Ілияс Жансүгіровтің Күй, Күйші, Құлагер поэмаларының лексикасы: архаизмдер, кірме сөздер және стильдік ерекшеліктері

Ғылыми жұмыс

Тақырыбы: Ілияс Жансүгіров шығармаларының лексикасы

«Күй»,

«Күйші»,

«Құлагер»поэмалары

І. Жансүгіровтің поэзиялық шығармаларының лексикасы

Мақсаты: Ілияс Жансүгіровтың “Күй”, “Күйші”, “Құлагер” поэмаларын оқи отырып ақынның шығарма жазудағы шеберлігін, ана тіліміздің лексикалық бай қорын танып білу

Міндеттері: 1. Ақынның поэзиялық шығармаларының құрамындағы лексикалық бірліктерді анықтау 2. Лексикалық бірліктерді талдау, сипаттау, жіктеу, түйіндеу арқылы қаламгердің стильдік ерекшеліктерін сараптау. 3. Қазақ тілінің (ана тіліміздің) байырғы бай тіл, бейнелі тіл екендігіне көз жеткізу, ақындықтан үлгі алу

Сөз зергерлерінің шығармашылық мұраларының тіл кестесі қазіргі қазақ әдеби тілінің шығарма тілі деп аталған саласының даму, қалыптасу жолын айқындап, дәлелдейді. Көркем шығармалар лексикасы, сөзжасамы, көрікті сөз қисыны, тілдік қолданыс үлгілері, морфологиялық, синтаксистік талдаулар арқылы айқындалады.

І. Жансүгіров - қазақ әдеби тілін қалыптастырушылардың бірі, сөз қолданысы даралығымен ерекшеленген суреткер. Ақын шығармаларының лексикасы бай, ол ана тілін, оның тілдік құрылым-құрылысы мен заңдылықтарын, дәстүрлі сөз саптау үлгілерін жетік білген.

І. Жансүгіров шығармалары

ХХ ғасырдың 20-30 жылдары жазылған және эпикалық шығармалары ХVIII-XIX ғ. оқиғаларын қамтиды, сондықтан сол кездегі қоғамдағы, сол замандағы тіл фактілері мен үлгілері жиі кездеседі.

Көнерген сөздер

Қазіргі қазақ тіліндегі сирек қолданылатын

немесе қолданыстан шығып қалған

сөздерді - көнерген сөздерге жатқызамыз

Архаизмдер

Тарихи сөздер

Архаизм

1. Мата-кездеме атауларымен байланысты архаизмдер

2. Салт-сана, әдет-ғұрыпқа қатысты архаизмдер

3. Киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына қатысты архаизмдер

4. Діни ұғымға қатысты архаизмдер

5. Әр түрлі ұғымға қатысты архаизмдер

Тарихи сөздер Тарихи сөздер дәуірі өтіп, сол ескі заманның өзімен қоса жоғалған сөздер. І. Жансүгіровтің шығармаларындағы тарихи сөздерді де бірнеше топқа бөлуге болады

Әкімшілік, ел басқарумен байланысты туған тарихи сөздер: хан, ханыша, сұлтан, ауылнай, т. б.

Күні кешегі Кеңес тұсында пайда болған тарихи сөздер: нарком, губком, совдеп, ревком, отарба, колхоз, совхоз, райком, партком т. б

Әскери атақ пен қару-жараққа қатысты тарихи сөздер: садақ, жақ, жебе, дулыға, т. б.

1. Тәрбие мен білім беру саласы бойынша қазақ тіліне араб-парсы тілдерінен енген сөздер (ақыл, әдет, асыл, тарих)

2. Ілияс туындыларындағы астрономиялық ұғымдарды білдіретін сөздер (апта, жұма)

3. Қазақ тілінің ішкі заңдылықтарына толық бағынып, қалыптасып кеткен араб сөздері (халық, мәжіліс, жендет, құрмет, зеңбірек, қошемет, батыл, мазақ)

4. Қазақ тіліндегі жанұя-тұрмысқа қатысты араб-парсы тілдерінен енген кірме сөздер (дастархан, кілем, табақ, тұмар, үкі, шідер)

5. Орыс тілінен енген сөздер (самолет, машина, право, старшин, электр, газет, радио, гармон)

6. Моңғол тілінен енген сөздер: Тарбағатай, Қандағатай, Мұқыр; қой, бура, барыс, аң, алтын, домбыра, құдағи, абысын, нөсер, сергек, төсек

Кірме

сөздер.

бит

сірке

ұлу

қақсау

тойтаңдау

Тұрмыстық қарапайым сөздер

Сүмірейген (“Қыс”)

“Құлагер” поэмасында кездесетін эвфемизмдер

Қан-жын-қызыл

Ұрлаймыз-қағамыз

Ажал-қаза

Бауыздаймыз-

қызылдаймыз

Диалект сөздер

Ұйытқы - ашытқы

Дажал - тажал

Бейіл - пейіл

Сым - шалбар

Дұспан - дұшпан

Там - үй

Кәкпір-кепсер

Сүйтіп - сөйтіп

Этнографизмдер

“Құлагер” поэмасында: сауын айту, ердің күнін кесу, құдайдан сұрау, кесік кесу, т. б.

“Күйші” поэмасында: тоғыз айып, құмалақ салу, ерулік, жамбы атысу, т. б.

“Рүстем қырғыны” поэма

сында: ақсарбас айту, топырақ салу, т. б.

“Мақпал” поэмасында: бата бұзу, атастыру, қарсы құда, әмеңгерлік, т. б.

Түсінігі қиын сөздер

І. Жансүгіров поэзиясында кездесетін мұндай сөздер сөздік

қорымызда бар, бірақ сирек қолданылады

“Ұршық”

“Қалпымыз”

“Құлагер”

Ұшқат - Ұсақ жапырақты бұтақты өсімдік

Ділгір - мұқтаж, зәру, қат.

Хурият - үрият - бостандық, еркіндік

Үркін -үрку

Күйірке - сырластық, мұңдастас-тық

Мақсым-білімді, есті

Алаң-беймазалану, әбігерлену

Жансар-мардымсыз, болмашы

Шығарма тілінің идеясының айқындалуы, тілінің көркемдігі, үйлесімділігі мен әуезділігі, шеберлігі онда қолданылған бейнелі фразеологизмдерге тікелей байланысты.