Сүт майы

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Катонқарағай ауданы Аршаты ауылы -
Ат ы
н ат
қа
ер
жет Жыл
і қа қы –
зын
ан ы
ң бі
Нығметолдинов
рі
Жетекшісі: мектеп психологі
Буленханова Жанар
Бекнұр Рахимбаевна
Әділжанұлы
3-сынып оқушысы КММ“Аршаты орта мектебі”
2012-2013 оқу жылы
Мақсаты:
Қазақ халқының өміріндегі
жылқының қасиеті мен
пайдасын ашу
Бекнұр туралы білгіңіз
келсе…
Бекнұр бір жасынан бастап ат
десе желпілдеп, атқа қарай
еш қорқуды білмей тәй-тәй
басып жүгірді. Ал екі жасынан
бастап бұзаудың үстіне міне
алды.
Үйдегі бұзаудың барлығы
Бекнұрға әбден үйренгені
соншалық, үстіне ер салған
кезде қозғалмай тып- тыныш
Атасы Нығметдолда немересінің атқұмарлығына,
малсақтығы мен еңбекқорлығына аса қатты
сүйсінеді. Бекнұрдың әңгімесіне мұқият құлақ салып,
өз тәжірибесінен ақыл-кеңестер айтудан еш
жалықпайды.

Атаңнан бата ал балам
Арғымақ атқа мін,
балам
Ақ сақалым желбіреп,
Артыңнан қарап, мен
Әкесі баласының қызығушылығын ескерусіз
қалдырмай, қолдан жүген түйіп, қамшы өріп берді. Ал
судай жаңа ерді сатып берген кездегі Бекнұрдың
қуанышында шек болмай, таныстарының барлығынан
сүйінші сұрап шықты. “Өмірімдегі ең бақытты күн
әкемнің маған Көк қасқа жорғаны сатып берген күн”
дейді. Ендігі әңгімесі “Менің көк қасқа жорғам”деп
басталатын болды.
Мектептегі әңгімесі, мысалдары тек ат
туралы.Үйіне келген кішкентай балаларға ата-
анасының рұқсатынсыз-ақ «Мен саған құлын
берем» деп жомарттығын көрсетіп жатады.
“Енді менде Ерсұлтан
деген бауырым бар,
мен оған атқа мінуді
үйретем.Екеуімізде де
жорға аттарымыз
болады” деп жаңа ғана
дүниеге келген Телжан
ағасының ұлының
болашағын аса
сүйіспеншілікпен
армандап, елестетіп
қояды.
Бекнұр бала сияқты көп
ұйықтау дегенді білмейді.
Жаз айларында ауылдың
малын өріске шығарысып,
нағашысы мен көршілерінің
қозы-лақтарын емізісіп,
қағып алуға көмектесуді жаны сүйеді. Аршаты
ауылының үлкен-кішісі Бекнұрмен малдың жайы туралы
әңгімелеседі.Кімде қандай ат, кімнің биесі құлындап,
қандай құлын тапқанын, тіпті кімнің жылқылырының
қай үйірде жүргеніне дейін біліп жүреді. Мектепалды
даярлық тобында оқып жүргенде “Мектепке атпен ғана
барамын” деп үйге үнемі ат ұстады. Аттың жайын өте
жақсы түсінеді. Суарып, шөп-жемін уақытымен беріп
отырады.
Апайы Балнұр бауырының
атқұмарлығына әбден
үйреніп алған, ”Құлап қала
ма?” деген қорқынышы
болмайды.
Өте жақсы оқитын Балнұр
Бекнұрдың кітап оқып үйде
отырғанын қалағанымен,
атқұмарлығына лажсыз
көнуге тура келді.
Ат құлағында ойнайтын
байсалды, мейірімді,
әңгімешіл, туысшыл да
бауырмал бала– Бекнұр
қазір үшінші сыныптың
оқушысы. Сынып
жетекшісі Венера
Тоқтағанқызы.
Сыныптастары өте тату.
?
ы а й т айын ба
д
Шыным ылай
ос
-Маған н билегеннен
ме
қыздар
г ө рі і- і- п ж үрген
мі-н
бұзауға айды.
ұн
кө-ө-п
Бекнұр
Әділжанұлының
шығармашылық
жұмысы
Нығметолдинов
Бекнұр
Әділжанұлы

2012-2013 оқу жылы
3-сынып оқушысы
Қазақ халқы үшін жылқы малы қасиетті
екенін бәріміз де мойындаймыз. Ерекше көлік,
таптырмас тағам, шипалы дәріні осы
жылқыдан табамыз. Ендеше әрбір қазақ
баласы ата-бабамыздың дәстүрін
жалғастырып, жылқы малының
ерекшеліктерімен толықтай
танысып,оқып-білулері керек. Әсіресе ер
азаматтардың «Ер-қанаты –ат» екенін
естен шығармай, оны сүйіп,қадірлегеніміз
жөн. Білгенімізді ортаға салып,түйгенімізді
жариялай білейік ағайын.
Ат-ер қанаты
е м із
үй р ет
ыла й
ы о с
Ас ауд
Жүйрік Сұлу
Қыран
ат әйел
бүркіт

н Жеті Ер ж
е
р қ ігіт
е
Б ты
л қазына
м ы
Жүйрік
тазы Ақ ы л -
б іл ім
Бие сүтінің құрамында:
Уыздың құрамында белок пен дәрумендер 2-3
еседей көп
Май мен сүт қанты 1,5еседей кем
Биенің алғашқы уызында2,9-3,4% сүт қанты
табылады
Бие сүтінің құрамы мен сапасы тұрақты болмайды
Бие сүтінің құрамында су-89,5%,құрғақ заттар
10,5%, соның ішінде сүт майы-1,7%,қанты-6,5%,
белоктар-2,0,минералды заттар 0,3%
Зертхана нәтижелері
Сүт белогі
Жылқы сүтіндегі ең бағалы зат-белок.
Бие сүтінде ол 18-22%
Белок-казеин,альбумин және глобулин сияқты негізгі үш
түрге бөлінеді.
Сүт майы
Бие сүтінде шамамен 1,0-2,5% май бар, бұл сиыр
сүтіндегіден екі еседен астам кем. Әдетте сүт майы- май
түйіршіктерінен құралады.
Бие сүтінің тағы бір тамаша қасиеті бар. Зерттеуші
П.Ю.Берлиннің деректері бойынша, сиыр сүтінің
майында туберкулез бактериялары өсіп-өніп жатса,
бие сүтінің майында олардың өсіп-өнуі тежеледі.
Сүт қанты
Тек қана сүтте кездесетін глюкоза мен
галактозадан тұратын дисахарид.Сүт қанты едәуір
дәмсіздеу болса да, организмдегі әртүрлі
биохимиялық реакциялардың түзелуіне қажетті
энергия қоры болып табылады.Бие сүтінде 6,1-
7,4% лактоза бар.
Дәрумендер
Ағзаның тіршілік етуіне аса қажетті заттар
екендігі белгілі. Бұлар зат алмасу процесіне
қатысып, биохимиялық процестерде
катализатор ролін атқарады.
А дәрумені зат алмасу және ағзаның өсіп-жетілуіне қатысады
Е-ағзада клетканың жаңарту процесіне қатысады.Сүтте басқа
дәрумендермен салыстырғанда оның мөлшері өте аз болады да,
кейіннен сүт өңдеуге түскенде азая түседі.
В-углевод зат алмасу процесіне және жүйке жүйесі қызметіне
қатысы бар
В2-углеводтар мен белок алмасу процесіне қатысады.Бұл
дәруменнің жетіспеуі көз жанарының нашарлауына әкеліп
соғатыны белгілі.
РР никотин қышқылы-тотығы-тотықсыздандыру реакциясына
қатысатын дәрумен.
С аскорбин қышқылы-тотығу-тотықсыздандыру реакциясына
қатысатын дәрумен. Бұл дәруменнің жетіспеуі ағзаның жалпы
әлсіреуіне , инфекциялық ауруларға қарсы тұру қасиетінің
төмендеуіне алып келеді. Бие сүтінде адамның денсаулығына
қажетті дәрумендердің барлығы бар. Әсіресе, бие сүті А мен С
Қымызды бұзаулар мен құлындар
диспепсия, қан бөлетін гастроэнтерит
ауруларына шалдыққанда,
балапандарға А және В дәрумендері
жетіспегенде, сиырлар, биелер мен
қойларда кездесетін іріңді вигинит,
эндометрит, желінсау ауруына
қолдануға болады.
Жылқы еті
Қан тамыры, жүрек қан тамыры ауруларына,
бүйрек жұмысын жақсартуға,буындардың
қатқылдануына ем бола алады.э
Жылқы еті жуылған суға шашты жуып
тұрса,теміреткенің салдарынан болатын шаштың
ағартуы тоқтайды.
Жылан шағудан сақтану үшін ерді
жастанып,тоқымды төсеніп, айыл-тұрманды
айналдыра қоршап қойса,жылан жоламайды.
Жылқының жүрегін қуырып жесе, ұмытшақтық
Қанатты тұлпарлар елтаңбамызда
Шаңырақтың екі жағынан симметриялы
орналасқан мифтік қанатты тұлпарлар
бейнеленген.
Елтаңба-тұлпар тұлғасынан, мүйізі қанаты
мен “тұлпар жалынан тұрады.
Тұлпардың бейнесі күштілік пен
қайсарлықтың ұғымын берген.
Қанаты көпұлтты Қазақстан халқының
мықты әрі жан-жақты көркейген
мемлекетке айналуының бейнесі ретінде
берілген.
Жылқы- еркіндік, бостандық
символы
Тудың шығу тегі, пайда болуы жылқының
құйрық қылымен байланысты.
Ертеде батырлар сәйгүліктерінің
құйрығынан кесіп алып, туы мен
найзасының шашағына таққан.
Бұл дерек фольклорда анық көрінеді:
Аттылы жасақ толған жер,
Ат құйрығын ту етіп,
Атойлап ұран салған жер.
Берел қорғанынан
жылқы мүрделері
табылды

Сақ көсемі мен әйелдің және ер тоқымымен
жерленген 13 жылқының мүрдесі табылды. 25
ғасыр жер қойнауында жатқан аттардың терісі
бүлінбей сақталған, тістердің арасына қыстырылған
шөптердің қалдығы жануарлар жаңа өлтірілгендей
әсер қалдырды.
Жылқы қазақтың әдеттік құқығында
дау-дамайды-шешуші,шешілген дауды
бекітуші құрал
Қазақтың бүкіл жер дауы, жесір дауы,
қылмыстың көптеген түрлері жылқы
арқылы шешілген. Дау-дамай басқа мал
түрлерімен шешілсе де, айналып келгенде
жылқыға бағаланған.
Мысалы:1түйе-4 жылқы,
1жылқы-5 қойға,10ешкіге,
1бұзаулы сиырға тең.
Жылқы және әскери өнер
Халық ауыз әдебиетінде жылқы- тарихи кейіпкер
ретінде көрінеді.

Алпамыстың Байшұбары;Қобыландының
Тайбурылы;Ер Тарғынның Тарланы;
Қамбардың Қарақасқасы, т.б
Бала күннен тартып мінсең ат жалын,
Онда сенің көкірегің от жалын
Төлеген Айбергенов
Ертеде 7-8 жастағы баланы
жылқышылардың қасына апарып
тастайды. Қоста, әке-шешесінен алыста,
бала өз бетімен күнелтуге ,қалың
жылқыны қайырып-бағып, құрық салу,
шалма тастау, асар ұстау сияқты
шабандоздық өнердің
қыр-сырларын көріп,
Жылқы
неке, отбасы қатынасында
Күйеу баланың атын қайын –жұртына
келіп-кетіп жүргенде балдыздары аямай
мінетін болған. “ Күйеу атымен күл
тасы” деген мақал содан қалса керек.
Қыз келін болып түскенде,
басына аттың жүгенін кигізіп,
төрді бір рет айландырады.
Бұл-келін жүгенсіз кетпесін,
Тарихи тұлғалардың тұлпарлары
Абылайдың алшаңбозы мен Құлашасы;
Қабанбайдың Қубасы;
Бөгенбайдың Нарқызылы;
Кенесарының Кертайлағы;
Наурызбайдың Ақауызы;
Исатайдың Ақтабаны;
Махамбеттің Тарланы
Жылқы
адам қайтыс болғанда, жерлеуде
этномәдени қызмет атқарады
Марқұмды бейітке дейін
апаратын табытты ағаш ат дейді.
Марқұмды жерлеп болған соң
үстіне үйілген топырақты ат бесік
деп атайды.
Қосымша деректер
Бүйі шаққанда уытты қайтару үшін жылқыны қатты
терлетіп, ер –тоқымының астына сіңген терді суға жуып,
шығарып алады да, денесі күйіп-жанып жатқан адамға
бір кесесін ішкізеді. Осындай тәсілмен жасалған бірнеше
кесе судан кейін дене қызуы қайтып, науқас адам
тынышталады.
Кейбір емшілердің айтуынша, аттың терін жыланның
аузына тамызса, ол тіл тартпай өледі екен.
Жылқы етін боршалап кептірген соң, отқа
күйдіріп,қақтап жесе, іштің өтуі тоқтайды.
Жылқы сүйегін күйдіріп, талқандап,
сірке суына араластырып, тазға не
денедегі жараларға жақса, табылмайтын
ем болады.
Жылқы ән мен күйге
ақау болған:
“Маңмаңгер”, “Ақ бақай”, “Сал
торы”, “Қара жорға”сынды әндер;
“Құлжагер”, “Телқоңыр”, “Қос
күрең”, “Көк дөнен”, сияқты күйлер
бар.
Деректер бойынша жылқыға
байланысты, жылқыға арналған
38ән, 89 күй, 4 би бар.
Жылқыға байланысты наным-
сенімдер қазақтың рухани
мәдениетінің үлкен бір қабаты.
Бесікке саларда жылқының құйрық-
жалынан, кекілінен қыл жұлып
бесіктің арқалығына іліп қояды.
Бесікке салатын ұл болса:
«Тақымыңнан тұлпар кетпесін, бәйге
бермес шабандоз бол» деп
ырымдайды.
Жылқы және рухани әлем
Жылқыға байланысты мерекелер мен ойындар

Қымызмұрындық- ел жайлауға шыққанда
жазғытұрым аталып өтетін қымыз тойы
Жылқы- ұлттық
ойындарда
Қыз қуу жарысында атқа
мінген жігіт атпен шауып
бара жатқан қызды қуып
жетіп, оның бетінен сүюі
керек.
Бұл-жігіттің жеңгені.
Қуып жете алмаса, қайыра
шапқанда қыз жігіт пен
атын қамшының астына
алады.Бұл-қыздың
жеңгені
Теңге алу
Жерде жатқан теңгені
атпен шауып келе
жатып іліп алу- үлкен
ептілікті, ат құлағында
ойнайтын
шабандоздық
тәжірибені қажет
етеді.Теңгені жерден
іліп алғандарға бәйге
беріледі.
Көкпар
Этнографтардың айтуынша , әуелгі атауы “көк
бөрі” сөзінен шыққан.
1949 жылы елімізде көкпар жарысының жаңа
ережесі бекітілді.
Әдетте, көкпарда басы кесілген серке тартылады.
Қыз қашар, тақия
қақпай-ғұрыптық
ойындар; қайыс
тарту, атпен табақ
тарту, найзамен
түйенің құмалағын
шаншу, қамшы
тастау- күштілік
пен ептілікті сынға
алатын ойындар.
Аударыспақ
Қарсыласын ат үстінен аударып түсіруді көздейтін ойын.
Бұған қайратты, епті, төзімді, ат құлағында ойнайтын
ересек ер адамдар ғана қатысады. Әдетте мұндай
сайыскерлер ауыл, ру атынан шығарылған.
Бәйге-нәрестенің дүниеге келуінен бастап,
сыйлы қонақты қарсы алу, марқұмды еске
түсіру кезіндегі ат жарысы. Көмбеге алғаш
озып келген шабандоз жеңімпаз атанып,
сыйлыққы ие болады.
Тұсау кесуде жылқы қылын
пайдаланған
Бала апыл-ғұпыл аяғын баса
бастағанда,баланың аяғын жылқының
қылымен байлап, ауылдағы белгілі бір
жақсы адамға қайшымен қылды кескізеді.
Әдебиеттер тізімі
1.Ахметжанов Қ. Жараған темір кигендер. Алматы Ү дәуір,-1996-
240 бет
2.Қазақ жылқысы//Маңмаңгер.-1999.-№2.3.7бет
3.Тоқтабай Ахмет. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі жылқы феномені.
—Алматы,2010
4.Жылқы халық медицинасында. Денсаулық.—1999.№6-7.15-16-беттер
5. Қазақтың мал патшасы жылқыға байланысты әдет-ғұрыптары мен наным-
сенімдері//қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі
және бүгіні. Жинақ. Алматы:Ғылым.2001. 201-222 беттер
6.Төреқұл.Н Дараның дара ділмарлары.-Алматы: Қазақстан,2006-587бет
7.Жылқының қасиеті//Ислам әлемі.-2002. №4-5.33-34 беттер
8.Қазақ жылқысының тарихы.-Алматы: Алматыкітап,2010.595беттер
9.Қазақтың әдеттік құқығындағы жылқының рөлі//Отан тарихы.-2008 №1 48-
57 беттер.
10.Ән-күй арқауы жылқы//қазіргі кездегі Қазақстан өнері мен мәдениетінің
даму бағыты. Алматы, 2001.1-6 беттер
11.Төрт түліктің қасиеті (қазақтың мал шаруашылығына байланысты әдет-
ғұрыптары) —Алматы: Қазбаспа—ҚТ, 2005191
12.Су Бихай.Қазақ мәдениетінің тарихы.-Алматы: Атажұрт,2001.551-бет
Назар қойып
тыңдағандарыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Сары май түйіршіктерін жуу

Сары майдың органолептикалық көрсеткіштері

Тамақ өнеркәсібінің шикізатты пайдалануына қарай бөлінуі

Пәндер