Алаш және қазақ халқының дамуы

Презентация қосу

Алаш және қазақ
халқының дамуы

HomeWork.ucoz.
Алаш Орда құрылтайы[
өңдеу]
1917 ж. желтоқсанның 5—
13 Орынборда II
бүкіл қазақ-қырғыз құрылт
айы
өткізілді.
Құрылтайдың күн тәртібіне
10 мәселе қойылды.
Олардың ішіндегі ең
негізгілері: қазақ-қырғыз
автономиясын жариялау,
милиция һәм Ұлт кеңесі
(Үкімет) құру мәселелері
«Алаш» партиясы
(1917 - 1920)

Солдан оңға қарай: Ахмет Байтұрсынұлы,
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан,
Міржақып Дулатұлы

Алихан Бөкейханов
Алаш автономиясы

1917 – 1920 →

Байрақ
Motto
Алаш! (Оян, Қазақ!)
Астанасы Алаш-қала (Семей)
Тіл(дері) қазақша
Діні Ислам
Governme Аутономиялықпарламенттік
nt республика
Алаш Орда төрағасы
- 1917— Әлихан Бөкейханов(бірегей)
1920
History
- II 13.12.1917
бүкіл қаз
ақ-қырғыз
құрылтай
ы
- Қырғы 26.8.1920
з (Қазақ)
АКСР
құрылуы
Партия тарихы
1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпықазақ съезінде «Алаш»
атты партия құрылып, бұл сиезде 14 мәселе қаралды. Осылардың
ішінде ерекше атайтынымыз:
1) Мемлекет билеу түрі;
2) Қазақ облыстарында автономия;
3) Жер мәселесі;
4) Оқу мәселесі және т.б.

- оқу ордаларының есігі кімге де 1917 жылдың 21 қараша күні
болса ашық, ақысыз болуы;- «Қазақ» газетінде Алаш партиясы
жұртқа жалпы оқу жайлы; бағдарламасының жобасы және
бастауыш мектептер ана тілінде съез материалдары жарияланды.
«Алаш» партиясының өмірге келуі
оқылады;- қазақ өз тілінде орта
үлкен саяси мәселе еді. Сол кездегі
мектеп, университет ашуға;- қазақ зияларының ғылыми
оқу жолы өз алдына автономия жұмыстарымен де, оқу-ағарту
түрінде болуы;- үкімет оқу ісіне ісімен де, алғашқы қазақ тілінде
кіріспеуі;- мұғалімдер- басылымдар шығару әрекетімен де,
профессорлар өзара сайлаумен көркем әдебиетімен де
қойылуы;- ел ішінде айналысқанын көруге болады.
кітапханалар ашылу туралы «Алаш» партиясы бағдарламасының
жобасындағы тоғызыншы тарауда
айтылады.- газет шығаруға,
«Ғылым-білім үйрету» жөнінде
кітап бастыруға еркіншілік -
Алаш автономиясы
(Алаш-Орда)
(Алаш-Орда)

Алаш партиясы мүшелері Алаш Орда үкіметінің құрамында
барынша көпшілігі болған.[2] Тарихты халық жасағанымен,
қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп отыратын заңдар мен
құқықтық құжаттарды, саяси-құқықтық доктриналарды нақты
тұлғалар жүзеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілдің
де атқарар қызметі зор. Қазақ жері екі ғасырдан астам Ресей
самодержавасының қол астында болған жылдарда, қазақ халқының
өз тағдырын өзі билеу құқығынан айырғаны, көк түрік дәуірінен
бастау алған бірегей саяси тарихы бар халық, түгелдей империялық
заңдардың бұғауына түскені, біздерге тарихтан белгілі. Қазақ
қоғамының осы бір қасіретін халықтың озық ойлы, көзі ашық
өкілдері аңғара бастады. Олар халықты саяси күрес додасына
бастап шықты. Бұған себеп болған 1917 жылғы Ресейдегі қос
төңкеріс еді.Патша үкіметінің тақтан құлауы саяси күресті одан әрі
қыздыра түсті. Қазақ зиялылары саяси қызметтің қатерлі жолына
жалтақтамай, жанқиярлықпен күрескен көрнекті тұлғалар шықты.
Олар: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Ақбаев,
Өзінің алғашқы өлеңдерінен
бастап туған халқының
тағдырындағы қиындықтар
мен ауыртпалықтардың
сырына үңіліп, оның
әлеуметтік тамырын
әшкерелеуді мақсат еткен
ақын Міржақьш "Оян,
қазақ!" атты тұңғыш өлеңдер
жинағьн мынандай өлең
жолдарымен бастайды:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер
басты,
Өткізбей қараңғыда бекер
жасты.
Жер кeттi, дін нашарлап,
хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамас-
ты.
тартқан қаламгер. Алғашқы кітабы — "Оян, қазақ!" деген атпен
ШЫҒАРМАЛЫҚ
Петербург қаласындағы жарық көрген өлең жинағы. Одан
кейін 1913 жылыОрьнборда "Азамат", ал 1915 жылы "Терме"
МҰРАСЫ
атты өлеңдер кітаптары басылып шығады. Ақын өлеңдерінің
басты такырыбы—ел тағдыры болды. Алғашқы кітабы "Оян,
қазақ!" жұртшылық арасында ауыздан-ауызға, қолдан-қолға тез
тарап кетеді.
Бұл жылдары Міржақып бірқатар мақалалар
мен фельетондар жазады.1922 жылы Ташкентте екі бөлімнен
тұратын "Есеп кұралы" оқулығын бастырады. "Балқия" пьесасын
жазады. М. Дулатовтың шығармалары қазақ елінің тәуелсіздік
алған кезінен бастап кеңінен жариялана бастады. 1991 жылы
шығармаларының бip томдық, ал 1996-1997 жылдары екі томдық
жинақтары жарык көрді. М. Дулатов шығармашылығы жөнінде
ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен мақалалар
жарияланды
М. Дулатовтың шығармалары қазақ елінің тәуелсіздік алған
кезінен бастап кеңінен жариялана бастады. 1991 жылы
шығармаларының бip томдық, ал 1996-1997 жылдары екі томдық
жинақтары жарык көрді. М. Дулатов шығармашылығы жөнінде
ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен мақалалар
жарияланды
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы
Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының
мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады.
1916 жылғы дүрбелең кезінде Түркістан және жалпы
қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп,
Мемлекеттік Думаға арнайы құжатты мәліметтер
ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты комиссия құруға
себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында
мықты Түркістан мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы
Алаш қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды.
Алаш партиясы құрылатын бірінші жалпықазақ
сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші
жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу
жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-
и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі
болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі -
Ұлт кеңесіне Сырдария атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа
Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде
қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың
құрылтайын Қоқан қаласына шақыру туралы бастама
көтереді. Қарашада Қоқанда Түркістан автономиясын
жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.
Алаш автономиясын жариялау
мерзімі туралы ортақ, ымыралы Съезд қабылдаған ымыралы
келісімге келді. Екі жақтың қаулының негізгі баптары мыналар
көзқарастарын жақындатуға еді:
алғашында бүкіл қазақ жерін Бір айдың ішінде Алашорда
Түркістан (“Қоқан”) Түркістан қазағын бүкіл Алашқа
автономиясының құрамына енуін қосып алады, қосып алса-алмаса да
жақтаған, ал соңынан бұл пікірінен бір айдан кейін халыққа білдіреді...
бас тартқан Мұстафа Шоқай оңды Егер бір айдан кейін Алаш баласы
рөл атқарды. съезі Түркістан өлкесін
2-бүкілқазақ (қазақтар - К.Н.) қосылмаса һәм
мекендеген қазақтардың Алаш қалған Алашқа иғлан (жария - К.Н.)
автономиясына қосылу немесе етілмесе, әркім өз күнін өзі көреді.
қосылмау мәселесін талқылау үшін Егер Түркістан қазағы бір айда
Сырдария облысы қазақтарының бізге қосылса, автономияны қашан
съезін шақыруды қажет деп тапты иғлан ету ықтияры Алашордаға
және оған өз өкілдері ретінде берілсін.
Бақыткерей Құлмановты, Міржақып
Дулатовты және Тұрағұл
Құнанбаевты жіберуге ұйғарды.
Осы мәселеге байланысты
Ә.Бөкейханов пен М.Шоқай
біріккен мәлімдемеге қол қойды.
Мәлімдеме “Қазақ” газетінің 1917
Қазақ АССР-і орнағаннан соң 1924 жылы
Орынборда маусымның 12-сінде Қазақ
(қырғыз) білімпаздарының тұңғыш сиезі
шақырылды. Осы сиезде 12-13 жыл бойы
қолданылып, орнығып қалған қазақ тілінің
дыбыстық табиғатына лайықталып
өзгертілген, ресми түрде қабылданған
альфавиттің мәні жөнінде, дыбыс әдісімен
оқыту ісі жөніндегі мәселелер талқыланды
[16]. Ал 1927 жылы Қызылордада жазу
(графика) мәселесіне арналған
конференцияда А.Байтұрсынов сиезде
айтқан пікірін қуаттай келе: «Түрік
жұртының 90%-і баяғыдан бері араб әрпін
пайдаланып келеді. Әрқайсысының араб
әрпімен жазылған хат мәдениеті бар (хат
мәдениеті –сауаттылық, оның жүзіндегі
өнер-білім, ілім, емле, үйрету әдісі, баспа
істері, баспа мамандары, жазба мамандары,
жазылған, басылған барша сөздер т.т.). Хат
мәдениеті бар халыққа бір әрпін тастап,
екінші әріпті ала кою оңай нәрсе емес», –
деп өз ойын білдірген. А.Байтұрсынов –
қазақ балаларының ана тілінде сауат
ашуына көп күш жұмсаған адам. Осы
талапты жүзеге асыру үшін А.Байтұрсынов
қазақша сауат ашатын тұңғыш әліппе
Ал 1926 жылы «Әліппенің» жаңа түрін жазып ұсынады, бұл суреттермен
берілген оқулық. 1926 жылы Қызылорда Ташкент баспалары бірігіп шығарған
[18]. Қазақ тілін талдаптануда А.Байтұрсыновтың еңбегін және бір тұрғыдан
ерекше бағалау керек. А.Байтұрсынов тіл мен әдебиет қана емес, этнография,
тарих мәселелерімен де шұғылданғанын айту керек. Ахмет Байтұрсынов XX
ғасырдың 20 жылдарында Қазақстанның оқу-ағарту комиссары, Алаш
қозғалысының мүшесі, ғылым, әдебиет, өнер салаларында шығармашылық
жұмыспен шұғылданды. А.Байтұрсынұлы «Ғылыми және практикалық білімнің
жиынтығын бойына сіңірген халық қана айбарлы да бай болады» деп санады
[19]. Ғасыр басында Алаш ардақтылары Қазақ АССР-ның Қазақ-Қырғыз Білім
Комиссиясында жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде, халқын мәдениетке сүйреуде
жан аямастан қызмет етті. Білім Комиссиясы жұмысына Мағжан Жұмабайұлы,
Мұхамеджан Тынышбайұлы, Сұлтанбек Қожанұлы, Жаһанша Досмұхамедұлы,
Нәзір Төреқұлұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Иса Тоқтыбайұлы, Санжар
Асфендиярұлы, Халел Досмұхамедұлы т.б. қатысты
Алаш Орданың ақтармен бұл бағыттағы алғашқы
байланысы, 1918 жылы 8-ақпанда большевиктер
тұтқындаған Сібір облыстық Думасының орнына
құрылған Уақытша Сібір үкіметімен болды. Алаш
Орда жетекшілері атаман Дутовпен,Самардағы
Құрылтай жиналысы мүшелері Комитетімен (
Комуч), Омбыдағы Уақытша Сібір үкіметімен де
байланыс жасады. Басталып кеткен азамат
соғысы Алаш Орданың ұстанар бағытында
айқындауды қажет етті. Сөйтіп, қазақ
аутономиясы өлкеде әлеуметтік-саяси негізі жоқ
Кеңес үкіметіне қарсы күреске шығып, ақтарға
қосылуға мәжбүр болды.
Уақытша Сібір үкіметі бастан-ақ қазақтарға
ұлыдержавалық пиғыл танытты. Олар Алаш
қайраткерлерінің ел ішіндегі беделін өздерінің
мақсаттарын жүзеге асыруға мәселен, қажет
кездерде әскер күшін жасақтау, соғыстың бүкіл
салмағын халық мойнына арту т.б. жағдайларға
пайдалануды көздеді. Бұл үкімет Алашорданың
белгілі бір үкімет органы ретінде дербес, белсенді
әрекет жасауына келісе қоймады. Архив
деректері, Сібір үкіметінің мүддесін жүзеге
асырушы эмиссарларға Алашорданың батыл
қарсылық білдіріп отырғанын көрсетеді. Мұның
соңы қазақ автономиясының өзін ресми тану
туралы мәлімдемесін, Сібір үкіметінің «нағыз
Алаш-Орда
құрылтайы

Бұл туралы кейіннен Ә. Бөкейхан (1919 ж. ақпанның 11) былай деп мәлімдейді:
«съездің бұл шешімі қазақтар мекендеген территорияда анархияны болдырмау,
өлкеде большевизмнің дамуына (яғни қазақтар үшін жат-таптық жіктелу) жол
бермеу мүдделерінен туындады…». Үкімет төрағалығына үш қайраткер —
Бөкейхан, Құлманов және Тұрлыбаев ұсынылды. Көп дауыс алған Бөкейхан
төраға болып сайланды. А. азамат соғысы жылдарында Кеңес құрылысына жау
күштер жағында болды. Нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес
өкіметі Алаш партиясы мен А. үкіметін таратты. Кеңес өкіметі Алаш пен А-ны
Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінен аластауда алдау мен арбау әдісін де,
қару жұмсап, күштеу жолын да қолданды. Кезінде (1919, 1920 ж.) Кеңес өкіметі
Алаш қозғалысына белсене қатысқандардың барлығына кешірім жасағанына
қарамастан, олар түгелге дерлік сталиншіл әкімшіл-әміршіл жүйенің
құрбандарына айналды. Сол кезде Ресейде орын алған жағдайда қазақтардың
жарияланған автономиясын жүзеге асыру мүмкін емес еді. Кезекте
бостандықтың жауы — большевизммен күрес тұрды.
HomeWork.ucoz.

Қорытынды
Алаш қайраткерлеріне Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің 1919
жылғы 4 сәуірдегі және 1920 жылғы 15 сәуірдегі шешімімен амнистия
жарияланса да, Кеңес үкіметі күшіне мінгеннен кейін, олардың өткенін
ешуақытта ұмыта да, кешіре де алған жоқ. Түрлі әдіспен бүркеленген
қудалау ақыры, Алаш зиялыларын жаппай қырғынға ұшыратты. Бұл
зобалаңнан аман қалған саусақпен санарлық зиялы қазақ, өмірлерінің
соңына дейін Мемлекеттік Қауіпсіздік Комиеті назарынан тыс
қалмады. Ал атылғандардың үрім-бұтақтары да соңғыларының кебін
киді.
Бұдан кейінгі Қазақстанның саяси тарихы бәрімізге белгілі. Алдымен
1920 жылы құрылған Қазақ Кеңестік Автономиялық социалистік
республикасы, кейіннен 1936 жылы Қазақ Кеңестік Социалистік
республикасы болған тұсында қазақтар отаршылдық қамытынан қол
үзген жоқ. Қазақ халқы өз тілін, дінін, әдет-ғұрпын, саяси санасын
жоғалту алдында тұрды. Өз тілінен жеріген ұрпақ пайда болды,
мәңгүрттік пайда болды
Назар
аударғандарыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Қазақстандағы саяси партиялар мен ағымдар

Саяси түсіндірме сөздік

Алаш партиясын құрылуы

Ұлттық идея

Алаш қозғалысы

ХХ ғасырдағы Қазақ әдебиеті, мәдениеті, қоғамдық-әлеуметтік жағдайы туралы ақпарат

Тәуелсіз Қазақстан тарихнамасында Алаш қозғалысына байланысты еңбектерді талдау(Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсын, Мыржақып Дулат және т. б. )

Сарыарқа - газет

Алихан Бөкейханов және Алаш идеясы

Ақмола облысы демократиялық төңкерісі және оның Қазақстанға әсері

Пәндер