Тау жыныстары

№13 М. Мәметова атындағы орта мектеп

8“Б”- сынып

Сабақтың тақырыбы:

Жер бедерінің қалыптасуы мен дамуы

Мақсаты:

Білімділік - Қазақстан аумағы жер бедерінің ішкі және сыртқы күштер әсерінен дамуы мен қалыптасуын түсіндіру, тектоникалық қозғалыстар жайлы, сейсмология ғылымының зерттеу нысаны туралы білім беру

Дамытушылық - жер қыртысында болатын апатты құбылыстардың шығу тегі жайлы білімді дамыту

Тәрбиелік - табиғатты таза сақтауға әр адам жауапты екенін түсіндіру, отансүйгіштік сезімдерін одан әрі дамыту

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру

2. Үй тапсырмасын тексеру

3. Жаңа білімді қалыптастыру

4. Жаңа білімді бекіту

5. Қорытындылау

6. Бағалау

7. Үйге тапсырма беру

2. Үй тапсырмасын тексеру:

Физикалық карта мен тектоникалық картаны салыстыра отырып, жер бедері мен тектоникалық құрылысы арасындағы байланысты анықтау

ҮЛЕСТІРМЕЛІ КАРТОЧКАҒА ЖАУАП БЕРУ

Тау жыныстары

Магмалық тау жыныстары, атқылаған тау жыныстары - магма немесе жанартаулық атқылаулардан жер бетіне төгілген лаваның суынуынан және кристалдануынан (түйіршіктенуінен) пайда болған тау жыныстары. Олар негізгі екі түрге бөлінеді: эффузивтік (жанартаулық, төгілмелі), жанартау атқылауы кезінде магманың лава түрінде шығып жер бетінде қатайған және интрузивтік (тереңдік), басқа тау жыныстары арасында қатып қалған түрлері.

Метаморфтық тау жыныстары (грек. metamorpho - өзгеру), метаморфизм әсерінен пайда болады. Егер метаморфизмде бастапқы тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамаса, онда қалыптасқан Метаморфтық тау жыныстарын метаморфиттер, ал өзгеріске түскендерін метасоматиттер деп атайды.

Шөгінді тау жыныстары[1] - құрлықта немесе су бассейндерінде шөгетін материалдан пайда болатын тау жыныстары. Материалдың бөлшегі, салмағы, үлкендігі оның сортталу дәрежесімен сипатталады және қабатты болады, жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтары кездеседі. Шығу жағынан химиялық (гипс, тас тұзы, оолитті ізбестас және басқалары), органогендік (қараңыз), жануарлар мен өсімдіктердің өмір сүруінің салдарынан пайда болады (маржандық және қабыршақтық ізбестас, шымтезек, тас көмір) және кесек шөгінді тау жыныстарына бөлінеді.

СӘЙКЕСТІГІН ТАП:

ЖАС ПЛАТФОРМА

ЕЖЕЛГІ ПЛАТФОРМА

КАЛЕДОНДЫҚ ТАУ ТҮЗІЛУ КЕЗІНДЕ

ЖЕР ҚЫРТЫСЫ ТЫНЫШ БОЛДЫ

ТЯНЬ-ШАНЬ ТАУЛАРЫ ҚАЙТА КӨТЕРІЛДІ

РЕСПУБЛИКА АУМАҒЫН ТҰТАСТАЙ ДЕРЛІК ТЕҢІЗ БАСЫП ЖАТТЫ

АЛЬПІ ҚАТПАРЛЫҒЫ

САРЫАРҚАНЫҢ СОЛТҮТІК-БАТЫСЫ ҚАЛЫПТАСТЫ

АРХЕЙ ЖӘНЕ ПРОТЕРОЗОЙДА

МЕЗОЗОЙДА

ШЫҒЫС ЕУРОПА

ТҰРАН

ЖАҢА БІЛІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР БЕДЕРІ ОНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУ ТАРИХЫМЕН ТІКЕЛЕЙ БАЙЛАНЫСТЫ

ЖЕР БЕДЕРІН

КҮШТЕР ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ

ІШКІ ЭНДОГЕН-ДІ

СЫРТҚЫ ЭКЗОГЕН-ДІ

Негізгі ұғымдар

Жер бедері

Эндогендік процестер

Экзогенді

Тектоникалық қозғалыстар

Жаңа тектоникалық қозғалыстар

Платформа

Сейсмология

Эрозия

Сел тасқыны

Жер сілкінісі

Платформа (фр. plate - жайпақ, forme - форма) - геологияда қозғалмалығы біршама аз, жазық немесе үстірт тәрізді бедерлер. Архей мен протерозойда қалыптасқан ежелгі платформа (Шығыс Еуропа, Сібір) және ігретасы палеозой мен мезозой тау жыныстарьшан құралған жас платформа (Батыс Сібір, Скиф, Тұран) деп ажыратылады; кристалды тақтатастардан, гнейстерден, эффузивті жыныстардан және тағы басқалар. күшті метаморфозданған архейлік жыныстардан құралған жер қабығының көлемді берік алабы.

Эрозия (лат. еrosіo - мүжілу), геологияда - тау жыныстары мен топырақ бетін аққан судың шаюы. Эрозиялық құбылыстың дамуына сол жердің топырақ-өсімдік жамылғысы және геол. құрылысы да әсер етеді. Эрозия - жер бедерін қалыптастырушы факторлардың бірі. Түзілген жербедер пішіндеріне байланысты беткі Эрозияға (ағын өткен жер беті ой-шұңқырлары тегістеледі) және тілімдеу Эрозиясына (жер беті сай-жыраларға тілімделеді) ажыратылады. Беткі Эрозия аңғар және арнаның бүйірлері бұзылып, ағынның жайылуынан, ал тілімдеу Эрозиясы ағын арнасының тереңдеуінен қалыптасады.

Жер қойнауында тоқтаусыз жүріп жатқан козғалыстарды тектоникалық қозгалыстар деп атайды. Жаңа тектоникалық козғалыстар кайнозой эрасының неоген және төрттік (антропоген) кезеңдерін қамтиды. Бұл козғалыстардың нәтижесінде Қазақстанның таулары жаңғырып, қатпарлы-жақпарлы таулар қалыптасты.

Қазакстанның биік таулы жүйелеріне тән ірілі-ұсақты Тау көтерілу процесі казір де жүріп жатыр. жер сілкінулер де тектоникалық қозғалыстардың болып жатқанын дәлелдейді. Жер сілкіну процестерін сейсмология ғылымы зерттейді. Жер сілкіну аса қауіпті апат әкелетін табиғат құбылыстарының бірі. Жер шарындағы сейсмикалық аспаптардың (сейсмограф) тіркеуі бойынша тәулік сайын орта есеппен 200-ден астам, ал бір жылда 100 мыңға жуық жер сілкінісі болып тұрады.

Бірақ олардың бәрі апатты емес.

Тектоника ғылымы жер қыртысында тоқтаусыз жүріп жатқан қозғалыстарды зерттейді

Эндогендік процестер

- Жердің ішкі энергиясына, ауырлық күшіне және Жер айналған кезде пайда болатын күштерге байланысты оның қойнауында жүретін геологиялық процестер. Эндогендік процестерге радиоактивті заттардың ыдырауы, әр түрлі химиялық реакциялар және жер қыртысының астындағы массалардың өзгеруі және т. б. жатады. Эндогендік процестер тектоникалық қозғалыстар (жер қыртысының баяу көтерілуі мен төмендеуі, қатпарлану, бедердің ірі элементтерінің пайда болуы, жер сілкіну), вулканизм процестері (магманың көтерілуі, бедердін жанартаулық пішіндерінің құрылуы мен жанартаулардың атқылауы), тау жыныстарының метаморфизмі және пайдалы қазбалар кенорындарының қалыптасуы түрінде көрініс береді. Эндогендік процестер жер бетінің морфоқұрылымына себепші болады және экзогендік процестермен бірге Жер бедерінің қалыптасуына қатысады.

Экзогендік процестер

сыртқы процестер - Күн энергиясы мен Жердің өзіне тарту (гравитация) күшіне негізделген геологиялық процестер жиынтығы. Экзогендік процестерге атмосфера газдарының, жел, жауын-шашынның, организмдерінің әрекеттерінен туатын, бір-бірімен тығыз байланысты физика-химиялық, физика-механикалық т. б. процестер жатады. Жер бетінің әр бөлігінде Экзогендік процестердің белгілі тобы құрлықта физика және химия үгілу басым келеді. Экзогендік процестер әсерінен барлық түпкі тау жыныстарының минералдары мүжіліп үгіледі, әр түрлі жылдамдықпен ыдырайды, үгілген материал бастапқы орнынан жылжып көшеді, жаңа орынға келіп жиналады.

Ішкі күштер

Жердің ішкі қойнауындағы жылу, химиялық, радиоактивті энергия әсерінен жер қыртысында

Тау түзілу

Тербелмелі қозғалыстар

Геохронологиялық кесте бойынша Қазақстандағы тау жасалулар

эра

дәуір

Тау жасалу

таулар

төрттік

Жетісу Алатауы

неоген

Тянь-Шань, Тарбағатай

палеоген

Сауыр, Алтай таулары

бор

юра

триас

пермь

Орал, Тянь-Шань, Алтай, Шығ. Сарыарқа

Карбон

Маңғыстау

девон

силур

Солт. -бат. Сарыарқа

ордовик

Алтай, Сот. Тянь-Шань

Кембрий

кайназой

мезозой

палнозой

Протерозой

архей

каледон

герцин

мезозой

альпі

байкал

Сарыарқа

Іле Алатауы

Хан-тәңірі шыңы

Жер қыртысында қозғалыстардың қазіргі кезде де жүріп жатқанының дәлелі - жер сілкінулер

Жер сілкіну, жер сілкінісі (араб тілден ескірген сөз зілзала араб. : زلزال‎, ағылш. earthquake) - жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.

Жер сілкінісін сейсмология (грекше сейсмос-жер сілкінісі, логос- сөз) ғылымы зерттейді. Оның туындауына және дамуына байланысты құбылыстарды сейсмикалық құбылыстар деп атайды.

Жер сілкіну - жер асты күштерінің әсерінен Жер беті қыртысының тербелуі. Жер сілкіну Жер бетіндегі білі- ну-сезілу күшіне сәйкес халыкаралық кесте (MSK-64) бойынша 12 балға ажыратылады. 1964 жылы үш сейсмолог ғалым (С. Медведев - КСРО, В. Шпонхойер - ФРГ, В. Кар- ник - Чехия) есімдерінің бас әріптерінен құралған кесте кабылданды.

Сейсмограф аспаптарының тіркеуі бойынша тәулік сайын 200-ден аса, бір жылда 100 мыңға жуық жер сілкінісі болып тұрады

Жер беті негізгі екі сейсмологиялық белдеуге бөлінеді:

1 - Тынық мұхитының сейсмикалық белдеуі

Оған Тынық мұхиты, Оңтүстік Камчатка, Аляска, Солтүстік және Оңтүстік Американың батыс жағалауы, Қытай, Жапон елдері жатады

2 - Жерорта теңізі - Азия сейсмикалық белдеуі

Оған Португалия, Испания, Италия, Балқан түбегі, Туркия, Кавказ, Орта Азия және Қазақстан жатады

Қазақстандағы күшті жер сілкінулер

Қазақстан аумағының оңтүстік және оңтүстік шығысы бүкіл Орта Азияның ең күшті сейсмикалық ауданының бірі. Бұл аймақ жиі және өте күшті жер сілкінулерге ұшырайды. Соңғы 110 жыл бойы Қырғыз, Іле жәнө Күнгей Алатау жоталарына жақын аудандарында өте қарқынды жер сілкінулер болды. Жетісу Алатауы екінші қаркынды зона - 110 жылда 14 рет байқалды.

1887 жылы маусымда жердің күшті сілкінуінен Алматы қаласы қирап, бұзылды. Мұндағы жер сілкіну күші 10 балға жетті. Жер сілкінуден тау опырылып, жер қыртысында жарықтар пайда болды.

1889 жылы күші 9-10 балл Шелек, 1911 жылы күші 10-11 балдық Кемін, 1978 жылы күші 8-9 балл Жалаңаштұп, 1979 жылы күші 6- 7 балл Бақанас жер сілкінуі, Жайсан (1990), Сусамыр (1992), Текелі (1993), 23 мамыр 2003 жылы Луговойда (Құлан) 7 балл жәнө т. б. жер сілкінулер тіркелген.

Қазақстанның сейсмикалық аудандастыру картасы

Олар өте сезімтал, жер қыртысындағы қозғалыстарды 10-20 мың есе күшейтілген түрінде жазып алатын сейсмографтармен жабдықталған

Қазақстанда жер сілкіністерін зерттейтін алғашқы сейсмикалық станциялар 1927 жылы Алматыда, 1932 жылы Шымкентте, 1934 жылы Семейде құрылды.

Қазақстан халқының 38 пайызы сейсмикалық аудандарда тұрып жатыр

Бұл аймақтарда 6 миллионнан астам адам тұрады, өнеркәсіптік әлеуетіміздің 40%-ы сейсмикалық жағынан қауіпті өңірлерде.

Республиканың сейсмикалық тұрақсыздық жағынан аса қауіпті аймақтары - Алматы қаласы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары.

Соңғы 10 жыл ішінде көмірсутек шикізатын өңдеу ісінің қарқын алуына байланысты еліміздің батысындағы мұнай кәсіпшілігі аудандарында техногенді сипаттағы жер сілкінісі қаупі күшейген.

ЖЕР БЕДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН СЫРҚЫ КҮШТЕР

Күн сәулесі мен қысым күші

Үгілу

Желдің әсері

Ағын судың әсері

Мұздықтардың әрекеті

Жерасты суларының ықпалы

Үгілу

Физикалық үгілу - тау жыныстарының кристалдық торларының температуралық өзгерістер әсерінен үгілуі

Химиялық үгілу - тау жыныстары құрамындағы реакцияға тез түсетін заттардың ауадағы су буының көмегімен өзгеруі және өзара әрекеттесуі нәтижесінде бұзылуы

Үстірт

Мұғалжар

Үгілген борпылдақ тау жыныстарын тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде желдің маңызы зор

Ағын су да жер бетін тілімдеп, жыралар, сайлар жасайды. Өзімен көптеген тау жыныстарын тасымалдайды.

Эрозия (лат. еrosіo - мүжілу), геологияда - тау жыныстары мен топырақ бетін аққан судың шаюы. Шайылу және ұсақ түйірлердің тасымалдану қарқыны тау жыныстарының қаттылығына, топырақ қабаттарының жатыс бағытына, су ағынының жылдамдығына және мүжілу нәтижесінде пайда болған массаның ірілі-ұсақтығына байланысты. Эрозиялық құбылыстың дамуына сол жердің топырақ-өсімдік жамылғысы және геол. құрылысы да әсер етеді. Эрозия - жер бедерін қалыптастырушы факторлардың бірі.

] Сел (арабша сайль - жойқын тасқын) - таулы аудандарда мұздықтардың, қардың мөлшерден артық еруінен, нөсерлі жауын-шашындардан, жер сілкінуден, тау өзендерінің арнасынан асып тасуынан пайда болатын табиғаттың жойқын құбылысы.

Мұздықтар биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына себепші болады. Мұздықпен өңделген тау жоталары үшкір шыңды, беткейлері тік болып келеді

Жерасты суларының әрекеті - суда тез еритін әктас, ас тұзы, гипс сияқты жыныстар тараған аудандарда болады. Бұл жыныстарды су еріте отырып, бос кеңістіктерді - кеуектерді қалыптастырады, кеуектер ойылып, орнына үңгірлер пайда болады.