Халықтың өзін - өзі басқаруы негізінде құру

Қоныс аударудың екінші кезеңі. Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамындағы өзгерістер.

Қоныс аударудың үшінші кезеңі

Федор Андреевич Щербина

1905 жылы қоныстандыру мәселесін реттеу мақсатында қоныстандыру мекемелерінің Басқармасы құрылды.

1905-1917 жылдардағы мекеменің 12 жылғы қызметі нәтижесінде бір миллионға жуық қоныс аударушылар жерге орналастырылды.

1908 жылы қоныс аударушылар толқыны ең жоғары деңгейге жетті. Жылына 665 мың қоныс аударушы келді. Патша өкіметінің қоныс аудару саясаты қазақтардың шаруашылығына орасан нұқсан келтірді.

Тек 1906-1915 жылдары Жетісу мен Сырдария облысындағы қазақтардан 2, 5 млн десятина жер тартып алынып, қоныс аударушыларға бөліп берілді.

Қазақстанда тартып алынған жер XX ғасыр басында 17 млн десятина, ал 1917 жылға қарай 45 млн десятинаға жетті. Жүздеген жеке меншік хуторлар бой көтерді. Патша офицерлері, кулактар, көпестер көлемді жер төлімдеріне ие болды.

1905-1907 жылдардағы Ресейдегі бірінші буржуазиялық-демократиялық революциядан кейін үкімет барлық шектеуді жойып, барлық шет аймақтарға қоныс аударуға жол ашып берді.

Қазақстанда XIX ғ. 60-90 жылдарында жүргізілген әкімшілік реформалары. Патша өкіметінің аграрлық саясаты

Әкімшілік басқару әскери сипатта болды.

Патша өкіметінің қоныстандыру саясатының қазақ халқы үшін ауыр салдары болғанын С. Асфендияров та атап көрсетті:

«Патша өкіметінің қоныстандыру саясаты, -деп жазды ол, - қазақ мемлекеттілігіне аса үлкен апат әкелді. Бұл саясаттың кері салдары байлар билігінің нығаюымен үндесіп, қазақ еңбекші бұқарасына және кедейлеріне өзінің бар салмағын салды. Онда патша өкіметінің қоныстандыру саясатын сипаттайтын негізгі белгілер мыналар:

1) қоныстандыру мекемелері әкімдердің қиянаты нәтижесінде бағалы неғұрлым жерлерді құнды жерлерді, су көздерімен қосып алып қою;

2) қазақ халқының мұқтаждықтарын мүлдем көзге ілмеуі, жер төңірегінде шатасулар, көшу ырғағының бұзылулары;

3) қазақ ауылдарының өздері мекендейтін жерлерден үздіксіз қоныс аударулары, ондағы құрылыстың жойылуы, дайын суландыру құрылыстарын және ағаштар алқаптарын басып алулары;

4) жаппай өз бетінше қоныстануларға жол беру және оларды одан әрі қоныстанушыларға жатқызу».