Өмірдің өзі - тіршілік таласы

Презентация қосу

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕДИЦИНА
АКАДЕМИЯСЫ
Қазақстанның қазіргі заман тарихы және әлеуметтік-қоғамдық пәндер
кафедрасы

ПРЕЗЕНТАЦИЯ
Тақырып: Шәкірім қозғалыс туралы

ОРЫНДАҒАН: СУРАГАНОВ Е.Е
ТОБЫ: ФӨТҚБ – 04 – 17
ҚАБЫЛДАҒАН: МАЙЛЫБАЕВА Л.С

Шымкент 2019 ж.
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931) – ақын,
жазушы, философ, тарихшы, композитор.
Абаймен замандас әрі інісі, әрі ол негізін салған
реалистік әдебиет дәстүрлерін алға апарушы
ізбасары. Өзі өмір сүрген ортаның қоғамдық-
саяси және әлеуметтік сыр-сипаттарын
керебілуде, қоғам мен адам табиғатындағы
кемшіліктерді зерделеуде, туған халқына түзу
жол көрсетуде Құдайбердіұлы Абай бағытын
ұстанды. Шәкәрімнің әкесі Құдайберді
Құнанбайдың Күнке деген бәйбішесінен туған,
яғни Абайдың туған ағасы. Шәкәрім бес жасында
ауыл молдасына оқуға беріледі де онда жеті
жасына дейін оқиды.
Жеті жасында өкеден жетім қалған ол бұдан былайғы кезде Абайдың тікелей
тәрбиесінде болады. Өскен ортасының аса бай дәстүрлері мен Абай ағасының
төрбиесі табиғатынан зерек Шәкәрімнің жетімдік көрмей өсуіне ғана емес,
оның таланты ақын, парасатты ой иесі болуына да зор ықпал жасады.
Шәкәрімнің өзі кейінірек былай деп жазады: «Әкеміздің бір шешесінен туған
Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі мұсылманша Һәм
орысша ғылымға жүйрік Һәм алланың берген ақылы да бүл қазақтан белек
дана кісі еді, ержеткен соң сол кісіден тағлым алып, әр түрлі кітаптарын оқып,
насихатын тыңдап, азғана ғылымның сәулесін сездім». Кезінде арнайы оқу
орындарында оқып білім алмаса да, ез бетінше ізденіп және Абай ағасының
жетекшілігімен жан сарайын байытқан Құдайбердіұлы заманында қазақ
арасындағы аса білімдар адамдардың бірі болды. Араб, парсы, түрік, орыс
тілдерін жетік білді. Ол адамдар өмірін жақсартуға тырысқан ғалымдарды
мысалға келтіреді. Олардың кейбіреулері адам өмірі жаратқан иесін танумен
түзеледі десе, кейбіреулері үкімет жойылса, әркім өз бетімен өмір сүрсе
түзеледі деді. Ал, біреулер оку-біліммен, халықты ағартумен адам өмірі
түзеледі деді. Біреулері бай, кедейді теңеумен түзеледі десе, біреулері
тәрбиемен түзеуге болады деді. Өмірдің өзі — тіршілік таласы. Сондықтан
адам өмірін жаратылыстың өзі солай жаратқан, бірін-бірі жеп, талап, таласып
өмір сүрмек дегендер де болған. Шәкәрімнің өзі бұл идеялардың ешқайсысы
адам жаратылысын өзгерте алмайтынына сенімді болды.
Өмірбаяны

Туған жері қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданындағы
Шыңғыстау бөктерінде 1858 ж. шілденің 11-де дүниеге келген. Оның
әкесі Құдайберді Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күнкеден туған,
Абаймен әкесі бір, шешесі бөлек. Шәкәрім сонда Абайға немере іні
болып келеді.
Шәкәрім бес жасында оқуға беріліп, екі жылдай оқиды. Құдайберді
отыз жеті жасында дүниеден өткенде, атасы Құнанбайдың
тәрбиесінде болған Шәкәрім жетімдік тауқыметін тарта қоймаған.
Өзінің «Мұтылғанның өмірі» атты ғұмырнамалық өлеңінде бес
жасында ауыл молдасынан сабақ ала бастағанын жазады. Атасы
оның көңіліне қаяу түсірмей, бетінен қақпай, еркелетіп өсіреді: ол
жөнінде ақынның өзі: «қажы марқұм мені „жетім“ деп аяп, қысып
оқыта алмай, жетімді сылтау етіп, ойыма не келсе, соны істеп
ғылымсыз өстім» деп өкіне еске алады. Алайда ақылды бала өсе келе
тез ес жиып, жеті жасынан бастап өлең сөзге бейімділігін танытады.
Оның ерекше зеректігін аңғарған Абай
Шәкәрімді өз қамқорлығына алады, «молда
сабағынан» басқа орысша үйренеді. Былайғы
өмірін ғылым білім қуумен қатар, домбыра
тарту,гармоньда ойнау, ән салу, саятшылық
құру, сурет салу, т.б. өнерлерге арнайды. Оның
өнеге көрген ортасы Құнанбай ауылының зиялы
тобы, ұлы Абайдың тағылымы болды. Ол жас
Шәкәрімнің азамат және ақын ретінде
қалыптасуына ерекше әсер етеді. Абайдың
кеңесімен әр түрлі кітаптар оқуға машықтанған
Шәкәрім ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп
өседі. Ақындық өнерін де таныта бастайды.
Ресми ақталуы
1988 жылы Шәкәрім ақталып, оның өлмес, өшпес мұрасы халқына
қайта оралды. Осы жылы ақынның “Жазушы” және “Жалын” баспасы
нан өлеңдер, ал “Өнер” баспасынан әндер жинақтары жарық көрді. Тап
осы жылы қажының 130 жылдығы Абай ауданы, 1998 жылы 140
жылдығы Семей қаласы көлемінде тойланды. Осы жылдар аралығында
Семейдегі бір жоғары оқу орнына қажы есімі беріліп, ескерткіші
орнатылды, қала орталығындағы үлкен бір даңғыл ақын есімімен
аталды. Мұның сыртында қаладағы байырғы бір қазақ мектебі ақын
есімін иеленді.
Бүгінде осындағы екі бірдей жоғары оқу орнында – Семей педагогика
институты мен Шәкәрім атындағы Семей университетінде шәкәрімтану
ғылыми-зерттеу орталықтары жұмыс істейді. Сол орталықтардың күші
мен “Шәкәрім” және “Шәкәрім әлемі” атты екі бірдей журнал жарық
көруде.
Семей педагогика институтындағы Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу
орталығында қазірде Шәкәрімнің тұлғалық экциклопедиясы
дайындалуда. Мұның сыртында аталмыш орталықта Шәкәрім мұрасы
туралы бүгінгі күнге дейін бес томдық еңбек дайын тұр.
Шығармашылығы
«Өмір», «Сәнқойлар», «Ызақорлар», «Құмарлық», «Қалжыңбас», «Тойымсыз
нәпсі» сияқты дидакалық өлең-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен
жағымсыз қылықты сынға алады. Ғашықтық сезім таза, пәк жүректен
маздайтынын айта келіп («Анық асық әулие», «Шын сырым»), адамгершілік ақ
жолға, өнер-білімге үндейді («Жастарға»), 1905 жылы Шәкерім қажылық сапар
шекті. Меккеге барған бұл сапарын пайдаланып, ақын өзінің байырғы арманын
жүзеге асырды. Стамбұл, Париж кітапханаларынан туған халқының тарихына
байланысты кітаптарды оқыды. Осылай жинаған материалдар негізінде «Түрік,
қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» (1911) кітабын, қисындарын халық мүддесіне
түсіндіру мақсатымен «Мұсылмандық шарты» деген еңбек жазды (1911). Бұл тұста
ақынның діншілдігі танылады. Ол дін бұзушыларды қатты сынға алады. Шәкерім
өз шығармасында Аллаһ Тағаланың кітабы Құран сөздерін және
Пайғамбарымыздың (с.а.у.)хадистерін адал сөзіне қатысты қолданысқа мол алған:
«...және аятта: «Ей, мұсылмандар, пайдаланыңыз берген адал ырзығымнан», -
деген», «Хадис: «Адал уәдесін бұзбаған иманның белгісі», - деген, «...адам өзін-өзі
танымақ деген, жаратқан иесінің құны екенін һәм ғибадат үшін жаралғанын біліп,
өзін-өзі тексеріп, зиянды істен қашып адал, пайдалы істі қылуға тырыспақ».
Сонымен қатар, Шәкерім шығармасында әділ, адал адам бейнесіне ерекше орын
берілген:
«Тарихта әрқашан адал жан өлмейтін», «Адамның адал ұлы болам десең, алдымен өзіңнің нәпсіңді
жең», «Көп төбетке жетелі қайдан күшін, Құтқара алмай адалды пысады ішің», «Адаспайсың ақылды
арлыға ерсең, Жолай көрме жылмайы сопы көрсең, Тапқыр, адал, ақ ниет адамдардың, Алданбайсың
артынан ере берсең»; «Бір мезгіл: «Ой, тәңір-ай Адал жардың жолында өлгеннің арманы не?» - дегенде,
тіпті, ер болып кетеді», «Адалға орын емес қазақ іші, Татты ғой соры арылмас таза кісі, Өзін асырар
қазақтың өнері жоқ, Бірін-бірі талайлы бар жұмысы», «Адалдың әділ жолына, Ақырын басып жет,
халық»;
Адал адамның адалдығының басы адал еңбек деу Шәкәрім шығармаларындағы адал іс-хәрекет, таза
еңбек адамы мағынасындағы қолданыстары:
«Арсыз, арам айланы тастасалық, Адал іске талаппен бастасалық», «Адал сол - таза еңбекпен күнін
көріп, жаны үшін адамшылық ар сақтайды», «Талаптан адал істі істемекпіз, Тапсырдық бір Аллаһқа біз
демекпіз», «Анық бақ деп айтарлық үш нәрсе бар, Кірсіз ақыл, мінсіз сөз, адал еңбек», «Адал еңбек, ақ
жүрек берер шешіп, Таза ақыл косылса, Әлемнің таласын», «Мейірім, ынсап, ақ пейіл, адал еңбек, - Бұл
төртеуін кім кылса, шын адам сол»;
Шәкәрім адал, халал мағынасында сөздерді тура және ауыспалы мағынада да қолданады:
«Адам мен еті адал хайуандардың бәрінің де сарқыты адал», «Халалға ойламайды шыдайын деп»,
немесе, «Мойныңа менің қаным халал болсын, Болма енді Қалқаманның қанына ортақ».
Ол орыс, Батыс әдебиетінің тамаша үлгілерін қазақ оқырмандарына таныстырды. Лев Толстойдың
шығармаларын аса жоғары бағалап, өз халқын дүние жүзілік озат мәдениетін игеруге тақырлы. Өзін
ғұмыр бойы Толстойдың шәкіртімін деп санады. Онымен хат жазысып тұрды. Американ жазушысы
Гарриет Бичер-Стоунның «Том ағайдың балағаны» романын, Толстойдың «Үш сауал», т.б. әңгімелерін,
А.С. Пушкиннің «Боран», «Дубровский» повестерін қазақ тіліне аударды. Физулидің «Ләйлі - Мәжнүн»
дастанын назира үлгісімен жырлады. Шәкерім үнемі демократтық, халықтық, гуманистік-ағартушылық
бағытта болды. Бұл орайла ол ХХ ғасыр басындағы озат ойлы қазақ зиялыларымен үндес болды. Ақын
кеңестік тоталитарлық жүйенің құрбаны болды.
Көтеріліске шыққан халық пен жергілікті билік өкілдерін татуластыруға, қантөгісті болдырмауға
тырысқан ол жазалаушылар атқан оққа ұшып, денесі айдаладағы құдыққа тасталды. «Халық жауы»
ретінде айыпталып, шығармаларын оқуға тиым салды. 1988 жылы ақын есімі толық ақталды.
Құдайбердіұлының қаламынан терең ойлы, сыршыл
лирик. өлеңдер, «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «
Нартайлақ-Айсұлу» сияқты оқиғалы дастандар, «
Әділ-Мәрия» романы жөне басқа да прозалық
туындылар, аудармалар, тарихқа, философияға
қатысты еңбектер, сазды әндер туды. 1911 ж. «
Түрік, қырғыз, қазақ Һәм хандар шежіресі», 1912 ж.
Семей қаласындағы «Жәрдем» баспасынан «
Қазақ айнасы», «Қалқаман-Мамыр», «Жолсыз жаза
яки кез болған іс», «Енлік-Кебек», «Үшанық», «
Мұсылмандық шарты», «Ләйлі-Мәжнүн» т. б.
шығармалары жарық көрді. 1978 жылы Ленинградта
шыққан «Поэты Казахстана» деген жинақта
Құдайбердіұлының бірқатар өлеңдері орыс тілінде
басылды. Үлкен жинағы 1988 ж. «Жалын» баспасынан
жарық көрді.
Әндері
Шәкәрімнің әндерін алғаш рет нотаға түсірген голландық Альвин Эрнестович Бимбоэс. Ол
1919 - 1922 жылдар аралығында Ақмола саяси бөлімінде нұсқаушылық қызмет атқарып
жүріп, қазақ әндерін нотаға түсірумен шұғылданады. Соның нәтижесінде 1926 жылы Н.Ф.
Финдейзеннің редакциялауымен шыққан «Музыкалық этнография» жинағында Бимбоэстің
қазақ музыкасы туралы жазған көлемді мақаласына қоса қазақтың жиырма бес әнінің
нотасы басылады. Осы аталған жинақтың ішінде «№ 1 Шакарим», «№ 2 Шакарим» деген
атпен Шәкәрімнің екі әні жарық көреді. Бірақ, екі әннің де өлеңі нота астына жазылмаған,
тек орыс тілінде мазмұны берілген. А.Э. Бимбоэс нотаға түсірген «№1 Шакарим» әнінің
екінші түрі А.В.Затаевичтің 1925 жылы шыққан «Қазақ халқының 1000 әні» жинағына «
Тілек - бата» деген атпен енген. Ал Шәкәрімнің «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» деген әні
А.В. Затаевичтің 1931 жылы жарық көрген «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» деген
жинағында «Шәкәрім Құдайбердин әні» деген атпен жарияланған. Осы жинақтың № 156
анықтамасында А.В.Затаевич: «Шәкәрім Құдайбербин - Семей уезінің қарт ақыны, қазір
тірі, жасы жетпістер шамасында. Жинақта келтірілген әнін орыс әндерінің үлгісіне еліктеп
шығарса керек, - деп жазған.
Шәкәрім әндері қазақ композиторларының шығармаларына да арқау болды. Ахмет
Жұбановтың «Абай» сюитасының бірінші бөліміне, А. Жұбанов пен Л. Хамидидің «Абай»
операсындағы Айдардың ариозосына, Айдар мен Ажардың дуэтіне сазгердің шығармалары
пайдаланылды. Ал ақын поэмаларының сюжеті еліміздің ақын-жазушыларының,
композиторларының шығармашылығынан кең орын алғанын айтсақ артық болмас. Мысалы,
«Қалқаман - Мамыр» балетіне, «Еңлік - Кебек» пьесасына, «Еңлік - Кебек» операсына
Шәкәрім туындылары арқау болғаны барша жұртқа аян.
Орындаушылар
Шәкәрім әндерін өз бабында, иін қандырып айтатындар Әбдіғали Алдажаров,
Зікағил Абайұлы, Рақымжан Мамырқазов, Есбай Бекхожин, Зұлғарыш
Әзімбаев, Жебрайыл Тұрағұлов, Әлмағамбет деген өнерпаз адамдар болды.
Шәкәрімнің әндерін өзінен үйренгендердің ішінен басқалардан шоқтығы биік,
көпке танымал болған әнші Қабыш Керімқұлов болса керек. Ол ақынның
оншақты әнін музыкатанушы Асқан Серікбаеваға айтып береді. Ал ол өз
тарапынан осы әндерді қағазға түсіреді. Шәкәрімнің «Жиырма үш жасымда»,
«Жылым - қой, жұлдызым - июль», «Қорқыттың сарыны», «Қорқыт, Хожа
Хафиз түсіме енді де», «Анадан алғаш туғанда», «Сұраған жанға сәлем айт»,
«Ойладым бір сөз жазайын да», «Мұтылғанның өмірі», «Сен ғылымға болсаң
ынтық», «Көңіл», «Байғазы» сынды әндері ұзақ жылдар Құрманғазы
атындағы Ұлттық консерваторияның фольклорлық зертханасының қорында
сақталып келген бұл әндер сол Қабыш айтқан, Асқан нотаға түсірген
дүниелер екенінде дау жоқ. Ал қазір Шәкәрім әндерінің бірден-бір
насихатшысы, жанашыр іздеушісі әрі орындаушысы әнші Келденбай
Ұлмесеков. Ол ел ішінде ұмыт болып бара жатқан ақынның біраз әндерін
жинастырып, жарыққа шығарды, қазақ радиосының Алтын қорына жазғызды.
Шәкәрім және Абай
Құдайбердіұлы өмір сүріп, еңбек еткен тарихи кезеңде қазақ әдебиетінде Абай іргетасын қалаған реалистік
дәстүр қалыптасып кележатқанды. Шәкәрім осынау өнегелі үрдісті алғашқы жалғастырушылардың бірі болды.
Абай мен Шәкәрім арасында тамырластық аса терең. Өз заманының келелі мәселелерін, қоғамдық шындықты
қозғауда екі ақын да ерекше қуат танытқан. Абай тәрізді Шәкәрімнің де ақын ретінде ұсақ-түйек міндерді
сынаудан бастап, өз кeзінің күрделі әлеуметтік мәселелерін көтеруге дейінгі аралықтағы терең ойлары,
парасатты тұжырымдары сайрап жатыр. Шәкәрім айналасындағы құбылыстарды сырттай ғана жырлаушы
болған жоқ, ол бар нәрсенің қай-қайсысына да мән бере қарады, жақсылығына қуанды, кемшілігіне күйзелді.
Ақындық болмысын да осы ыңғайда қалыптастырды. Ақынның азаматтық үні осы тараптан естіледі. Оның
Абай үлгісіндегі реализмі алдымен азаматтық лирикасынан көрінді. Өз заманының көзі ашық, көкірегі ояу
азаматы ретінде ол халқының басындағы нақты жағдайды көре білді. Осы бағыттағы барлық ой пайымдарын
лирикасына нәр қылып құйды. Ақын лирикасының басты объектісі - адам. «Ескіден қалған сөз теріп»,
«Сәнқойлар», «Қалжыңшыл қылжақпас», «Еріншек», «Құмарлық», «Бір салмойын сал келер» сияқты
өлеңдерінде ақын замандастарының бойындағы ірілі-уақты кемшіліктер сыналады. Шәкәрім надандықтың
негізін осылардан көреді. Бұл өлендерінің қай-қайсысында да оның реализміне тән шыншылдық пен
сыншылдық бар. Қандай кемшілікті болсын, ақын типтендіре суреттеуге күш салады. Сол себепті оның кейбір
өлеңдерінде сыналатын кейіпкерлер өзімізбен бүгін де қатар жүрген жандар секілдіқабылданады. Өз халқының
мүддесін көздеген ақын оның бойындағы жағымсыз қасиеттерді жұртқа жария етуші ғана емес, солардың
үкімін айтушы да бола білді. Әшкерелей отырып, өз үкімін айтады, айналасына ой тастай сөйлейді. «Ашу мен
ынсап», «Шаруа мен ысырап», «Анық пен танық», «Ер қоспақ пен сөз сөйлемек», «Дүние мен өмір», «Мақтау
мен сөгіс», «Міндеу мен күндеу» сияқты бірқа- тар өлеңдерінде Шәкәрім айналасына сын көзбен қарай
отырып, заманының шынайы суретінжасайды. Халық тағдыры - Құдайбердіұлы жырындағы арналы тақырып.
Бұл тұста да ол Абаймен сабақтас, үндес. Абай тәрізді Шәкәрім де өзінің насихат өлеңдері мен жеке өнегесі
арқылы жұртшылық санасындағы кейбір кері қасиеттердің тамырын шірітіп, халықтық ар-намысты оятуға күш
салады.
Ақын және халық
Ақын әрдайым халықтан қол үзбейді. Оның әшкерелейтіні де халық
басындағы кемшілік, мақтан тұтары да халықтық қазына. Әр кезеңде
жазылған «Бай мен қонақ», «Партия адамы», «Ей, көп халық, көп халық»,
«Өкінішті өмір», «Қазақ», «Насихат», «Тағы сорлы қазақ», «Қош!», «Қош,
жұртым» тәрізді өлеңдерінде ұлтының басындағы халді шыншылдықпен
бейнелеп береді. Ақыл мысалдары нанымды. Оларда сол көзеңнің тарихи
дамуына тән ерекшеліктер белгі береді. «Қош, жұртым» атты өлеңінде
кәрілік кезеңіне аяқ басқан лирикалық кейіпкер - ақынның өзі халқының
өткен өміріне көз жібереді, бүгініне үңіледі. Бүгінде патша тақтан құлаған,
қазақ даласына айрықша бір сәуленің нүры шашыла бастағандай. Асарын
асап, жасарын жасаған ақын қуана тұрып өзіне «ендігі мақсатың не?» деген
сауал қояды да, соған жауап іздейді. Өлеңде оптимизм бар. Ақын мұнда
жақсылықты көп көргенін, патшаның тақтан құлағанын айтады. Халқының
болашақта тәуелсіз өмір сүретініне үміттенеді. Алайда ақында
алаңдаушылық та бар. Ендігі жерде халқының бойындағы күндестік,
мақтаншақтық сияқты қасиеттердің жойылуы қажет екенін алғатартады.
Әкінішке орай, бұл қасиеттер әлі де болса аяққа тұсау болып отырғанына
күйзеледі. Қандай әлеуметтік кеселді болсын ол уақыт ағымынан туған,
міндетті түрде түзетуге болатын кемшілік деп біледі. Өзінің осы бағыттағы
өлеңдерінде ақын сол көзеңдегі қоғамдық психологияны дәлме-дәл бере
біледі.
Халық ойына қозғау салу бағытындағы ақынның арқалайтын жүгін де
салмақтай отырады. Қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік ең алдымен ақынның
жанарына шалынса керек. «Бай мен қонақ» өлеңінде қазақ тұрмысынан
алынған шағын сюжет баяндалады. Бай үйіне келген қонақ пен үй иесі
арасындағы диалог сол дәуірдегі қазақ аулының психологиясын, этикасы мен
эстетикасын, тұрмыстық ерекшеліктерін, рухани түсінігінің деңгейін
сипаттап береді. Мұнда да Абай жырлаған тоғышар кейіпкерлер бар. «Тамағы
тоқтық, жұмысы жоқтық» адам баласын қалай аздыратынын ұлы Абай қандай
шебер айтып кеткен болса, Шәкәрімнің мұндағы кейіпкерлері де алдында асы
бар, істер ісі жоқ, тойғанына мәз, бірін-бірі кемсітуге құмар мүгедек жандар.
Шәкәрім айналасында болып жатқан құбылыстар мен оқиғаларға әрдайым
сергек қарады. Ақынның азаматтық сергек үні әсіресе 1917 жылғы
төңкeрістер көзінде айқын естілді. Патша тақтан құлатылған сәтте «
Бостандық таңы атты», «Бостандық туы жарқырап» деп қуана өлең жазды.
Бір қарағанда ұран іспетті көрінетін бұл өлеңдерде жалаң қуаныш, лепірген
сезім ғана емес, ақынның лирикасына тән терең философиялық ой бар. Ә
дегеннен-ақ, ақын мына болып отырған жаңалықтан өзінше ой түйеді. Қуана
тұрып, ол халқының бұдан былайғы өміріне ой жібереді. Ендігі заман еңбек
адамынікі болу керектігін айтады
Ағартушылық лирикасы
Құдайбердіұлы реализмінің айқын керінген ендігі бір тұсы - оның
ағартушылық тақырыптағы лирикасы. Ақынның бұл бағыттағы
еңбегі 1879 ж. жазылған «Жастарға» атты өлеңінен басталған.
Ағартушылық идея Шәкәрім лирикасының алтын діңгегі болып
табылады. Оның Абаймен үндестігін танытатын бір сала да осы.
Өзінің «Насихат», «Сынатар сың өзінді», «Үш-ақ түрлі өмір бар»,
«Сен ғылымға...», «Ғылымсыз адам айуан», «Жасымнан жетік білдім
түрік ілін» сияқты көптеген өлеңдерінде Құдайбердіұлы Абайдың
ағартушылық идеяларын одан әрі жалғастырады. Бұқараны оятуға
ұмтылады, ғылымға жетелейді. Еңбек етуге, мәдениетті елдерден үлгі
алуға шақырады. Құдайбердіұлы үшін байлықтың ең үлкені - ғылым.
Өзінің «Үш-ақ түрлі өмір бар» атты өлеңінде ол адам өміріне
«ортаншы өмір» деген ұғымды қолданады. Бұл – адамның жастық
шақ пен кәріліктің арасындағы белсенді өмірі. Шәкерімнің
айтуынша, міне, осы жылдары уақытыңды босқа еткізбей, ғылымға
үңілсең, одан өзіңе керек қазынаны тауыпала білсең- өмірлік
мұратыңа жеткенің. Бас-аяғы үш шумақтан тұратын өлеңнің идеясы -
адам баласын, Абай айтқандай, «ержеткен соң тұспеді уысыма» деп
өткініште қалдырмау.
Шәкәрім және әлем әдебиеті
Абайдың әдеби мектебінентәлім алған Құдайбердіұлы ұстазының
қазақ халқын әлемдік мәдениет үлгілерімен таныстыру бағытындағы
қызметін жемісті жалғастырды. Шәкәрімнің осы тұрғыдағы еңбегін
үш салаға беліп қарауға болады. Оның :бірі ақынның әлем
әдебиетінің озық ойлы өкілдерін өз өлеңдерінде насихаттап отыруы
десек, :екіншісі оның Н. Толстой сияқты заңғар қаламгермен тікелей
хат алысып, шығармашылық байланыста жүруі. Ал :үшінші сала -
Шәкәрімнің өзге елдер әдебиетінің үлгілі шығармаларын қазақшаға
аударуы. Шәкәрім Шығыстың Қожа Хафиз, Физули, Науаи секілді
жарық жұлдыздарын, А. С. Пушкин мен Л. Н. Толстойдықастерледі.
Әйгілі «Ләйлі-Мәжнүн» дастанының Физули жырлаған нұсқасын
қазақша жырлап берді. Хафиздің бірқатар өлеңдерін, А.С. Пушкиннің
«Дубровский», «Боран» атты шығармаларын, Л. Н. Толстойдың алты
әңгімесін, американ жазушысы Гарриэт Бичер Стоудың «Том ағайдың
балағаны» атты романын аударды
Лирикасы
Құдайбердіұлының лирикалық қаҺарманыда Абай кейіпкерлеріне ұқсас. Оның
басынан қуаныш пен күйініш те, үміт пен күдік те өтеді. Кей сәттерде мұңға
беріледі. Бірақ, бұл қүрғақ пессимизм емес. Абай өлеңдеріндегі сияқты
Шәкәрімде де «жүрек», «тіл», «сөз» ұғымдары мол ұшырасады. Лирикалық
қаһарманының көңіл-күйін, ахуалын бейнелеу мақсатындаақын«жаралы жүрек»,
«улы жүрек», «жылы жүрек», «ет жүрек», «долы тіл», «ащы тіл», «тәтті тіл»,
«улы сөз» деген сияқты ұғымдарды образдылықпен пайдаланады. Көп ретте
ақынның лирикалық қаһарманы «таза жүрек» іздеу жолында «ет жүрегін» қолына
алып, «сүм жүректермен»айқасады. Заман деңгейінен аса алмай пұшайман
болған көздерінде «дертті жүрекке» айналады. Шығармашылық жолы- ның өне
бойында адамгершілік мәселесін, ардың тазалығын, имандылықты бірінші
орынға қойып отырады. «Арың сатпа, терің сат, адалды ізде», -дейді ақын. Бұл
мәселелерге ол өз елінің перзенті тұрғысынан қарады. Ойғабатты, толғанды.
Абайға жүгініп отырады. Өзінің алғашқы шығармаларының бірі - «Жастарға»
атты өлеңіңде ақын өзіне де, өзгеге де Абайды бағыт сілтеуші, жолбасшы ретінде
ұсынды. Әлеңде жас ақынның сезімталдығы мен керегендігі танылды. Сол кезде
небары отыздан жаңа асқан Абайдың кемеңгерлігін, даналығын, парасатын
бағалай білудің өзі Шәкәрімнің осы қасиеттерін дәлелдей түседі. 21 жасында
жазылған «Жастық туралы» өлеңінде Абайға тән өлең өрнегі, сезім суреттері
мол. Өлеңнің ұйқасы да, өлшемі де өзгеше. Абайдың «Сегіз аяғымен» тамырлас.
Өлеңде қыз сұлулығымен қоса жастықтың алаулаған жүрек бұлқынысын, ыстық
сөзім, ар-инабат мәселөлерін ақын әсерлі зерлейді.
Поэмалары
Құдайбердіұлы,- поэма жанрында да жемісті еңбек еткен қаламгер. Ол 19
ғасырдың 2-жартысында Абайдан бастау алатын реалистік үлгідегі оқиғалы
дастан дәстүрінің дамуына елеулі үлес қосты. Оның қаламынан қазақтың
ертеректегі өмірінен алынып жазылған «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек»,
«Нартайлақ-Айсұлу» атты поэмалар туындады. Жаңа тұрпатты қазақ
поэмаларының алғашқылары Абайдың «Eскендірі» мен «Масғұты» десек,
одан кейінгі Ақылбай мен Мағауияның, Әсет пен Көкбайдың, Шәкәрімнің
дастандары Ұлы Абайдың ақындық ықпалымен, шығармашылық тәлім-
тәрбиесімен жазылған туындылар еді. Абай ең алдымен өзінің айналасындағы
Шәкәрім тәрізді жастарды жаңа үлгідегі поэмалық өрісін кеңейту ісіне
жұмылдырды. Тіпті кейбіреуіне өз жанынан тақырып беріп, жазғандарын
талқыға салып, сынынан еткізіп отырды. Соның нәтижесінде Шәкәрімнің
лирикалық поэзияда меңгерген көркемдік шеберлігі мен жетістіктері оның
поэмаларының табиғатынан да айқын керініп жатады. Оның дастандарына
шыншылдық, суреткерлік, терең психологизм, әлеуметтік астарлылық,
философиялық ой-тұжырым кендігі тән болып келеді.
Ақынның «Еңлік-Кебек» дастаны тікелей Абайдың
тапсыруымен жазылған. Ұлы ұстаз Еңлік пен Кебек
арасындағы оқиғаны өлеңмен жырлап шығуды
Шәкәрім мен Мағауия ақынға қатар тапсырады. Соның
нәтижесінде ғашықтық туралы екі дастан өмірге
келеді. Кeзінде Абай екі дастанды салыстырып,
әрқайсысына лайықты баға берген. Құдайбердіұлы
көркем проза саласында да елеулі мұра қалдырды.
«Әділ-Мәрия» атты роман (1925) жазды. Онда ғасыр
басында қазақ аулында еткен оқиға баяндалады. Әділ
мен Мәрия атты ғашық жастардың өмірі арқау болады.
Абай бастаған реалистік әдебиетке тек шыншылдық,
суреткерлік қасиет бұл шығарманың бойына мол
сіңірілген. Абай өлеңдерінде бейнeлеңетін табиғаттың
әсем көркі, ауыл мен дала- ның күнделікті қам-қарекеті
романда керкем өрнекпен зерленген.
Прозалық шығармалары
Құдайбердіұлының прозалық шығармаларында осы тәрізді айқын бояу, айшықты
суреттермен қатар, терең философия, халық даналығы, тарих тағлымы қоса еріліп
жатады. Құдайбердіұлының философ, тарихшы, ойшылретінде танылуына себепкер
болған «Үш анық», «Мұсылмандық шарты», «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі» атты еңбектері көзінде жеке-жеке басылып шықты. Олардың жазылуына
да Шәкәрімнің Ұлы ұстазы Абайдың ықпалы аз болмаған. Шәкәрімнің бозбала
шағында оның білімділігін сөзген Абай оған қазақтың шежіресін жинауды
тапсырады. Абайдың осы тапсырмасын жүзеге асыру жолында Шәкәрім ел ішіндегі
түрлі әңгіме - аңыздарды жинаумен қатар, Батыс пен Шығыстың әйгілі ғалымдары
Әбілғазының, Жүсіп Баласағұнның, Радловтың, Березиннің, Аристовтың,
Левшиннің, басқада қытай, араб, парсы зерттеушілерінің еңбектерімен танысады.
Оларда айтылатын тұрлі топшылаулар мен тұжырымдарды сараптай отырып,
шежіре еңбек жазып шығады. Құдайбердіұлы өз өлеңдеріне арнап ән жазған
компoзитор да. Оның сөзімді жүрегінен жиырмаға тарта әсем әуөзді әндер туды.
Әсіресе оның «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек», «Жастық туралы», «Анадан алғаш
туғанымда» атты әндері нәзік сыршылдығымен, сөзімге байлығымен,
компoзициялық тұтастығымен есте қалады. Абайдың тікелей тәрбиесін көрген
шәкірт Шәкәрім өзінің көлемді де көркем шығармашылық мұрасын дүниеге әкелу
барысыңда қазақ әдебиеті мен өнерінің тарихындағы, тіпті бүкіл ұлттық
мәдениетіміздің тарихындағы өзіндік орны бар көрнекті ақын, тамаша жазушы,
білікті аудармашы, ойшыл философ, білімдар тарихшы, сыршыл сазгер дәрежесіне
көтерілді.
Шәкәрімнің «үш анығы»
Дана халқымыз: «Білім – инемен құдық қазғандай», – деп бекер айтпаса
керек. Шәкәрім «Үш анық» атты философиялық трактатын жазуға
даярлықты 1898 жылдан бастап кірісіп, отыз жылдай ізденіп, жиған
тергенін өз ой елегінен өткізіп, қорытындыны 1928 жылы аяқтағаны мәлім.
Дана халқымыз: «Білім – инемен құдық қазғандай», – деп бекер айтпаса
керек. Шәкәрім «Үш анық» атты философиялық трактатын жазуға
даярлықты 1898 жылдан бастап кірісіп, отыз жылдай ізденіп, жиған
тергенін өз ой елегінен өткізіп, қорытындыны 1928 жылы аяқтағаны мәлім.
«Бас көзі» – еңбектеген баладан, еңкейген қарияға дейін барлығымызға
мәлім, адам баласының қоршаған ортаны көру мүшесі. Ал, Шәкәрім «Ақыл
көзі» деп нені болжап отыр? Ол – әлбетте, іліммен нұрланған көкірек көзі.
«Бас көзімен» көрген дүние бір қарағанда сұлу, мінсіз һәм зұлымдықтан ада
болып көрінуі мүмкін, бірақ оны «ақыл көзімен» қарағанда, мүлде басқа
қырын тануға болады. Міне, осы «ақыл көзі» пендеге әр нәрсенің түбін,
ақиқатын, жақсы не жамандығын боямасыз көрсетіп береді. Ол – бейне бір
қараңғы үңгірде қолыңа майшам ұстатқандай. «Жүректің көзі ашылса,
Хақтың түсер сәулесі» (Абай).
Ынсап – сүрген өміріңе, қылған кәсібіңе, тыныштықта тербелген туған
еліңе деген ризашылығың. «Қанағат – қарын тойғызады» деп бабаларымыз
бекер айтпаса керек. Араны ашылған жанның көзі тек қана топырақпен
тоятынын хәкім Абай «Ескендір» поэмасында тайға таңба басқандай анық
көрсетіп кетті. Ендеше, барлық тойымсыздыққа тосқауыл болатын –
Шәкәрім айтып отырған ынсап қана.
Әділет – адамзаттың ең басты қажетсінетін қасиеттерінің бірі. Әділетсіз
құрылған қоғам да, мемлекет те, тіпті тігілген шаңырақ та көп кешікпей
құлдырайды. «Әділет, шафхат, кімде бар, сол жарасар туғанға» (Абай).
Әділетті адам сенің туысыңмен тең, әділетсіз адам жақын туысың болса да,
жатпен тең болады. Бір сөзбен айтқанда, әділетсіз өмір – өмір емес, тірі
тамұқ.
Мейірім – адам бойындағы ұлы құндылық. Ол қараңғылықты, кекшілдікті,
надандықты, қиянатты жойып, адам қалпыңа келтіретін, көкірегіңді кірден
тазартатын таудың зәмзәм бұлағы секілді. Қай заманда да мейіріммен
нұрланған қоғамның бақыты баянды, адамдары қайырымды болып
келетініне көзіміз жетіп отыр. Ендеше, мейірімді болудың бұл өмірдегі
пайдасы ұшан-теңіз.
Келесі сөзінде Шәкәрім: «Тіршілік туралы адам арасында көптен бері
айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар. Бірі, дене өлсе де жан жоғалмайды,
өлгеннен соң да бұл тіршілікке, тіпті, ұқсамайтын бір түрлі өмір бар.
Сондықтан жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы
өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Енді бірі бұл әлемдегі
барлық нәрсенің бәрі өздігінен жаралып жатыр, оны былай қылайын деп
жаратқан иесі жоқ һәм өлген соң тірілетін жан жоқ дейді. Менің ойымша,
осы екі жолдың қайсысы анық екенін табу ақылы сау адамға қатты міндет.
Неге десең, адамды түпкілікті бақытқа жеткізбек болсақ, біліп жаратушы ие
бар, өлген соң да бір түрлі өмір бар деген жолдың шын, өтірігін білуіміз
керек. Егер шын болса, соның да қамын ойлап, адамдарды түпкілікті
бақытқа жеткізу үшін, егер өтірік болса, оған әуреленбей жалғыз ғана осы
дүние қамын қылу үшін, олай болса бұл екеуін қалай тексереміз? Оны
тексерушінің әр түрлі діндер жайынан, әр түрлі ғылым жайынан әрбір
білімділердің сол туралы айтқан сөздерінен хабары болу керек. Және қатты
керек бір шарты – өзінің тұтқан діні, оқыған-ұғынғаны, қалыптанған әдеті,
құмар ісі бәлендей жақсы кісі айтты екен деп нанып қалған сөзіне біржола
байланып қалмай, ақылын әбден босатып, сол екі жолдағылардың жазған
кітап, айтқан сөз, қылған істері һәм оларға қарсы айтқан сөздердің бәрін
ноқтаусыз, науқассыз сау ақылмен сынау керек», – дейді.
Асылы, бұл сөздің шын жанашырлықпен һәм аса білгірлікпен айтылғанына
дау жоқ. Неге десеңіз, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратып
алмай, кезіккен дүниеге бас ұрып, табынып кететін мінезіміз де жоқ емес.
Сондықтан, Шәкәрім айтқандай «сау ақылмен» сынап, барлығын ой
елегінен өткізіп барып, қабылдау керек.
Одан кейінгі сөздерде ғалым әлемге әйгілі философ, ойшылдардың
жаратылыс туралы жазған еңбектерін, дәлелдерін шолып өтеді. Мысалы,
Литерие, Маиен, Бюхнер, Демокрит, Дольн, Декарт, Коддрс, Спенсер, Конт,
Биренжие, Руссо, Ламетри, Лемке, Мишель, Кеттле, Пифагор, Архимед,
Птолемей, Гиппарх, Сократ, Месмер, Калиостро сияқты білімділер
адамның ішкі ындынын тексеріп, дүниенің сырын ұғуды мақсұт қылғанын
меңзейді.
Мінекей, Шәкәрімнің әлем кітапханаларын аралап, жүздеген ғалым мен
жазушы, ақындардың сөздерін ақ қағазға түсіріп, соның барлығын «сау
ақылға» сынатып отырғанын аңғардық. Бұл да Абай қалаған мектептің
жарқын үлгісі деуге толық негіз бар. Сыншылдықтың жағымды һәм
жағымсыз тұсы болса, Шәкәрім жағымды тұсын шебер пайдалана білген.
Шәкәрім қажы осы еңбегінің қорытындысында: «Ізін
білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген
соңғы жан өміріне нана алмай ұждан, совесть, жан екі
өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана алмаған
кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң
тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген соңғы
өмірі мен ұждан соның азығы екеніне әбден нанса,
оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам
атаулыны бір бауырдай қылып, екі өмірде де
жақсылықпен өмір сүргізетін жол осы мұсылман
жолы сияқты. Жан екі өмірде де азығы – ұждан,
совесть деумен еш нәрседен кемдік көрмейді. Тіпті
бұл жоғарылаудың ең зор жәрдемі үш анық дегенім
осы», – дейді.
Қорытынды
Шәкәрім қажы қияда тұрып, қыран көзімен
алты құрлықты түгелдей барлап, атақты
ғалымдардың әркімге танымал еңбектерін
оқып, ой елегінен өткізіп, сау ақылмен
сынатып, соңында шығарған саналы
қорытындысы – «Ұждан» қасиеті, ар ілімі
және қазақ ұлтының бағзыдан ұстанып
келе жатқан мұсылмандық жолы. Міне, осы
жолдан айнымаған адам екі дүниеде де
бақытты болатынын аманат етеді.

Ұқсас жұмыстар

Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясы

Рене Декарттың жан мен тән туралі ілімі. Дуализм

Тәрбие сағаты

Көркем шығарманың композициясы мен сюжеті

Тарихтың түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыратын адам өмірінің мәнін, құндылығын айқындаушы - сол адамның өзі

Философиялық антропология жайлы

КРЕАЦИОНИЗМ теориясы

Қазақ музыка мәдениеті

Таңғажайып жеті саны

Өмір философиясы

Пәндер