Әлемдік мұхит 2500 жыл Көпжылдық тоң 10000 жыл аймақтарындағы жер асты мұздары

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті БЖ-15-1 оқу тобы 3-топ

Әлемдік су теңдестігі

Гидросфера -біздің ғаламшарымыздың (планетамыздың) су кабығы. Оны мұхиттар мен теңіздердің суы, күрлық су - өзендер, көлдер, бөгендер, мұздықтар, сондай-ақ литосфераның жоғарғы бөлігіне сіңетін жер асты суы, атмосферадағы ылғал құрайды.

Жер бетінің ауданы 510 млн. км2-ге тең. Бұл ауданның 361 млн. км2-ін немесе 71% бөлігін әлемдік мұхит алып жатыр. Ал кұрлықтардың үлесіне 149 млн. км2 ayдан немесе планетамыздың 29% бөлігі тиесілі.

Су және құрлық жер шарында біркелкі емес. Солтүстік жарты шарында кұрлықтардың үлесіне 100 млн. км2 немесе 39%-і тисе, ал онтүстік жарты шарында - 49 млн. км2 немесе 19%. Солтүстік жарты шарында су басқан аймақтың ауданы 155 млн. км2, ягни 61%-ке тең, ал оңтүстік жарты шарында -206 млн. км2 немесе 81% (әрбір жарты шарды жеке-жеке алып қарағанда)

Бас суайрық құрлықты екі беткейге бөледі: 1) Атлант және Солтүстік Мұзды мұхиттарға құятын өзен ағындыларын кұрайтын (60%) беткей; 2) Тынык, және Үнді мұхиттарына құятын өзен ағындыларын құрайтын беткей (40%) . Екінші қатардағы суайрықтарға аталған мұхиттардыц ішкі алаптарының суайрықтары мен ішкі ағындылар және тұйық аймактардың суайрықтары жатады.

Ішкі ағындылардың үлкен аймағы -Арал-Каспий, оған Еділ-Жайык, Кура, Сырдария, Әмудария және баска өзендерінің алаптары жатады. Тұйық аймақтар қатарына Сахара, Аравия және Орталық Австралия шөлдері кіреді.

Жер бетіндегі судың жалпы қоры шамамен 1386 млн. км2-ге тең. Өзен арналарындағы су коры 2120 км3-ге тең, тұщы көлдердегі су - 91 мың км3. Тұщы жер асты суларының коры 10, 5 млн. км3 мөлшерінде деп есептелсе тұщы сулардың жалпы қоры - 3, 5 млн. км3 не месе гидросфера -көлемінің 2, 53%-iн құрайды.

Сумен ең аз қамтамасыз етілген материк Еуропа (жылына әр адамға 4, 9∙103м3) мен Азия (6, 0∙103 м3/жыл) . Сумен ең жеткілікті қамтамасыз етілген материктерге Оңтүстік Америка (әр адамға 54, 4∙103 м3/жыл), Мүхпт аралдары (Океания) -287-103 м3/жыл және Австралия (әр адамға шаққанда жылына 25, 8 мың м3 сумен қамтамасыз етілген) жатады.

Жекелеген елдерде сумен камтамасыз етілу бұдан да көп мөлшерде ауытқиды. ТМД елдерінде (1986 ж. бойынша) сумен қамтамасыз етілудің орташа көрсеткіші жылына 17, 3 мың текше метрге тең, ал АҚШ-та шамамен жылына 10мың текше метр, КХР-да -жылына 2, 9 мың текше метр.

Жер бетіндегі су қорларынын қайта жанару кезеңі

Судың түрі

Жаңару кезеңі

Судың түрі

Жаңару кезеңі

Әлемдік мұхит

2500 жыл

Көпжылдық тоң аймақтарындағы жер асты мұздары.

1 жыл

Жер асты сулары

14000 жыл

Көлдердегі су қоры

17 жыл

Топырақты ылғалды

1 жыл

Батпақтағы сулар

5 жыл

Жер асты сулары

14000 жыл

Көлдердегі су қоры

17 жыл

Қазіргі геологиялық дәуірдің шегінде жер бетіндегі судың көлемін тұрақты және оның жылма-жыл айналымға түсетін мөлшерін өзгермейді деп есептеуімізге болады.

Су айналымының математикалық үлгісі су теңдестігінің теңдеуі болып табылады, яғни:

- әлемдік мүхит үшін: Ем=Хм +У; (1)

- құрлықтың шеткі аймақтары үшін: Еқ=Хқ +У; (2)

- тұйық ағыс аймақтары үшін: Ет =Хт ; (3)

- жер шары үшін: Ем+Еқ +Ет=Хм+Хқ +Хт немесе Еж =ХЖ (4)

Мұндағы Е - булану; X - жауын-шашын; У - өзен суларының ағындысы. Әріптік өрнектердің индекстері: м - мұхит; қ - құрлық; т-тұйық ағыс аймақтары, ж - жалпы жер шары.

Әлемдік ғылым жетістіктерінің негізінде бүкіл әлемдік су теңдестігі есептеліп шығарылады. Бұл есептеуге сүйеніп айтатын болсақ, онда бүкіл жер шарында жылына 1220 мм немесе 622 мың км3 жауын-шашын жауатын болса, соншама ылғал буланып отырады екен, Ал құрлықтарға жауатын жауын-шашынның келемі - жылына 164 мың. км3 немесе 1100 мм, мұхит бетіне түсетін ылғалдың жылдық көлемі - 458 мың км3 немесе 1270 мм. Бұдан көрінетіні - құрлыққа тусетін ылғалдың көлемі мұхитқа қарағанда 3 есе аз екендігі. Жыл бойына құрлықтар бетіне түсетін жауын-шашынның 70%-тен көбірек бөлігі буланса, қалған бөлігі мұхитқа ағып түседі.