Ілияс Жансүгіров шығармаларының лексикасы

Презентация қосу

Ғылыми жұмыс
Тақырыбы: Ілияс Жансүгіров шығармаларының
лексикасы

«Күй»,
«Күйші»,
«Құлагер»
поэмалары
І.Жансүгіровтің
поэзиялық
шығармаларының
лексикасы
Мақсаты: Ілияс Жансүгіровтың
“Күй”, “Күйші”, “Құлагер”
поэмаларын оқи отырып ақынның
шығарма жазудағы шеберлігін, ана
тіліміздің лексикалық бай қорын
танып білу
Міндеттері:
1. Ақынның поэзиялық
шығармаларының құрамындағы
лексикалық бірліктерді анықтау
2. Лексикалық бірліктерді талдау,
сипаттау, жіктеу, түйіндеу арқылы
қаламгердің стильдік ерекшеліктерін
сараптау.
3. Қазақ тілінің (ана тіліміздің)
байырғы бай тіл, бейнелі тіл екендігіне
көз жеткізу, ақындықтан үлгі алу
Сөз зергерлерінің шығармашылық
мұраларының тіл кестесі қазіргі қазақ
әдеби тілінің шығарма тілі деп аталған
саласының даму, қалыптасу жолын
айқындап, дәлелдейді. Көркем
шығармалар лексикасы, сөзжасамы,
көрікті сөз қисыны, тілдік қолданыс
үлгілері, морфологиялық, синтаксистік
талдаулар арқылы айқындалады.
І.Жансүгіров – қазақ әдеби тілін
қалыптастырушылардың бірі, сөз қолданысы
даралығымен ерекшеленген суреткер. Ақын
шығармаларының лексикасы бай, ол ана
тілін, оның тілдік құрылым-құрылысы мен
заңдылықтарын, дәстүрлі сөз саптау
үлгілерін жетік білген.
І.Жансүгіров шығармалары
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары
жазылған және эпикалық
шығармалары ХVIII-XIX ғ.
оқиғаларын қамтиды, сондықтан сол
кездегі қоғамдағы, сол замандағы тіл
фактілері мен үлгілері жиі кездеседі.
Көнерген сөздер
Қазіргі қазақ тіліндегі сирек қолданылатын
немесе қолданыстан шығып қалған
сөздерді – көнерген сөздерге жатқызамыз

Архаизмдер Тарихи сөздер
2. Салт-сана,
әдет-ғұрыпқа
қатысты 3. Киім-кешек,
1. Мата-кездеме архаизмдер ыдыс-аяқ
атауларымен атауларына
байланысты қатысты
архаизмдер архаизмдер

Архаизм

5. Әр түрлі
4. Діни ұғымға
ұғымға
қатысты
қатысты
архаизмдер
архаизмдер
Тарихи сөздер
Тарихи сөздер дәуірі өтіп, сол ескі заманның өзімен
қоса жоғалған сөздер. І.Жансүгіровтің
шығармаларындағы тарихи сөздерді де бірнеше топқа
бөлуге болады

Әкімшілік, ел Күні кешегі Кеңес
басқарумен тұсында пайда болған
Әскери атақ пен
байланысты туған тарихи сөздер: нарком,
қару-жараққа
тарихи сөздер: хан, губком, совдеп, ревком,
қатысты тарихи
ханыша, сұлтан, отарба, колхоз, совхоз,
сөздер: садақ, жақ,
ауылнай, т.б. райком, партком т.б
жебе, дулыға, т.б.
6. Моңғол тілінен енген сөздер: 1. Тәрбие мен білім беру
Тарбағатай, Қандағатай, Мұқыр; саласы бойынша қазақ
қой, бура, барыс, аң, алтын, тіліне араб-парсы
домбыра, құдағи, абысын, нөсер, тілдерінен енген сөздер
сергек, төсек (ақыл, әдет, асыл, тарих)

5. Орыс тілінен 2. Ілияс
енген сөздер туындыларындағы
(самолет, машина, КІРМЕ астрономиялық
ұғымдарды білдіретін
право, старшин,
электр, газет, СӨЗДЕР. сөздер (апта, жұма)
радио, гармон)

4. Қазақ тіліндегі жанұя-
тұрмысқа қатысты араб- 3. Қазақ тілінің ішкі
парсы тілдерінен енген заңдылықтарына толық
кірме сөздер (дастархан, бағынып, қалыптасып кеткен
кілем, табақ, тұмар, үкі, араб сөздері (халық, мәжіліс,
шідер) жендет, құрмет, зеңбірек,
қошемет, батыл, мазақ)
қақсау

тойтаңда ұлу
у
Тұрмыстық
қарапайым
сөздер

бит
сірке
І. Жансүгіров шығармаларындағы
дисфемизмдер

Сүмірейген (“Қыс”)
Былжыр,қылжыр
(“Жүдеу жүрек”)

Шартық, әңгүдік, Жексұрын,
Бақылдаған, Шолжаң, албасты
былш-былш (“Күйші”)
Қақырынған (“Құлагер”)
“Құлагер” поэмасында кездесетін эвфемизмдер

Қан-жын-қызыл

Ұрлаймыз-қағамыз

Ажал-қаза

Бауыздаймыз-
қызылдаймыз
Ұйытқы - ашытқы

Сүйтіп - сөйтіп
Сым - шалбар

ДИАЛЕКТ Бейіл - пейіл
Там - үй
СӨЗДЕР

Дұспан - дұшпан Дажал - тажал

Кәкпір-кепсер
Этнографизмдер

“Құлагер” “Күйші” “Рүстем “Мақпал”
поэмасында: поэмасында: қырғыны” поэмасында:
сауын айту, ердің тоғыз айып, поэма бата бұзу,
күнін кесу, құмалақ салу, сында: ақсарбас атастыру,
құдайдан сұрау, ерулік, жамбы айту, топырақ қарсы құда,
кесік кесу, т.б. атысу, т.б. салу, т.б. әмеңгерлік,
т.б.
Түсінігі қиын сөздер
І.Жансүгіров поэзиясында кездесетін мұндай сөздер сөздік
қорымызда бар, бірақ сирек қолданылады

“Қалпымыз” “Құлагер” “Дала” “Ұршық”

Ұшқат – Ділгір –
Жансар- Алаң- Мақсым- Күйірке – Хурият – Үркін Ұсақ
мардымсыз, беймазала білімді, сырластық, үрият –
мұқтаж,
болмашы ну, есті мұңдастас- бостандық,
-үрку жапырақт зәру, қат.
әбігерлену тық еркіндік
ы
бұтақты
өсімдік
Шығарма тілінің
идеясының айқындалуы,
тілінің көркемдігі,
үйлесімділігі мен әуезділігі,
шеберлігі онда қолданылған
бейнелі фразеологизмдерге
тікелей байланысты.
Фразеологизмдердің қолданылуы
І.Жансүгіров қолданысындағы 400-ге жуық тұрақты сөз тіркестері
“Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігіне” енген.

“Құлагер”
“Күйші”
поэмасынан:
поэмасынан:
көзінен таса
сыртым бүтін,ішім
қылсын; салбырап
түтін; іштей тынып;
бет моншағы
екі езуі құлағында;
балуандардың;төрт
жан шақырды; жер
бөліп түн
шұқылап; бал
ұйқымды ; жанға
тамған бармағынан;
батты; бақытын
тіл күрмелген;
байлап-ақ, жаны
жанын аялаған т.б.
ұшып кетпей т.б.
Қорыта келгенде, ақынның поэзиялық
шығармаларының лексикасы ана тіліміздің сөздік
қоры мен құрамына енген сөздерді қамтиды. Қазіргі
қарым-қатынас тілінде қолданылмайтын көнерген
сөздер мен түсінігі қиын сөздер, туындының
шынайылығын түптей түсетін этнографизмдер,
кейіпкер тіліндегі діни сөздер мен портрет жасаудағы
дисфемизмдер, адам көңіліне ауыр тиетін сөздерді
«жұмсартатын» эвфемизмдер І.Жансүгіров
шығармаларында молынан ұшырасады және осы
топтардағы сөздер мен тіркестері белгілі бір мақсатта
жұмсалып, шығарманың мазмұны мен көркемдік
келбетін аша түседі, стильдік қызмет атқарады.
Назар салып
тыңдағандарыңызға
рахмет !

Ұқсас жұмыстар

Ілияс Жансүгіров лирикасының көркемдігі, сөз жасамы

Жас Ілияс ұлы

Өмірбаяны 1934 - 1937 жылдары Қазақ саяси баспасының редакторы, сонымен бір мезгілде

Ілияс Жансүгіровтің шығармашылығы

БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛДЕРІ

Абай ауданында 1897 жылғы

Үш бәйтерек: тағдыр мен тағылым

XX ғасыр әдебиеті

Ілияс Жансүгіровтің туған жылы

С.Сейфуллин. І.Жансүгіров, Б.Майлин, Ж.Аймауытов, Ғ.Қарашев, Б.Күлеев шығармашылығы

Пәндер