ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУДІҢ ЫҚТИМАЛ САЛДАРЛАРЫ

Латын әліпбиіне көшудің ықтимал салдарлары

Қазақстан-Американдық еркін университеті

Орындаған: Авилхан Х

Ғылыми жетекшісі:Тургумбаева Н. К

Өскемен қаласы, 2017 жыл

Кіріспе

Негізгі бөлім

Латын әліпбиіне көшу мәселесінің көтерілуі және жоспары

1. 1

Қазақ жазуының тарихына қысқаша шолу

1. 2

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың әліпби аусытыру мәселесін көтеруі және латын әліпбиіне көшудің жоспары

Латын әліпбиіне көшудің қоғамдық салалардың дауына әсері

2. 1

Қазақ тілінің дамуына әсері

2. 2

Мәдениет пен сауаттылық деңгейіне әсері

2. 3

Экономикаға әсері

Түркі тілдес халықтардың латынға көшу тәжірибесі және қазақ тілінде латын әліпбиіне көшудің ықтимал салдарларының көрінісі

3. 1

Өзбекстан, Әзірбайжан, Түркия елдерінің тәжірибелері

3. 2

Қазақ тілінің латынға көшуі бойынша SWOT- талдауы

Қорытынды

Жоспар

Зерттелгелі отырған жобамыздың негізгі тақырыбы латын әліпбиіне көшудің артықшылық-кемшілігінен бөлек ықтимал салдарларын алдын-ала болжау. Қабылданғалы отырған бұл әліпбиден қандай нәтиже күтеміз, болмаса қандай салдарлары болуы мүмкін деген сауалға жауап іздейміз. Тиісінше оның өзектілігі де арта түспек. Ең өзекті тұсы халық арасындағы түрлі пікірлердің болуы, тіптен тіл-танушы ғалымдар арасындағы дау мен қақтығыстың тууы бұл мәселеге аса ұқыптылықпен қарап шешім қабылдау керегін білдіреді. Бұл жерде Былай тартсам арба сынады, олай тартсам өгіз өледінің қағидасын аңғаруға болады . Біз өзіміздің шағын зерттеуміздің негізгі мақсаты ретінде латын әліпбиіне көшудің ықтимал салдарларын қарастырмақпыз, яғни тікелей тілге, мәдениетке, сауаттылыққа, қоғамның қатысы бар басқа да салаларға қандай әсері болатынын анықтау болып табылады.

Негізгі міндеттеріміздің қатарына халықтан қарапайым салаунама әдістері арқылы пікірлерін білу және практика жүзінде бақылау жасау. Бақылау нәтижелерін тек күнделікті тұрмыстағы мағұлматтармен ғана толықтырмай, вертуалды деңгейдегі ұқсас талқылаулардың да қорытындыларына баса назар аударып, болжам нәтижесін беру болып табылады. Сонымен бұл зерттеуді жүргізу барысында тек латын әліпбиіне байланысты ықтимал салдарларын ғана қарастырмай өзге елдердегі латын әліпбиіне көшу тәжірибелерін қарастырдық.

Кіріспе

Ең алдымен, латын жазуы қандай жазу, қалай қалыптасты сол туралы тоқталайық. Жазу түрі-консонантно-вокалды, қолданатын елдер батыс және Орталық Еуропа елдері, Азияның кейбір елдері-Түркия, Әзірбайжан, Өзбекстан, Түркменстан, Индонезия, Малайзия, Филиппин, Африка құрлығындағы көпшілік елдер, Америка, Австралия халықтары. Шыққан жері-Көне Рим. Шығу уақыты біздің дәуірімізге дейінгі 700 жылдары. Жазу солдан оңға қарай жазылады. 26 таңба бар. Қазіргі таңда дүние жүзі бойынша ең көп таралған жазу түрі. Жер шарының 44 пайыздан астам елдері осы жазуды қолданады. [1, 288]

Біздің елімізде түркі тілдерінде сөйлейтін халықтар орыс графиқасына негізделген әліпбиге қөшуді қажет деп тауып, 30-жылдардың аяғы 40- жылдың басында жаңа әліпби қабылдады. Қазақ халқы орыс графикасына негізделген жаңа әліпбиті 1940 жылы қабылдады. Орыс әліпбиіндегі 32 әріп түгелдей қабылданып, оған қоса орыс тілінде жоқ дыбыстарды таңбалайтын 9 әріп алынды да, әріп саны 41-ге жетті. Орыс тілінде жоқ дыбыстардың қазақша таңбалары (қ, ғ, ә, ө, ұ, ү, і, ң, һ) орыс әліпбиіндегі әріптерге (о, к, г, у, һ, н) ұқсас болу жағы ескерілді. Орыс графикасына негізделген жаңа әліпби қазақ тілінде болып келген әріптің жетіспеуіне байланысты қиыншылықтардан біржола құтқарды. [4, 176]

1. Латын әліпбиіне көшу мәселесінің көтерілуі және жоспары 1. 1 Қазақ жазуының тарихына қысқаша шолу

Латын әліпбиі

Латын алфавиті - көне және халықаралық

алфавит. Латындар - римдік көне тайпалар.

Олардың алфавиттері біздің дәуірімізден

бұрын VIII-VII ғасырларда пайда болған.

Кеңес Одағы кезінде түркі тілінде сөйлейтін

халықтардың арасынан шыққан көрнекті

ғылым қайраткері Н. Н. Нариманов араб

алфавитінен жалпы түркіге ортақ жаңа

алфавитке көшу қажеттігі жайында ұсыныс

жасады. Латын алфавиті 1928-1929 жылдары

Қазақстанда қолданыла бастады. Сөйтіп

1929-1939 жылдары Қазақстанда жаңа

алфавитке көшу жазба мәдениетімізде

белгілі бір тарихи кезең болған. Х. Досмұха

-медов латын Әліпбиіне қарсы болса да,

мемлекет қайраткері ретінде қазақ тіліне

үйлестіріп латын әліпбиін жасады.

Қазақ тілі тарихындағы 1072-1940 жылдар аралығындағы алфавиттердің ауысуы.

1. 2 Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың әліпби аусытыру мәселесін көтеруі және латын әліпбиіне көшудің жоспары

«Біз алдағы уақытта да мемлекеттік тілді дамыту бағытындағы кешенді жобаларды жүзеге асыруды табандылықпен жалғастыра береміз. Қазақ алфавитін 2025 жылға қарай латын графикасына көшіруге дайындық жұмысын осы бастан қолға алу қажет. Бұл қазақ тілін жаңғыртып қана қоймай, оны осы заманғы ақпараттың тіліне айналдырады»

2. Латын әліпбиіне көшудің қоғамдық салалардың дауына әсері 2. 1 Тіл дамуына әсері

Бiр нәрсенiң шындығын дәлелдеу үшiн бұрынғы жазба деректерге, мәшһүр адамдардың айтқанына жүгiну дәстүрi - бағзы заманнан келе жатқан ғылыми үрдiс болғандықтан, дәлел ретiнде атақты орыс түркiтанушысы Василий Радловтың (1837-1918) мына сөздерiн келтiре кетейік:«Қазақтардың ақыл-ой қабiлетiнiң зор екенiне барған сайын көзiм жете түсуде. Қандай әсем сөйлейдi. Айтқысы келгенiнiң бәрiн тез түсiндiрiп, қарсыласының сөзiне де шебер тойтарыс бере бiледi. Тiптi балаларының ақыл-есi өте тез жетiледi . . . »

Латын әліпбиінде алынып тасталынған екі дыбыс беретін «ю», «я» әріптері қазақ тілінде кирилица арқылып оң шешімін тауып жазылып жүрген еді ендігі кезекте бұл әріптер бар сөздерді оқуда да, жазуда да үлкен қиындықтар туындап отыр. Осындай әріптердің қатуысы арқылы жасалатын қоян, таян, жоян, ноян, аян, қиян, аю, құю, жою, тию, сүю, күю, ұю, деген сияқты көптеген сөздер бар. Мысалы : «құю», «күю» сөзін алатын болсақ ол кирилицада тарнкрипциялы түрде [құйұу], [күйу] осылай жазылады бірақ қазақ тілінің орфографиялық заңдылығына сәйкес біз сөздерді қалай айтсақ солай жаза алмаймыз. Бұл заңдылыққа қайшы іс-әрекет болады ал егер латын тілінде бұл сөздерді жазатын болсақ «ю», «я» әріптері болмағандықтан қалай оқыдық солай жазамыз яғни «i’+y’=Ю», бұл заңдылыққа өз әсерін тигізеді.

1-ші кезетегі ықтимал салдары

2-ші ықтимал салдары

Латын әліпбиінің қазақ тіліне тигізетін ықтимал салдары ретінде қарастырғалы отырған екінші мәселеміз ноқаттың яғни таңбаларды ажырататын белгінің көп пайдаланылатындығы. Мәселен, қағазға ноқатпен жазып үйренеміз -ау кеәбір гаджет пен компьютерлерде ноқатты қою үшін келесі таңбалар тұратын арнайы бетке өту керек болады, бұл әрине кейбірі үшін еш қиындық туғызбасада көпшілігіміз үшін ыңғайсыз. Нәтижесінде біз оңай жолын таңдап ноқатсыз жазуды үйренеміз. Көп жағдайда әлуметтік желілерде бұны қолдану шынайы өмірде тек қана сауатсыздыққа әкеледі

3-ші ықтимал салдары

Ендігі үшінші мәселе туындатып отырған жағдай өзіміз үнделіті пайланып жүрген кірме сөздердің жазылу айтылуы болмақ мысалы «электр» сөзін алып қарайтын болсақ «э» дыбысы алынып тасталғандықтан біз оны көп кәдімгі electr деп жазамыз бірақ бұрынғы қалыптасып құлағымызға сіңісіп қалған әдетіміз бойынша оқи береміз осыдай басқа ұқсас сөздіде соған айтуымыз ғажап емес. Бұны түсіну үшін мына бір сөйлемге зер салсақ. «Электор бағанасын құрудың қажет екенін ескерттік» ал ол латынша «elektr bag’anasy’n qu’ry’dy eskertti’k» осы тұста аздаған қарама қайшылық туындайды.

4-ші ықтимал салдары

Келесі тілімізге байланысты өзекті мәселенің халыққа таныстырылып отырған бұл жоба әліде өзгерістерге түсері анық. Бірақ халық қазірден бастап осы нұсқамен жұмыс жасауда тағыда өзгертерге түсіп басқа нұсқасы берілсе халық арасында шатасушылық белең ала бастайды. Ең алғашқы ұсынған нұсқасы бойынша ғана жазатын болады. Бұл тұрғыда көп нұсқалылықтыңда сауаттылық деңгейін төмендетері анық.

Дегенмен латын қаріпінің қазақ әліпбиіне тигізер пайдалы тұсатры жайлыда ғалымдарымыздың еңбегңн ескермеске болмайды.

2. 2 Мәдениет пен сауаттылық деңгейіне әсері

2. 3 Латын әліпбиінің экономикаға әсері

ҚазАқпарат сайтының мәліметі бойынша 360 кітап баспаханалары жылына 5000 дана кітапты 16 000 таралым бойына халыққа жеткізеді. Бұл тек мектеп оқулықтары ғана. Әр кітаптың құны кемінде 2000тг ден басталады дейтін болсақ 16000 таралымның екі еселеп көбейтеміз.

3. Түркі тілдес халықтардың латынға көшу тәжірибесімен қорытындылары

3. 1 Өзбекстан, Әзірбайжан, Түркия тәжірибелері

Біз латынды қабылдайтын мемелекет ретінде өзіміздің қабылдағалы отырған әліпбиімізді де әрі ұтымды, әрі оңтайлы болу үшін бізден бұрын қабылдаған мемелекеттердің тәжірибелерін салыстырып, өзімізге ең қолайлы әрі сай келетін тұстарын алып, саралап назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік. Осы тұста айтарымыз Түркия мемелекетінің әліпби ауыстыру тәжірибесі ең озық саналатын, әрі алғашқылардың бірі болып қабылдаған ел ретінде бұл елден аларымыз мол

Түркия

Түрік жазуының латын графикасына көшу тәжірибесін қорыту. 1 факт. Негізгі күшті әкімшілік жүйеге салу арқылы мемлекеттік басқару саласы мен ісқағаздар жүргізу жаңа әліпбиге қысқа мерзімде көшірілді (1928 жылдың маусымы қарашасы) .

2 факт. М. К. Ататүріктің табандылығы мен өзінің белсене кірісуі халықтың жаңа жазудың болашағына деген сенімін күшейтіп, рухтануына түрткі болды (М. К. Ататүрік Стамбулдағы Халық паркіне үлкен қара тақта қойдырып, халықты латын қарпімен жазуға үйретті) .

3 факт. Жаңа әліпби негізіндегі түрік жазуы кірме сөздерді игерудің күшті механизмінің негізіне айналды. Ұлттық тілге қызмет ететін жазу жүйесі қалыптасты (шет тілінен енген сөздер түрік айтылымы бойынша жазылады) . 4 факт. Жаңа әліпбиге үйрету арқылы халықты жалпы сауаттандыру проблемасы шешілді (түріктердің сауаттылығы Осман империясы кезеңінде жаңа жазуға өткенге дейін 10 пайызды, латынға өткеннен кейін 63 пайызды құрады) .