Қапаған қаған туралы

Презентация қосу

Тасқа жазылған дастандар

- Күлтегін

- Тоныкөк

- Білге қаған
Күл тегін (684-731ж.ж.) - Құтлық (Елтерiс) қағанның екiншi
ұлы, Бiлге қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге
қатұн. Ачынұ тектi.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 ж. билік құрған)
қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 ж.)
отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.)
тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.)
алады.
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы,
«көк түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен
жастай жетім қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде
өскен Күл тегін тым ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы
бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан
төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып,
ерлікпен күреседі. Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күл
тегін батырдың басына қойылған ескерткіші тасқа ойып
жаздырған ғұмырнамасында: «әкем қаған өлгенде інім
Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің
бағына інім Күлтегін ер атанды» деп жазды.
Тарихи деректерді салыстыра зерделесек, бұдан Күлтегіннің он
жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш елінің әйел
патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны
өлтірсе, соған «Жан чо» («Чоны өлтіруші», яғни Мочо Қапағанды
өлтіруші) деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген
уәдесін арнайы жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа
қалың қол аттандырғаннан кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу
аймақтарында болған соғыс екені анық көрінеді. Қапаған осы соғыста
90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай Күлтегіннің
ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін
сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде біреуінің
Күлтегінсіз өтпегенін, дулығасы жарқырап, жауын жапырып қан
майданның ортасында жүргенін тамсана баяндайды. Бұл арада сол
деректерді тізіп жатпай ақ, батырдың өзіне арнап орнатылған
ескерткіштегі мына жазулардан да біраз жайды аңғаруға болады. Тас
жазудың авторы Йолығ тегін Күлтегін ерлігін былайша тізбелейді:
Күлтегін
жазуы
Күлтегін жазуы —ежелгі түркі
жазба ескерткіші. Моңғолиядағы
Қарабаласаған қаласының
қираған орнынан солтүстікке
қарай 40 км жерге, Орхон өзені
бойындағы Эрдени Цзу
монастырының (8 ғасыр) жанына
орнатылған. Ескерткіштің биіктігі
3,15 м., ені 1,34, қалыңдығы 0,41
м. Тас бағана бес бұрышты қалқан
тәрізді, қырларында айдаһардың
суреттері мен қаған таңбалары
бейнеленген. Күлтегін ескерткіші
туралы алғашқы мәліметтер 19
ғасырдағы батыс зерттеушілерінің
еңбектерінде жариялана бастады.
Екі құлпытастағы құпия
жазуларды түркітанушылар көпке
дейін оқи алмай келді. Ғалымдар
арасында тастағы белгісіз
жазуларды көне кельт, гот, грек,
славян, Скандинавия, финн, тіпті
моңғол немесе қалмақ жазулары
«Күлтегін» жырының кіші
жазуындағы екінші топтаманың
алғашқы үш жолы Білге қағанның
түркі халқына айтқан үндеу сөзі,
одан кейінгі төрт жол өлеңде Түрік
қағандығы жерінің ұланғайыр кең
екендігі, одан кейінгі екі жол осы
топтаманың түйіні – түркі елінің
жері мол, ал халқы көп екендігін
баяндауға арналған. «Күлтегін»
жырының үлкен жазуы көлемі
жағынан 428 өлең жолынан тұрады
(құлпытастағы руналық жазу
бойынша есептегенде 53 қатар).
Бұл жыр дербес алты хикаядан,
яғни алты оқиғадан
құралған. Бірінші хикая – түркі
халқының ұлы ата-бабалары
туралы; екінші хикая – түркілерді
табғаштардың бағындырып алғаны
жөнінде; үшінші хикая – Елтеріс
қағанды сипаттауға
арналған; төртінші хикая –
Қапаған қаған туралы; бесінші
Орхон-Енисей мәтіндерінде
бірінші жақтан баяндалатын
Тоныкөкке арнаған жазулар бар.
Қаһармандық оқиғалар
жайындағы әңгімелер былайша
аяқталады: "Онда мен,
ақылгөйдей Тоныкөк, сол жерге
жеттім, сырты алтын, ашық
күміс, әйелдер және қыздар
жамылғылар (кілем) және асыл
заттар сансыз көп әкелінді. Менің
қағаным ақылгөй Тоныкөктің ой-
пікірін тыңдады да айтты... Мен
оған ақылдылық ағайын және
даңқ ағайын ретінде бағындым".

Тоныкөк ескерткіші

Ұқсас жұмыстар

Тоныкөк ескерткіші

ӨЛЕҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ШУМАҚ ҚАРА ӨЛЕҢ

Ежелгі дәуір әдебиеті

ТАСҚА ЖАЗЫЛҒАН ДАСТАНДАР - ТҮРКІ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ

ЖЫЛЫ ШЫҒЫС ТҮРКІ БАТЫС ТҮРКІ

Күлтегін жырының басты идеясы - Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету

БИЛІК ЕТКЕН ЖЫЛДАР ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР

Түркі қағанаты

Батыс түрік қағанатының саяси тарихы

ЕНИСЕЙ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ - Енисей өзені бойында табылған, ежелгі түркі сына жазуымен жазылған ескерткіштер

Пәндер