Қазақ философиясының төл тарихы

Презентация қосу

СӨЖ
Тақырыбы: Қазақ ақын-жырау философиясы ( XV-XVIII ғ.ғ )
Жоспары:
I.Кіріспе
Қазақ философиясы
II.Негізгі бөлім
Қазақ ақын-жырау философиясы ( XV-XVIII ғ.ғ )
III.Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Қазақ философиясы
Қазақ Философиясы – қоғамдық сананың ұлттық түрі; тұрмыс пен танымның ортақ
принциптері, адам мен дүние жүзінің қатынасы туралы ілім, табиғаттың, қоғамның
және дүниетанымның жалпы даму заңдары жайындағы ғылым. Қазақ халқының
даналық өрісінде дүние мен адам туралы дүниетанымдық көзқарастардың тарихи
қалыптасқан даму жүйесін қамтиды. Қазақ тіліндегі даналық түсінігі мәні жағынан
философияға жақын. Қазақтың даналық ой-пікірлерінің тарихы екі кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде Анахарсис, Қорқыт, Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Йасауи, Әбу Наср
әл-Фараби, Махмұт Қашқари, т.б. данышпандар даналық дәстүрлерін жасады, олар
табиғи түрде қазақ этносының дүниетанымдық ойлау мәдениетінің бастау арналарына
айналған. Екінші кезеңде қазақ халқының төл дүниетанымы мен философиясы
қалыптасып, дамыды. Қазақ философиясының төл тарихы Асан Қайғы мен Мұхаммед
Хайдар Дулаттан басталады.
Қазақ ақын-жырау
философиясы
XV-XVIII ғ.ғ. қазақ философиясының ерекшелігі:
ақын –жыраулар философиясы;
би –шешендер философиясы;
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетіндегі философиялық
ойлар;
Қазақ ақындық шығармашылығының үш кезеңі:
Жыраулық кезең (XV-XVIII ғ. бірінші жартысы);
Ақын шығармашылық кезеңі (XVIII-XIX ғ. басы);
Ақын өлеңші, айтыс өнері кезеңі (XIX-XX ғ. басы).
XV-XVIII ғғ. Қазақ
философиясының өкілдері:
Асан Қайғы Сәбитұлы,
Қазтуған жырау Сүйіншіұлы,
Шалкиіз Тіленшіұлы,
Доспанбет жырау,
Жиембет жырау Бортоғашұлы,
Ақтамберді жырау,
Мұхаммед Қайдар Дулати,
Қадырғали Жалаири,
Төле би Әлібекұлы,
Қаздауысты Қазыбек би Келдібекұлы,
Әйтеке би Бәйбекұлы,
Бұқар жырау Қалқаманұлы,
Шал ақын – Тілеуке Құлекеұлы.
Жиембет жырау Бұқар жырау

Доспамбет жырау Қазтуған жырау
Қазақ философиясының төл тарихы
Асан Қайғы мен Мұхаммед Хайдар Дулаттан басталады.
Асан Қайғы өз жыр-толғауларында, шешендік сөздерінде
хандық мемлекетті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру
қажеттілігін насихаттайды.
Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы– мемлекет
қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Әз
Жәнібек ханның ақылшысы болған. Әкесі
Сәбит Арал өңірінің Сырдария жағасын мекен
еткен. Қызылорда облысы, Шиелі ауданы,
«Жеті әулие» қорымындағы Асан ата
кесенесі - Асан Қайғы мазары делінеді. Асан
Қайғы өз жыр-толғауларында, шешендік
Қызметі мемлекет
сөздерінде хандық мемлекетті нығайту, елдің
қайраткері,
ақын,
қорғаныс қабілетін арттыру қажеттілігін
жырау, би, насихаттайды. Оның Асан Қайғы атануы –
философ
ғұламаның ойшылдығының, парасаттылығы-
Азаматтығы Қазақ
хандығы, Н ның айғағы. Асанның қайғысы тек өз
оғай
ордасы,Алт заманына қатысты емес, оны қайғыға салып
ын Орда
отырған – болашақ туралы болжамдары, халық
Ұлты ноғайлы-
қазақ- қайда бара жатыр, ертеңі қандай болады деген
Алтын Орда
күрделі сұрақтар.
Шалкиіз жырау (1465-1560) - ақын, жырау, батыр. Шалкиіз - туындылары орыс
тіліне аударылған ақын-жыраулардың бірі. Оның шығармашылығын сол дәуірдегі
орыс оқымыстылары мен зерттеушілері жоғары бағалаған. Темір биге айтқандары
әртүрлі жинақтар мен басылымдарда бірнеше мәрте басылды. Жыраудың қазақ
көне әдебиетіндегі орны ерекше. Шалкиіз жырау ғүмырының көп бөлігін Ноғай
ордасының билеушісі Темір бидің қол астында өткізеді. Турашылдығымен,
әділдігімен, даналығымен ел алдында беделді болады. Өмірінің соңғы
жылдарын Хақназар хан тұсындағы Қазақ мемлекетінде өткізеді. Қазақ
поэзиясындағы философиялық бағыттың негізін салушылардың бірі – Шалкиіз
жырау Тіленшіұлының шығармасында философиялық ой кешу, жыр толғау әдістері
ерекше. Жырау дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе де жоқ деп тұжырымдайды.
Асан қайғы Сәбитұлы– қазақ халқының қамын,
болашағын ойлаған «дала философы». Ел қамын жеп
қайғы –қасірет кешкен Асан атына кейін «қайғы» сөзі
қойылып аңыздалып кеткен. Оның ойынша жер үстінде,
адамзат түіршілігінде көруі мүмкін ұжмақ бар, оның
аты – «Жер ұйық».
Қадырғали би Қосымұлы Жалаири – қазақ ғұлама
ғалымы, биі, ойшылы. «Жамиғат тауарих»,
«Жылнамалар жинағы» тарихи –шежіре кітабы арқылы
бүкіл дүние жүзіне мәшһүр болған. «Ойлап айтқан сөз
де, ойнап айтқан сөзде оралмайды» – деген Қадырғали.
Бұқар жырау Қалқаманұлы –қазақ халұының рухани
тарихындағы ең үлкен ойшылдардың бірі. Ол адам
табиғаты, өмірі, тіршілік мәні, оның өтпелі болмысы,
уақыт өлшемі, дәуір сыры, әлем мен болмыс туралы
ойлар толғандырды.
Шал ақын – Тілеуке Тілеукеұлы қазақтың атақты
ақыны, ойшылы, философы. Оның негізгі тақырыбы –
адам өмірі мен оның мәні, мораль, этика, дін.
Шал (Тілеуке) Құлекеұлы, Шал ақын (1748,
бұрынғы Көкшетау облысы Азат темір жол бекеті – 1819,
қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы аумағы) — қазақтың
төкпе ақыны. Шалдың ұзақ эпикалық жырлар
шығарғандығы, қазақ халқының шежiресiн өлеңмен жазғаны
да Шоқан Уалихановтың еңбектерiнен белгiлi. Шал ақынның
мұралары бізге толық жетпеген, жеткендерінің өзі бір жарым
мың жол ғана. Адамның артықшылығы, жақсылығы көпке,
туған елге пайдалы болуында деп қорытынды жасайды.
Шал ақынның бірнеше шығармасын, Қазақстаннан тыс жерде Хасен Шаяхметұлы
Ғали атты түркi халықтарының тiлi мен әдебиетiнiң бiлгiрi, үлкен ғалым XX-
ғасырдың басында жазып алған, оның қолжазбасы Қазан университетінің
Н.Лабочевский атындағы ғылыми кітапханасында сақтаулы. Шал ақынның
шығармалары негізінен 1960 жылдан басылып шыға бастады, сол кездері оның
шығармалары туралы ғылыми-зерттеу мақалалары да жарияланды. «ХVІІ-ХIХ
ғасырлардағы қазақ ақындары шығармалары» (1962), «Үш ғасыр жырлайды»
(1985) басылымдарының алғы сөздерінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясының корреспондент мүшесі, профессор И.Дүйсенбаев Шал ақынның
шығармаларын Бұхар жырау, Тәттіқара, Ақтамберді есімдерімен қатар қояды. Шал
ақынның мұраларын әдебиеттанушылар - Х.Сүйеншәлиев, М.Мағауин, Г.Абетов,
Ш.Елеукенов, Ә.Дербісәлин, Ө.Күмісбаев, тағы басқалар зерттеген.
Әйтеке Байбекұлы(1644 -1700 жж.) — қазақ
халқының бірлігін нығайтуға үлкен үлес қосқан
атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері. Әлім
тайпасының төртқара руынан шыққан. Әмір-
Темірдің бас кеңесшісі Ораз қажының бесінші
ұрпағы. Бүкіл парсы, өзбек, қырғыз, қазақ жұрты
"Синесоф буа« (жаны пәк жан) атаған Сейітқұл
әулиенің үшінші үрпағы. Әбілқайыр ханға дейін
Кіші жүздің сөзін ұстаған қазақтың биі. Есім хан
тұсында Самарқанды билеген Жалаңтөс
батырдың жақын туысы. Әйтеке бес жасында
молдадан оқып сауатын ашқан. Әйтеке ержете
келе билікті мақал-нақылмен мәнерлеп, айтатын,
дауды еділ шешіп кесе-кесе сөйлейтін өте
әділетті, білгір шешен би болған. Сон-дыктан да
ол аға би атанып Кіші жүз елін ұзақ жылдар
басқарған. Тәуке ханның Төле би, Қазыбек
би сияқты кеңесші бас билерінің бірі, "Жеті
жарғы" заңын жасасқан азамат. Әйтеке бидің шын
есімі Айтық.
Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед
Хайдар (1499-1551) - әйгілі тарихшы,
әдебиетші, Моғолстан мен оған іргелес
елдердің тарихы жөнінде аса құнды
деректер беретін «Тарихи Рашиди» кітабы
мен «Жаханнама» дастанының авторы,
Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы
әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-жөні –
Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза
Мұхаммед Хайдар. Мұндағы «Мұхаммед
Хайдар» - өз аты, «Мұхаммед Хұсайын» - Дүниеге 1499
әкесінің аты, «мырза» - текті әулеттің келгені: Ташкент
тұқымы екенін білдіретін атау (хан Қайтыс 1551
балаларының ханзада, сұлтан аталатыны болғаны: Үндістан, Ка
секілді), «дулат» - шыққан тайпасының аты. шмир
уалаяты
Мансабы: Әйгілі тарих
шы, әдебиет
ші
Қорытынды:
Қорытындылай келе бұл өткенгі тарих келешекке ой салар нақыл, дана
ойшылдардың дәйекті сөздері қазіргі болашаққа айтылған сөзі болса
керек. Қазақ философиясы туралы зерттеулер нышаны егемендікке аяқ
басқан кеңестік жылдарда аңғарыла бастады, бірақ толық мүмкіндік
Қазақстанның тәуелсіздігінен бастап шындыққа айналды. Қазақ
философиясының тарихы мен оның мәселелері туралы жүйелі ғылыми-
зерттеулер жүргізіліп, кандидат, доктор диссертациялар қорғалды, арнайы
ғылыми кітаптар жазылды. Қазақ философиясын дүниежүзілік
фиолософиялар жүйесінде әрі өркениеттік негізде зерттеу егемен елдің
қоғамдық санасының жетіліп-толуының басты арнасының біріне айналып
келеді. Бұл дана ақын-жыраулар қазақ әдебиеті мен тарихында өзіндік
өшпес рөлі бар дана жандар. Қазіргі болашақ өткеннен ой түйе отырып
философиялық танымдық ой өрісін дамыту керек.
Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі:
1. www.wikipedia.org – желісінен
2. “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә.
Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас
редакциясы, 1998 ж. ISBN 5-89800-123-9 – желісі
3. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
ISBN 9965-32-491-3
4. Интернет желісінен фотосуреттер
Назарларыңызға рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Жалпы қазақ философиясы туралы тусінік жəне шығу тарихы

Қазақ бітім - болмысын, адамгершілік негізін анықтаған көшпелі мəдениеттің тарихи типі

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯ

Өмірдің мәнін негізгі тақырып етіп ұстанған ойшылдар

Түркі дәуірі ойшылдарының нақыл сөздері

Классикалық неміс

Қазақ философиясының өкілдері

Ислам философиясының маңыздылығы жайлы

Қазіргі заман қазақ философиясы

Мұсылман дінінің философиясы және теологиясы

Пәндер