Күлтегін жырының басты идеясы - Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету

Презентация қосу

КҮЛТЕГІН ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІ
Енисей
Енисей өзені
өзені аңғарынан
аңғарынан құпия
құпия жазуы
жазуы бар
бар
құлпытастар табылғаны туралы
құлпытастар табылғаны туралы алғашқы алғашқы
хабарды
хабарды Н.К.Видзен,
Н.К.Видзен, С.У.Ремезов,
С.У.Ремезов, сондай-ақ
сондай-ақ
Сібірде айдауда жүрген швед
Сібірде айдауда жүрген швед офицеріофицері
И.Т.Страленберг
И.Т.Страленберг пен пен немістің
немістің белгілі
белгілі ғалымы
ғалымы
Д.Г.Мессершмид, т.б. бергенін ХVIII ғасырдың
Д.Г.Мессершмид, т.б. бергенін ХVIII ғасырдың
бас
бас кезінде
кезінде жазған
жазған мақалалары
мақалалары менмен хаттарынан
хаттарынан
білеміз.
білеміз.
1893
1893 жылғы
жылғы қарашаның
қарашаның 25-күні
25-күні Дания
Дания корольдік
корольдік
ғылым академиясының мәжілісінде
ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Вильгельм
Томсен
Томсен ғылыми
ғылыми әлемді
әлемді дүр
дүр сілкіндірген
сілкіндірген
мәлімдеме
мәлімдеме жасады. Ғалым Орхон мен
жасады. Ғалым Орхон мен Енисей
Енисей
өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі
өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі
құпия
құпия жазуды
жазуды оқудың
оқудың кілтін
кілтін ашқандығын
ашқандығын
хабарлады.
хабарлады. Ғалымның ең алдымен оқыған
Ғалымның ең алдымен оқыған
сөздері
сөздері «тәңірі» және «түрік» деген сөздер
«тәңірі» және «түрік» деген сөздер екен.
екен.
Дәл
Дәл осы
осы кезде
кезде академик
академик В.В.Радлов
В.В.Радлов та
та өз
өз
бетінше
бетінше ізденіп, руна жазуының он беске жуық
ізденіп, руна жазуының он беске жуық
әрпін
әрпін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей,
анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей,
В.В.Радлов Орхон өзені бойынан
В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған табылған
үлкен
үлкен тастардағы
тастардағы мәтінді
мәтінді толық
толық оқып,
оқып, аударып
аударып
шықты.
шықты.
Орхон
Орхон жазба
жазба жәдігерліктерін
жәдігерліктерін ұзақ
ұзақ жылдар
жылдар бойы
бойы
түбегейлі зерттеген білікті ғұламалар
түбегейлі зерттеген білікті ғұламалар
М.Жолдасбеков
М.Жолдасбеков пен пен Қ.Сартқожаұлының
Қ.Сартқожаұлының бірлесіп
бірлесіп
жазған ірілі зерттеуі жарық көрді.
жазған ірілі зерттеуі жарық көрді.
Л.Н.Гумилев
Л.Н.Гумилев ОрхонОрхон жазба
жазба ескерткіштерін
ескерткіштерін «Көк
«Көк
түріктердің
түріктердің өздері
өздері туралы»
туралы» жазған
жазған шежіресі
шежіресі деп
деп
біледі
біледі
Орхон-Енисей жазбалары Шығыс Түркі
қағанатының қағаны Білге мен оның інісі
Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан зор
құлпытастарға қашап жазылған жыр
жолдары болып шықты. Жырға арқау болған
негізгі мәселелер - елдің тәуелсіздігі, береке-
бірлігі. Күлтегін жырында сегіз оқиға
баяндалған.
КҮЛТЕГІН
Күлтегін (684-731 жж.) - Құтлық(Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Білге
қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Ашина тектi.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 жж. билік құрған)
қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 жж.)
отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан
тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады.
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк
түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім
қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күлтегін тым
ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау
жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан төнген басқыншы жауға
қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі. Бұл ретте
түріктің атақты Білге қағаны Күлтегін батырдың басына қойылған
ескерткіші тасқа ойып жаздырған ғұмырнамасында: «әкем қаған
өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды.
Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды» деп
жазды. Тарихи деректерді салыстыра зерделесек, бұдан Күлтегіннің
он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш елінің
әйел патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны
өлтірсе, соған «Жан чо» («Чоны өлтіруші», яғни Мочо Қапағанды
өлтіруші) деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген
уәдесін арнайы жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа
қалың қол аттандырғаннан кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин
жыу аймақтарында болған соғыс екені анық көрінеді. Қапаған осы
соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай
Күлтегіннің ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел
тәуелсіздігін сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде
біреуінің Күлтегінсіз өтпегенін, дулығасы жарқырап, жауын жапырып
қан майданның ортасында жүргенін тамсана баяндайды. Бұл арада
сол деректерді тізіп жатпай ақ, батырдың өзіне арнап орнатылған
ескерткіштегі мына жазулардан да біраз жайды аңғаруға болады. Тас
жазудың авторы Йолығ тегін Күлтегін ерлігін былайша тізбелейді:
Біріншісінде, қағанның өз халқына қарата айтқан
үндеуі,
Екіншісінде Түрік Қағанаты жерінің кеңдігін
суреттейді,
Үшіншісінде түркілердің әскери жорықтары,
Төртіншісінде көршілес табғаштардың қастандық
әрекеттері туралы әңгіме,
Бесіншісінде табғаш тайпасымен қатысу түркілерге
қауіпті екендігі жөнінде,
Алтыншысы түркі халқының болашақты болжай
алмауына өкіну,
Жетіншісі түркі халқының даңқын асырған қаған
жөнінде,
Сегізіншісінде осы ескерткішті жыр қып жазуға
түрткі болған жағдайларға тоқталады.
Тасқа жазылған ескерткіштерде негізінен Түрік қағанаты, оны билеген қағандар,
олардың ерлігі жайында сөз болады. «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өткен
дәуірден нақты мәлімет беруге арналған тарихи деректер. «Күлтегін» жырының басты
идеясы – Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету.
«Күлтегін» жырының авторы – Йоллығтегін Түрік қағанатының күш қуаты артты, жері
барынша кеңіді, ел тұрмысы түзелді. Түрік қағанаты тарихында Тоныкөк тұлғасы ерекше
орын алады. Ол Елтеріс қаған, Бөгі қаған және Білге қағандарға кеңесші болған. Тоныкөк
ел қамын ойлаған ақылгөй, дана қарт. Түрік қағанатына төрт жағынан жау қаптағанда,
Тоныкөк ақыл кеңесімен де, тапқыр сөзімен де, батырлық істерімен де қағандарға
көмектесіп отырады. Орхон жазба жәдігерліктері ішінде «Тоныкөк» жыры ерекше орын
алады. Бұл жырдың авторы бөлек, оны Тоныкөктің өзі жазған деген болжам бар. Екіншісі
– руна жазуындағы бұл жәдігерліктерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар,
ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды.
Орхон жәдігерліктерінің ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама қайшы екі
түрлі көзқарас орын ала келді. Бірі – Күлтегін және Тоныкөк жәдігерліктері көркем
әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түрік қағанатының дәлме дәл
жазылған тарихы деп қарады.
Орхон жазба жәдігерліктерінің ішінде «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өзінің
идеялық мазмұны, композициялық құрылысы, көркемдік бейнелеуі жағынан қазақтың
ерлік пен елдікті жырлаған қаһармандық жырларының алғашқы үлгілері болып
табылады.
ЕСКЕРТКІШТЕГІ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Фонетикалық ерекшеліктер
1. Дыбыс алмасу

Күлтегін йадағын оплайу тегді
Күлтегін жауға жаяу ұмтылды (тиді)
Йада//жау й//ж;

Оң тутук йорчын йарақлығ елігін тутды
Оң тұтық басшыларын жарақты нөкерлерімен
қолға түсірді
Тутук//тұтық у//ы; у//ы

Жарақты//йарақлығ й//ж; т//л
Йарақлығты қағанға анчулады
Жарақтыларды қағанға еншіледі
Йарақлығты//жарақтыларды й//ж; л//т; т//д

Анчулады//еншіледі а//е; ч//ш; ы//і

Ол сүг анта йоққышдымыз
Ол әскерді сонда жоқ еттік
Анта//сонда а//о; т//д

йоққышдымыз//жоқ еттік (қылдық) й//ж;

ш//л;
Бір отуз йашыңа Чача сеңүнке сүңүсдіміз
Жиырма бір жасында Чача сеңүңмен соғыстық
Йашыңа//жасында й//ж; ң//н

Сүңісдіміз//соғыстық ү//о; ң//ғ; і//ы; д//т
Ең ілкі Талықын Чордың боз атығ
бініп тегді
Ең ілкі Тадықын Чорлың боз атын
мініп тиді
Талықын//Тадықын л//д;

Атығ//атын ғ//н;

Бініп//мініп б//м;

Тегді//тиді е//и

Ол ат анта өлді
Ол ат сонда өлді
Анта//сонда а//о; т//д

Антағ//сондай ғ//й;
Дыбыстың жалғануы немесе түсіп
қалуы
Тегді //тиді г-түсіп қалған
Йарақлығ //жарақты ғ-түсіп қалған
Чорың//Чордың д-қосылған
Анта//сонда с-жалғанған
Бегің//бектің т –жалғанған
Торығ//торы ғ- түсіп қалған
Орхон жазбалары тілінде орын алған сингармонизм
құбылысы, яғни көп буынды сөздердің алдыңғы
буынындағы дауыстының жуан-жіңішкелігі соңғы
буындарға әсер ететіндігі (сөздің біркелкі, бір қатарлы
дауыстыларды қабылдайтыны:бäглäр, білгä, өлум сансыз,
атлығ), алғашқы буынында еріндік дауысты дыбыс
келетін сөздердің екінші буынында еріндік емес, езулік
дауыстының келуі (бунсыз,оғлына, тутдым; буңсуз,
оғлуңа, тутдум емес), сөз буындарының құрылымдық
+типтері (дауысыздардың орналасу тәртібі: дауысты +
дауыссыз + дауысты, дауысты+ дауыссыз,
дауыссыз+дауысты+дауыссыз), ғ, г, п, р дыбыстарының
сөз басындакездейспейтіндігі – осылардың барлығы
қазіргі қазақ тіліндегі әдеби нормаға сәйкескеледі.
МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Септік жалғаулары
Атау септігі – арнайы қосымшасы болмаған, бірақ синтаксистік

қызметіне қарай ажыратқан.
Ол амты анығ йоқ турк қаған Өткән йыш олурсар, ілта буң йоқ
Ілік септігі – ның, ң

Барыс септігі – ға, ге; гару,геру; ару,еру

Біргөру кун ортусықару
Табыс септігі –ып, іп

Жатыс септігі – да, де

Амал әрекеттің орындалғанын білдіреді
Заттың немесе объектілік мағынаны білдіреді
Мекендік мағынаны білдіреді
А.М. Щербактың пікірінше, шығыс септігінің мағынасын жатыс
септігі формасымен берілген
Басшы//йорчы зат есім тудырушы
жұрнақ
Йарақлығ//жарақты сын е.т.ж

Тутты//қолға түсірді ж.ө.ш.

Йоққышдымыз, сүңісдіміз// жоқ
қылдық, соғыстық ж.ж 1-ші жағы
көпше түрі
Йорчын,
йарақлығты//басшыларын,жарақты
ларды – көптік жалғау жоқ
Шылаулар

қоды//бойы; азу//әлде; тегі//дейін
Морфология саласында тәуелдік категорияның
грамматикалық тұлғасы-I,II, IIIжақтық тәуелдік
жалғаулары, септік жалғауларының (барыс
септіктің – ғару/ игеру,табыстың –ығ/іг түрінен
басқасы) қазақ тіліндегі көрсеткіштеріне сай
келеді. Жіктеу есімдіктерінің мен, біз, ол болып,
сұрау есімдіктерінің нä, анча, өздік есімдіктерінің
өз,өзүм болып көрінуі де қазіргі түркі тілдерінен,
оның ішінде «қыпшақтық» тұлғалардан көп
айырмасы жоқ.Әрине, бүгінгі қазақ тіліне тән
емес морфологиялық тұлғалардың бұдан он екі
ғасыр бұрынғы ата-бабаларымыз тілінде орын
алғандығын білуіміз керек. Мысалы есімшенің –
мыш/міш (-мыс,-міс), -чы (-чі)
тұлғалары,көсемшенің –ы/-і,-у/ү (-башлайу-
бастап, алы-алып, іті-істеп) т.б.
ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Лексика-тілдің өте құбылмалы қаттауы екені мәлім, сондықтан
Орхон-Енисей ескерткіштері тілінің лексикасы мен қазіргі түркі
тілдері арасындағы өзгешеліктердің едәуір болуы заңды. Сөйтсе
тұра сына жазулы, көне түркі ескерткіштер тіліндегі жеке
сөздердің көпшілігінің мағыналық және тұлғалық бітімі жағынан
қазіргі бірқатар түркі тілдеріндегі, соның ішінде қазақ тіліндегі
сөздермен бірдей (ұқсас) түсетіндігі байқалады. Оларды
зерттеушілер: адамдарға және туыстық қатынастарға байланысты
сөздер: ата, қатун, қыз, іңі, сіңлі, келін, йегін (жиен), оғұл (ұл);
табиғат құбыластырына қатысты сөздер: йер, тағ, қар, құм, т.б.
қазақ тіліне тән екіндігін, бірлі-жарымфонетикалық айырмасы
болмаса, негізінен сол қалпында сақталғандығын көрсетеді.
Зерттеуші Ә.Құрышжанов пен М.Томанов Орхон-
Енисей ескерткіштері тіліндегі қазіргі қазақ тілінен
тұлғалық әрі мағыналық жағынан ұқсастығы (сәйкестігі)
айқын ешқандай айырмашылығы жоқ сөздер деп 130
сөзді, ал қазіргі қазақ тілімен салыстырғанда кейбір
фонетика ерекшелігі бар сөздер деп 397 сөзді,
тұлғалықта, мағыналық жағынан да ұқсастық таппайтын
сөздер 311 сөзді тізіп көрсетеді. Қай түркі тілі болмасын
өздерінің лексикалық қазынасында көне сөздерді ішінара
сақтап қалғандығы да байқалады.Мысалы,қазақ тілінде
«мүлік» мағынасындағы көне түркілік барым, «шақыру»
мағынасындағы оқу, «сөйлеу, сөз» мағынасындағы саб
(сөз саптау- сөз сөйлеу), «кедей» мағынасындағы шығай
(Шығайбай, Шықбермес) деген сөздер тұрақты
тіркестердің құрамында немесе жалқы есімдердің
аталуында сақталған.
СӨЗДІК
Йалма-сырт киім Қыз-қыз
Йорчын-басшы Қутай-жібек
Еріклі-ерікті Тамға-таңба
елтебер-аз Саб-сөз
халықтың қолбасы Сіңілі-қарындас
Іді-иесі
Чөл-шөл
Ін-төмен түсу
Іні-іні
кісре-соң

Ұқсас жұмыстар

Орхон Енисей ескерткішінің ашылуы

Күлтегін жазба ескерткіші

Тоныкөк ескерткіші

ТАСҚА ЖАЗЫЛҒАН ДАСТАНДАР - ТҮРКІ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ

Ежелгі дәуір әдебиеті

ЕНИСЕЙ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ - Енисей өзені бойында табылған, ежелгі түркі сына жазуымен жазылған ескерткіштер

Бәдіздердегі жырлар ( Тастағы жазулар- «руна») туралы зерттеулер»

Шығыс Түрік қағанаты

Қапаған қаған туралы

ҚАЗАҚТЫҢ МӘҢГІЛІК ҒҰМЫРЫ ҰРПАҚТЫҢ МӘҢГІЛІК

Пәндер