Тау жыныстары

Презентация қосу

№13 М.Мәметова
атындағы орта
мектеп
8“Б”- сынып
Сабақтың тақырыбы:
Жер бедерінің
қалыптасуы мен
дамуы
Мақсаты:
Білімділік – Қазақстан аумағы жер
бедерінің ішкі және сыртқы күштер
әсерінен дамуы мен қалыптасуын
түсіндіру, тектоникалық қозғалыстар
жайлы, сейсмология ғылымының зерттеу
нысаны туралы білім беру
Дамытушылық – жер қыртысында
болатын апатты құбылыстардың шығу
тегі жайлы білімді дамыту
Тәрбиелік – табиғатты таза сақтауға әр
адам жауапты екенін түсіндіру,
отансүйгіштік сезімдерін одан әрі дамыту
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Үй тапсырмасын тексеру
3. Жаңа білімді қалыптастыру
4. Жаңа білімді бекіту
5. Қорытындылау
6. Бағалау
7. Үйге тапсырма беру
2. Үй тапсырмасын тексеру:
Физикалық карта мен
тектоникалық картаны
салыстыра отырып, жер
бедері мен тектоникалық
құрылысы арасындағы
байланысты анықтау
ҮЛЕСТІРМЕЛІ КАРТОЧКАҒА ЖАУАП БЕРУ
Тау жыныстары

Магмалық тау
жыныстары, Метаморфтық тау
атқылаған тау жыныстары (грек. Шөгінді тау жыныстары
[1]
— құрлықта немесе су
жыныстары — магма metamorpho – бассейндерінде шөгетін
немесе жанартаулық өзгеру), материалдан пайда
атқылаулардан жер метаморфизм болатын тау жыныстары.
бетіне төгілген Материалдың бөлшегі,
әсерінен пайда
лаваның суынуынан салмағы, үлкендігі оның
және болады. Егер сортталу дәрежесімен
кристалдануынан метаморфизмде сипатталады және
қабатты болады,
(түйіршіктенуінен) бастапқы тау жануарлар мен
пайда болған тау жыныстарының өсімдіктердің қалдықтары
жыныстары. Олар химиялық құрамы кездеседі. Шығу жағынан
негізгі екі түрге өзгеріске химиялық (гипс, тас тұзы,
бөлінеді: эффузивтік оолитті ізбестас және
ұшырамаса, онда басқалары), органогендік
(жанартаулық,
төгілмелі), жанартау қалыптасқан (қараңыз), жануарлар мен
өсімдіктердің өмір
атқылауы кезінде Метаморфтық тау сүруінің салдарынан
магманың лава түрінде жыныстарын пайда болады
шығып жер бетінде метаморфиттер, ал (маржандық және
қатайған және қабыршақтық ізбестас,
өзгеріске
интрузивтік (тереңдік), шымтезек, тас көмір)
түскендерін және кесек шөгінді тау
басқа тау жыныстары
метасоматиттер деп жыныстарына бөлінеді.
арасында қатып
атайды.
қалған түрлері.
СӘЙКЕСТІГІН ТАП:
ЖАС ПЛАТФОРМА АЛЬПІ ҚАТПАРЛЫҒЫ
ЕЖЕЛГІ ПЛАТФОРМА САРЫАРҚАНЫҢ
КАЛЕДОНДЫҚ ТАУ СОЛТҮТІК-БАТЫСЫ
ТҮЗІЛУ КЕЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫ
ЖЕР ҚЫРТЫСЫ АРХЕЙ ЖӘНЕ
ТЫНЫШ БОЛДЫ ПРОТЕРОЗОЙДА
ТЯНЬ-ШАНЬ ТАУЛАРЫ МЕЗОЗОЙДА
ҚАЙТА КӨТЕРІЛДІ
РЕСПУБЛИКА ШЫҒЫС ЕУРОПА
АУМАҒЫН ТҰТАСТАЙ ТҰРАН
ДЕРЛІК ТЕҢІЗ БАСЫП
ЖАТТЫ
ЖАҢА БІЛІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР БЕДЕРІ ОНЫҢ
ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУ ТАРИХЫМЕН ТІКЕЛЕЙ
БАЙЛАНЫСТЫ
ЖЕР БЕДЕРІН

ІШКІ СЫРТҚЫ
ЭНДОГЕН ЭКЗОГЕН
-ДІ -ДІ

КҮШТЕР ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ
Негізгі ұғымдар
Жер бедері
Эндогендік процестер
Экзогенді
Тектоникалық қозғалыстар
Жаңа тектоникалық қозғалыстар
Платформа
Сейсмология
Эрозия
Сел тасқыны
Жер сілкінісі
Платформа (фр. plate – Эрозия (лат. еrosіo – мүжілу),
жайпақ, forme — форма) — геологияда – тау жыныстары мен
геологияда қозғалмалығы топырақ бетін аққан судың шаюы.
біршама аз, жазық немесе Эрозиялық құбылыстың дамуына
үстірт тәрізді бедерлер. Архей сол жердің топырақ-өсімдік
мен протерозойда жамылғысы және геол. құрылысы
қалыптасқан ежелгі да әсер етеді. Эрозия – жер бедерін
платформа (Шығыс Еуропа, қалыптастырушы факторлардың
Сібір) және ігретасы палеозой бірі. Түзілген жербедер пішіндеріне
мен мезозой тау байланысты беткі Эрозияға (ағын
жыныстарьшан құралған жас өткен жер беті ой-шұңқырлары
платформа (Батыс Сібір, Скиф, тегістеледі) және тілімдеу
Тұран) деп ажыратылады; Эрозиясына (жер беті сай-
кристалды тақтатастардан, жыраларға тілімделеді)
гнейстерден, эффузивті ажыратылады. Беткі Эрозия аңғар
жыныстардан және тағы және арнаның бүйірлері бұзылып,
басқалар. күшті ағынның жайылуынан, ал тілімдеу
метаморфозданған архейлік Эрозиясы ағын арнасының
жыныстардан құралған жер тереңдеуінен қалыптасады.
қабығының көлемді берік
алабы.
Жер қойнауында тоқтаусыз жүріп жатқан
козғалыстарды тектоникалық қозгалыстар деп атайды.
Жаңа тектоникалық
козғалыстар кайнозой эрасының неоген және төрттік
(антропоген) кезеңдерін қамтиды. Бұл козғалыстардың
нәтижесінде Қазақстанның таулары жаңғырып,
қатпарлы-жақпарлы таулар қалыптасты.
Қазакстанның биік таулы жүйелеріне тән ірілі-
ұсақты Тау көтерілу процесі казір де жүріп жатыр.
жер сілкінулер де тектоникалық қозғалыстардың
болып жатқанын дәлелдейді. Жер сілкіну
процестерін сейсмология ғылымы зерттейді. Жер
сілкіну аса қауіпті апат әкелетін табиғат
құбылыстарының бірі. Жер шарындағы сейсмикалық
аспаптардың (сейсмограф) тіркеуі бойынша тәулік
сайын орта есеппен 200-ден астам, ал бір жылда 100
мыңға жуық жер сілкінісі болып тұрады.
Бірақ олардың бәрі апатты емес.
Тектоника ғылымы жер қыртысында тоқтаусыз жүріп
жатқан қозғалыстарды зерттейді
Эндогендік процестер
– Жердің ішкі энергиясына, ауырлық күшіне және Жер
айналған кезде пайда болатын күштерге байланысты оның
қойнауында жүретін геологиялық процестер. Эндогендік
процестерге радиоактивті заттардың ыдырауы, әр түрлі
химиялық реакциялар және жер қыртысының астындағы
массалардың өзгеруі және т.б. жатады. Эндогендік
процестер тектоникалық қозғалыстар (жер қыртысының
баяу көтерілуі мен төмендеуі, қатпарлану, бедердің ірі
элементтерінің пайда болуы, жер сілкіну), вулканизм
процестері (магманың көтерілуі, бедердін жанартаулық
пішіндерінің құрылуы мен жанартаулардың атқылауы), тау
жыныстарының метаморфизмі және пайдалы қазбалар
кенорындарының қалыптасуы түрінде көрініс береді.
Эндогендік процестер жер бетінің морфоқұрылымына
себепші болады және экзогендік процестермен бірге Жер
бедерінің қалыптасуына қатысады.
Экзогендік процестер
сыртқы процестер – Күн энергиясы мен Жердің
өзіне тарту (гравитация) күшіне негізделген
геологиялық процестер жиынтығы. Экзогендік
процестерге атмосфера газдарының, жел,
жауын-шашынның, организмдерінің әрекеттерінен
туатын, бір-бірімен тығыз байланысты физика-
химиялық, физика-механикалық т.б. процестер
жатады. Жер бетінің әр бөлігінде Экзогендік
процестердің белгілі тобы құрлықта физика және
химия үгілу басым келеді. Экзогендік процестер
әсерінен барлық түпкі тау жыныстарының
минералдары мүжіліп үгіледі, әр түрлі
жылдамдықпен ыдырайды, үгілген материал
бастапқы орнынан жылжып көшеді, жаңа орынға
келіп жиналады.
Ішкі күштер

Жердің ішкі
қойнауындағы
жылу, химиялық,
радиоактивті
энергия әсерінен
жер қыртысында

Тербелмел
Тау і
түзілу қозғалыст
ар
Геохронологиялық кесте бойынша
Қазақстандағы тау жасалулар
эра дәуір Тау жасалу таулар
төрттік Жетісу Алатауы
кайназо
й неоген Тянь-Шань,
альпі
Тарбағатай
палеоген Сауыр, Алтай
мезозой таулары
бор мезозой
юра

палнозо триас
й пермь Орал,Тянь-Шань,
герцин Алтай,
Шығ.Сарыарқа
Карбон Маңғыстау
девон каледон
силур Солт.-бат.Сарыарқа
Протерозо ордовик Алтай, Сот.Тянь-
байкал Шань
й
Сарыарқа
Іле Алатауы
Хан-тәңірі шыңы
Жер қыртысында қозғалыстардың қазіргі кезде де
жүріп жатқанының дәлелі - жер сілкінулер
Жер сілкіну, жер сілкінісі (араб
тілден ескірген
сөз зілзала араб.:‫زلزااال‬, ағылш. earthqua
ke) — жер асты дүмпуі күштерінің
әсерінен Жердің беткі қыртысының
тербелуі.
Жер сілкінісін сейсмология (грекше
сейсмос-жер сілкінісі, логос-
сөз) ғылымы зерттейді. Оның
туындауына және дамуына
байланысты құбылыстарды
сейсмикалық құбылыстар деп атайды.

Жер сілкіну - жер асты күштерінің әсерінен Жер беті қыртысының тербелуі. Жер
сілкіну Жер бетіндегі білі- ну-сезілу күшіне сәйкес халыкаралық кесте (MSK-64)
бойынша 12 балға ажыратылады.
1964 жылы үш сейсмолог ғалым (С. Медведев - КСРО, В. Шпонхойер - ФРГ, В.
Сейсмограф
Кар- ник - Чехия) есімдерінің бас әріптерінен құралған кесте кабылданды.

аспаптарыны
ң тіркеуі
бойынша
тәулік сайын
200-ден аса,
бір жылда
100 мыңға
жуық жер
сілкінісі
болып
Жер беті негізгі екі сейсмологиялық
белдеуге бөлінеді:
1 – Тынық 2 – Жерорта
мұхитының теңізі – Азия
сейсмикалық сейсмикалық
белдеуі белдеуі
Оған Тынық Оған Португалия,
мұхиты, Оңтүстік Испания, Италия,
Камчатка, Аляска, Балқан түбегі,
Солтүстік және Туркия, Кавказ,
Оңтүстік Орта Азия және
Американың Қазақстан
батыс жағалауы, жатады
Қытай, Жапон
Қазақстандағы күшті жер сілкінулер
Қазақстан аумағының оңтүстік және оңтүстік
шығысы бүкіл Орта Азияның ең күшті
сейсмикалық ауданының бірі. Бұл аймақ жиі және
өте күшті жер сілкінулерге ұшырайды. Соңғы 110
жыл бойы Қырғыз, Іле жәнө Күнгей Алатау
жоталарына жақын аудандарында өте қарқынды
жер сілкінулер болды. Жетісу Алатауы екінші
қаркынды зона - 110 жылда 14 рет байқалды.
1887 жылы маусымда жердің күшті сілкінуінен
Алматы қаласы қирап, бұзылды. Мұндағы жер
сілкіну күші 10 балға жетті. Жер сілкінуден тау
опырылып, жер қыртысында жарықтар пайда
болды.
1889 жылы күші 9-10 балл Шелек, 1911 жылы
күші 10-11 балдық Кемін, 1978 жылы күші 8-9
балл Жалаңаштұп, 1979 жылы күші 6- 7 балл
Бақанас жер сілкінуі, Жайсан (1990), Сусамыр
(1992), Текелі (1993), 23 мамыр 2003 жылы
Қазақстанның сейсмикалық
аудандастыру картасы
Қазақстанда жер сілкіністерін
зерттейтін алғашқы сейсмикалық
станциялар 1927 жылы Алматыда,
1932 жылы Шымкентте, 1934 жылы
Семейде құрылды.

Олар өте сезімтал, жер қыртысындағы
қозғалыстарды 10-20 мың есе
күшейтілген түрінде жазып алатын
сейсмографтармен жабдықталған
Қазақстан халқының 38 пайызы
сейсмикалық аудандарда тұрып
жатыр
Бұл аймақтарда 6 миллионнан астам
адам тұрады, өнеркәсіптік әлеуе
тіміздің 40%-ы сейсмикалық жағынан
қауіпті өңірлерде.
Республиканың сейсмикалық
тұрақсыздық жағынан аса қауіпті
аймақтары - Алматы қаласы, Шығыс
Қазақстан, Жамбыл, Оңтүстік
Қазақстан, Алматы облыстары.
Соңғы 10 жыл ішінде көмірсутек
шикізатын өңдеу ісінің қарқын алуына
байланысты еліміздің батысындағы
мұнай кәсіпшілігі аудандарында
Күн сәулесі
Үгілу Желдің
мен қысым
әсері
күші

ЖЕР БЕДЕРІН
ҚАЛЫПТАСТЫР
АТЫН СЫРҚЫ
КҮШТЕР

Жерасты
Ағын судың суларының
әсері Мұздықтард
ықпалы
ың әрекеті
Үгілу
Физикалық үгілу Химиялық үгілу –
– тау тау жыныстары
жыныстарының құрамындағы
кристалдық реакцияға тез
торларының түсетін заттардың
температуралық ауадағы су
өзгерістер буының көмегімен
әсерінен үгілуі өзгеруі және
өзара әрекеттесуі
нәтижесінде
бұзылуы
Үстірт
Үстірт
Мұғалжар
Үгілген борпылдақ
тау жыныстарын
тасымалдау арқылы
жер бедерін
өзгертуде желдің
маңызы зор

Ағын су да жер
бетін тілімдеп,
жыралар, сайлар
жасайды. Өзімен
көптеген тау
жыныстарын
тасымалдайды.
Сел (арабша сайль — жойқын
] Эрозия (лат. еrosіo –
тасқын) — таулы аудандарда мүжілу), геологияда – тау
мұздықтардың, қардың жыныстары мен топырақ бетін
аққан судың шаюы. Шайылу
мөлшерден артық еруінен,
және ұсақ түйірлердің
нөсерлі жауын-шашындардан, тасымалдану қарқыны тау
жер сілкінуден, тау өзендерінің жыныстарының қаттылығына,
арнасынан асып тасуынан топырақ қабаттарының жатыс
пайда болатын табиғаттың бағытына, су ағынының
жойқын құбылысы. жылдамдығына және мүжілу
нәтижесінде пайда болған
массаның ірілі-ұсақтығына
байланысты. Эрозиялық
құбылыстың дамуына сол
жердің топырақ-өсімдік
жамылғысы және геол.
құрылысы да әсер етеді. Эрозия
– жер бедерін қалыптастырушы
факторлардың бірі.
Жерасты
суларының
Мұздықтар әрекеті – суда
биік тау тез еритін
әктас, ас тұзы,
басындағы гипс сияқты
тау жыныстар
жыныстарын тараған
ың үгілуі мен аудандарда
тасымалдану болады. Бұл
жыныстарды
ына себепші су еріте
болады. отырып, бос
Мұздықпен кеңістіктерді –
өңделген тау кеуектерді
жоталары қалыптастыра
ды, кеуектер
үшкір шыңды, ойылып,
беткейлері тік орнына
болып келеді үңгірлер
пайда
болады.
Шарын шатқалы
Сел тасқыны
Сел болған жылдар
•1921 жылы шілде айында болған сел тасқыны кезінде Верный
қаласы (казіргі Алматы) көп зардап шегіп, су астында қалған.
•1963 жылы 7 шілдеде болған сел тасқыны кезінде биік тауда
орналасқан, көрсе көз тоймайтын Есік көлі шарасынан асып төгіліп,
аз ғана уақыт ішінде жоқ болды.
Селдің халық шаруашылығына тигізетін зияны орасан зор. Алматы
қаласын сел апатынан қорғау мақсатында 1966 жылы Іле
Алатауының Медеу шатқалында дүние жүзі тарихында тұңғыш рет
тауды бағыттап қопару әдісімен әйгілі Медеу бөгені салынды.
•1973 жылы 15 шілдеде Медеу шаткалында сел тасқыны болғаны
белгілі. Медеу тасты бөгені селді тоқтатып, қаланы апаттан сақтап
қалды.
Медеу мұз айдыны
Жаңа сабақты бекіту
Сандар сөйлейді:
2003
1887ж
100мың
1964ж
10-20мың
1927ж
38%
6млн.
1966ж
Қатемен жұмыс
Қазақстанның казіргі жер оның
биологиялық құрылысы мен даму тарихына
тікелей байланысты.Жер шарының басқа
аудандары сияқты Қазақстан аумағында да жер
бедері қалыптасып бітті. Қазіргі жер бедері
жердің ішкі күштер әрекеті нәтижесінде
қалыптасып отыр.
Жаңа тектоникалық козғалыстар палеозой
эрасының неоген және төрттік (антропоген)
кезеңдерін қамтиды. Герцин қатпарлығы
нәтижесінде Қазақстанның таулары жаңғырып,
қатпарлы-жақпарлы таулар қалыптасты.
Қазақстан аумағының солтүстік және солтүстік
шығысы бүкіл Орта Азияның ең күшті
сейсмикалық ауданының бірі.
Қатемен жұмыс
Ішкі күштерден таулар мен қыраттар үгіліп, одан
пайда болған борпылдақ жыныстар ойыстарды
толтырып, тегістейді.
Үгілу — таулы аудандарда мұздықтардың, қардың
мөлшерден артық еруінен, нөсерлі жауын-
шашындардан, жер сілкінуден, тау өзендерінің
арнасынан асып тасуынан пайда болатын
табиғаттың жойқын құбылысы.
Сел - геологияда – тау
жыныстары мен топырақ бетін аққан судың шаюы.
Экзогендік процестер – Жердің ішкі
энергиясына, ауырлық күшіне және Жер айналған
кезде пайда болатын күштерге байланысты оның
қойнауында жүретін геологиялық процестер.
Қорытындылау
Барлық әрекеттердің қозғаушы күші күн
сәулесінің түсу мөлшері мен соған сәйкес
климаттағы өзгерістер. Мәселен,
таулардың биіктеуі бәсеңдесе немесе
қарқындығы артса, сыртқы күш әрекетінің
де жүру сипаты мен жылдамдығы
өзгереді. Демек, қазіргі жер бедерінің
қалыптасуы – ішкі және сыртқы күштердің
ұзақ геологиялық уақыт аралығында өзара
әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Үйге тапсырма
Қазақстанның сейсмикалық
аудандастырылу картасын кескін картаға
түсіру
Термин сөздермен жұмыс жасау
Апатты табиғат құбылыстарының біріне
баяндама жазып келу
Бағалау
«Бұл заман білекке сенетін емес, білімге
сенетін заман.
Заманауи әлемде елдің қуаты ең
алдымен азаматтарының білімімен
өлшенеді.
Сол білімді әжетке, тұрмыс игілігіне
жарата білуімен бағаланады.
Инемен құдық қазғандай, қиын да
күрделі, орасан қажыр-қайрат пен ерік-
жігерді талап ететін білімсіз – өмір тұл.
Терең білім – тәуелсіздігіміздің тірегі,
ақыл-ой – азаттығымыздың алдаспаны.»

Қазақстан Президентінің Назарбаев Университеті
студенттері алдында сөйлеген сөзі
Назарларыңызға рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Магмалық тау жыныстары

Шөгінді тау жыныстары

Магмалық тау жыныстары классификациясы

Петрография тау жыныстары туралы ғылым

Интрузивті тау жыныстары

Тау жыныстарының генетикалық жіктелуі

Минералдардын жіктелуі

Метаморфтық тау жыныстары

ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЭКЗОГЕНДІК ПРОЦЕСТЕР

ТОПЫРАҚ ТҮЗІЛУІ

Пәндер