңдейді.

Қанатты тұлпарлар елтаңбамызда

Шаңырақтың екі жағынан симметриялы орналасқан мифтік қанатты тұлпарлар бейнеленген.

Елтаңба-тұлпар тұлғасынан, мүйізі қанаты мен “тұлпар жалынан тұрады.

Тұлпардың бейнесі күштілік пен қайсарлықтың ұғымын берген.

Қанаты көпұлтты Қазақстан халқының мықты әрі жан-жақты көркейген мемлекетке айналуының бейнесі ретінде берілген.

Жылқы- еркіндік, бостандық символы

Тудың шығу тегі, пайда болуы жылқының құйрық қылымен байланысты.

Ертеде батырлар сәйгүліктерінің құйрығынан кесіп алып, туы мен найзасының шашағына таққан.

Бұл дерек фольклорда анық көрінеді:

Аттылы жасақ толған жер,

Ат құйрығын ту етіп,

Атойлап ұран салған жер.

---

Берел қорғанынан

жылқы мүрделері

табылды

Сақ көсемі мен әйелдің және ер тоқымымен жерленген 13 жылқының мүрдесі табылды. 25 ғасыр жер қойнауында жатқан аттардың терісі бүлінбей сақталған, тістердің арасына қыстырылған шөптердің қалдығы жануарлар жаңа өлтірілгендей әсер қалдырды.

Жылқы қазақтың әдеттік құқығында дау-дамайды-шешуші, шешілген дауды бекітуші құрал

Қазақтың бүкіл жер дауы, жесір дауы, қылмыстың көптеген түрлері жылқы арқылы шешілген. Дау-дамай басқа мал түрлерімен шешілсе де, айналып келгенде жылқыға бағаланған.

Мысалы:1түйе-4 жылқы,

1жылқы-5 қойға, 10ешкіге,

1бұзаулы сиырға тең.

Жылқы және әскери өнер

Халық ауыз әдебиетінде жылқы- тарихи кейіпкер ретінде көрінеді.

Алпамыстың Байшұбары; Қобыландының

Тайбурылы; Ер Тарғынның Тарланы;

Қамбардың Қарақасқасы, т. б

Бала күннен тартып мінсең ат жалын,

Онда сенің көкірегің от жалын

Төлеген Айбергенов

Ертеде 7-8 жастағы баланы жылқышылардың қасына апарып тастайды. Қоста, әке-шешесінен алыста, бала өз бетімен күнелтуге, қалың жылқыны қайырып-бағып, құрық салу, шалма тастау, асар ұстау сияқты шабандоздық өнердің

қыр-сырларын көріп,

шыңдалады.

Жылқы

неке, отбасы қатынасында

Күйеу баланың атын қайын -жұртына келіп-кетіп жүргенде балдыздары аямай мінетін болған. “ Күйеу атымен күл тасы” деген мақал содан қалса керек.

Қыз келін болып түскенде,

басына аттың жүгенін кигізіп,

төрді бір рет айландырады.

Бұл-келін жүгенсіз кетпесін,

инабатты болсын деген ырым.

Тарихи тұлғалардың тұлпарлары

Абылайдың алшаңбозы мен Құлашасы;

Қабанбайдың Қубасы;

Бөгенбайдың Нарқызылы;

Кенесарының Кертайлағы;

Наурызбайдың Ақауызы;

Исатайдың Ақтабаны;

Махамбеттің Тарланы

Жылқы

адам қайтыс болғанда, жерлеуде этномәдени қызмет атқарады

Марқұмды бейітке дейін апаратын табытты ағаш ат дейді.

Марқұмды жерлеп болған соң үстіне үйілген топырақты ат бесік деп атайды.

Қосымша деректер

Бүйі шаққанда уытты қайтару үшін жылқыны қатты терлетіп, ер -тоқымының астына сіңген терді суға жуып, шығарып алады да, денесі күйіп-жанып жатқан адамға бір кесесін ішкізеді. Осындай тәсілмен жасалған бірнеше кесе судан кейін дене қызуы қайтып, науқас адам тынышталады.

Кейбір емшілердің айтуынша, аттың терін жыланның аузына тамызса, ол тіл тартпай өледі екен.

Жылқы етін боршалап кептірген соң, отқа күйдіріп, қақтап жесе, іштің өтуі тоқтайды.

Жылқы сүйегін күйдіріп, талқандап,

сірке суына араластырып, тазға не

денедегі жараларға жақса, табылмайтын

ем болады.

Жылқы ән мен күйге ақау болған:

“Маңмаңгер”, “Ақ бақай”, “Сал торы”, “Қара жорға”сынды әндер;

“Құлжагер”, “Телқоңыр”, “Қос күрең”, “Көк дөнен”, сияқты күйлер бар.

Деректер бойынша жылқыға байланысты, жылқыға арналған 38ән, 89 күй, 4 би бар.

Жылқыға байланысты наным-сенімдер қазақтың рухани мәдениетінің үлкен бір қабаты.

Бесікке саларда жылқының құйрық-жалынан, кекілінен қыл жұлып бесіктің арқалығына іліп қояды. Бесікке салатын ұл болса: «Тақымыңнан тұлпар кетпесін, бәйге бермес шабандоз бол» деп ырымдайды.