Сөз формалары

Презентация қосу

Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем тілдері университет і

Грамматика. Сөз тіркесі мен
сөйлемнің құрылымы.

Орындаған: Мырзалиева Гүлзинат
Тексерген: ф.ғ.қ қауымдастырылған профессорор Оданова С.А
Топ: 114

Алматы 2018
Жоспар
Грамматика. Грамматикалық
тәсілдер
Грамматикалық мағыналар
Грамматикалық формалар
Грамматикалық категориялар
Сөз тіркесінің құрылымы
Сөйлем. Сөйлем құрылысы
Сөз формалары
Грамматика – тіл білімінің сөз таптарын,
сөздердің өзгеруі мен сөйлем құрылысын
зерттейтін саласы.
Грамматиканың үлкен екі саласы бар:

1. Морфология
• сөздердің грамматикалық мағыналарын
тексеретін, грамматикалық сөз
тұлғалардың қызметі мен қалыптасу,
даму заңдылықтарын зерттейтін сала.
2. Синтаксис
• сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым.
Ол сөулеудің қалыптасу ережелерін
зерттейді.
Сөздердің
Екпін тәсілі орын
тәртібі
тәсілі

Аффиксация
Көмекші Грамматикалық тәсілі.
сөздер тәсілі. тәсілдер

Интонация
Қосарлану
тәсілі
тәсілі. Ішкі флексия
тәсілі.
Аффиксация
Түбірге немесе негізгі аффикстер жалғану
арқылы грамматикалық мағынаның берілуі.
Ішкі флексия
Түбірдің дыбыстық құрамының өзгеруі
арқылы грамматикалық мағынаны білдіру
тәсілі.
Қосарлану
Екі сөздің қосырлануы да грамматикалық
мағынаны білдірудің тәсілі ретінде қызмет
етеді.
Көмекші сөздер тәсілі
Жалғаулықтар (союзы) деп аталады. Олар
сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді
байланыстырады.
Екпін
Сөз екпіні тиянақсыз, яғни жылжымалы болса, олда
грамматикалық тәсіл ретінде қызмет атқарады. Екпін бір
буыннан басқа буынға жылжыса, әр түрлі грамматикалық
мағынаны білдіреді
Сөздердің орын тәртібі
Грамматикалық мағына туғызатын тәсілдердің бірі.
Мысалы: Тас жолды ағаш күрекпен күредік
деген сөйлемде тас пен жол, ағаш пен күрек
сөзі қатар түруы арқылы анықтауыштың
қатынаста орын тәртібі арқылы байланысқанын
көрсетеді. Ал егер осы сөздердің орнын өзгертіп
жіберсек, мүлде басқа мағына немесе
мағынасыз сөйлем туады (тас күрек, ағаш жол).
Бұл сөздер бір-бірімен тиянақты орын тәртібі
арқылы байланысқа түседі.
Интонация
Мұнда екі сөздегі орын тәртібі тиянақты
болуымен бірге, екеуінің арасында
айтылуда дауыс ырғағы сақталып, екінші
сөз сәл көтеріңкі естіледі, ал жазуда ол
сөздер сызықшамен ажыратылады.
Грамматикалық мағына — тілде қалыпты
сипаты бар (стандартты) сөздер тобы мен
сөз тұлғаларына, синтаксистік
құрылымдарға тән жинакты, дерексіз тілдік
мағына.
Грамматикалық мағына:
1.референциялық (синтаксистік емес) -
тілден тыс болмыстағы заттар мен
кұбылыстардың касиеттерін білдіреді
2. Реляциялық (синтаксистік) - сөз тіркесі
мен сөйлем құрамындағы байланысты
білдіреді.
Грамматикалық мағына сөздің
лексикалық мағынасымен бірге оған
қосыла жүріп, байланысты ойды
білдіруде қызмет атқарады.

Грамматикалық мағына:
1. Референциялық (синтаксистік емес)
- тілден тыс болмыстағы заттар мен
кұбылыстардың касиеттерін білдіреді
2. Реляциялық (синтаксистік) - сөз
тіркесі мен сөйлем құрамындағы
байланысты білдіреді.
Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен
бірге оған қосыла жүріп, байланысты ойды білдіруде
қызмет атқарады. Сөздің лексикалық мағынасы мен
грамматикалық мағынасының айырмашылықтары бар.
Сөздің лексикалық мағынасы түбір сөздер арқылы беріледі.
Мысалы, қағаз, күн, ай, көзде, жүзік, он бес, т.б. Мысалы,
қағаз+дар сөзіндегі көптік мағына көптік жалғау арқылы
берілген. (Жарық) күнді (көрдім) дегенде көру қимылының
нысаны мағынасын табыс септік жалғауы білдірген. Айға
ұшты десек, бағыт мағынасын барыс септік жалғауы
білдірген. Бұл мысалдардан шығатын қорытынды:
грамматикалық мағына сөйлемде лексикалық мағынаның
үстіне қосылады, грамматикалық мағына лексикалық
мағынасыз өздігінен жеке тұрып қолданылмайды,
лексикалық мағына нақты, шындық өмірге қатысты, ал
грамматикалық мағына абстракты, дерексіз.
Грамматикалық формалар – әр түрлі
грамматикалық мағыналарды білдіретін сөз
формалары.
Формалардың ішінде біреуі негізгі, ал қалғандары
туынды болады. Мысалы, атау септік - негізгі
форма, қалған - туынды формалар. Туыңды
формалар негізгі формалардан жасалады. Екінші
жақ бұйрық рай формасы (жаз) — негізгі форма,
ал ашық рай (жазды), шартты рай (жазса), қалау
райы (жаз+ғы+м келеді) — туынды формалар.
Грамматикалық категориялар

Л.И.Баранникова Д.А.Штелинг Б.Н.Головин

«Грамматикалық «Грамматикалық «Грамматикалық
категория деп сөзде категория дегеніміз категория дегеніміз
және сөйлемде көрініс мағыналары жағынан грамматикалық
мағыналар мен оның
табатын, тілдің бір-бірінен мүлде
формалды сыртқы
сипатын білдіретін өзгеше екі қатардағы көрінісін білдіретін
жалпы (топтағы) құрадардың,
грамматикалық формалардың қарама- көрсеткіштердің
ұғымдарды атайды» қарсы қойылуы» бірлігі»
«Сөздердің формалды категориясы
(қазіргі терминология бойынша -
грамматикалық категория) дегеніміз
мағынасы жағынан біріккен
формалардың, болмаса солардың
жеке бөліктерінің өзіне тән таңбалық
сипатын білдіретін қатары.

А.М.Пешковский

«Кез келген грамматикалық
категорияның жасалуына оның
мағынасы мен барлық формалды
белгілерінің тығыз байланысы себеп
болады. Мағынасын білмей тұрып,
формалды белгілерін анықтауға
болмайды, өйткені категорияның
болуының өзі оның нені білдіретініне
тікелей байланысты»
Л.В.Щерба
Тіл біліміндегі неғұрлым соңғы пікірге
сүйенсек, «грамматикалық категория дегеніміз
мағынасы бір типтес грамматикалық
тұлғалардың бір- біріне өзгеше жүйесі». Бұл
анықтамада грамматикалық категория
мағына мен тұлғаның бірлігі ғана емес, әрі
сондай бірліктен жасалған жүйе екені және
осылай туған жүйелер бір-бірінен ерекше
екеніне мән берілген.
Көптік
категория

Етіс Септік
категория категория

Грамматикалық
категориялар

Рай Жақ
категория категория

Шақ
категория
Сөз тіркесінің құрылымы
.
Сөз тіркесі – мағыналық жағынан да,
грамматикалық жағынан да өзара байланыста,
бірлікте болатын, толық мағыналы екі сөздің
синтакситік тіркесі.
Сөз тіркесі өздердің бір-бірімен тіркесіп
қолданылуынан жасалады.
Сөз тіркесі жасалу үшін, оның құрамындағы
сөздер мағыналық және грамматикалық
жағынан байланысып тұруы шарт.
Сөз тіркесін құрастырушы сөздер бір-
бірімен синтаксистік байланысқа түседі.
Синтаксистік
Меңгерубайланыс
– сөз
тіркесі
құрамындағы
Матасу – ілік жалғаулы сөз басыңқы сөз
бен тәуелдік жалғаулы бағыныңқы сөздің Жанасу – жалғаусыз
өздің байланыс. атау мен іліктен байланысудың тағы бір
басқа септіктердің түрі.
бірінде тұруын
керек ететін
байланыс.

Қабысу – сөз тіркесі құрамындағы
бағыныңқы сөз басыңқы сөзбен Қиысу – басыңқы сөз бен
жалғаусыз, орын тәртібі, қатар бағыныңқы сөздің бір-
тұру арқылы байланысады. бірімен жекелік-көптік
жағынан, септік жағынан,
род жағынан байланысуы.
Сөйлем
Сөйлем – синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны.
Қазақ тіл білімінде синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен
сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің орны қай жағынан болса да
ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыққа шығарады, екіншіден,
адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырады
және тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-
бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз
ойымызды екінші біреуге жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов,
Н.Сауранбаев т.б. еңбектерінде синтаксистің нысаны сөйлем
деп қарастырса, профессор М.Балақаев оған сөз тіркесін
қосады. Сонымен синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем
деп танылып келгенімен профессор Қ.Есенов оған күрделенген
сөйлемдерді, Б.Шалабай мәтін мәселесін қосуды ұсынады.
А.Ж.Жақыпов синтаксистің объектісі сөз тіркесінен басталып,
сөйлеммен шектелмеуі тиіс деп, синтаксистің нысаны – сөз
формаларынан басталуы тиіс дейді.
Сөйлемді сөз тіркесінен мынандай
ерекшелігі арқылы ажыратамыз:

1. Сөйлем бір шама тиянақты ойды
білдіреді ..

2. Өзара байланысқан сөздерден, не сөз
тіркесінен жасалады.

3. Сөйлем – коммуникативті (қарым-
қатынастық қызмет) болса, сөз тіркесі –
номинативтік (атауыштық) қызмет.
Сөйлемнің құрылымы
Сөйлем - құрылымдық үлгісі бар
синтаксистің бірлік. Құрылымдық үлгі –
бастауыш-баяндауыштық құрылым,
яғни предикативтік қатынас. Ол бірдеме
жайында хабарлайды коммуникативтік
қызмет атқарады.
Сөйлем айтылуына, интонацияға қарай:

Хабарлы Бұйрықты

Сұраулы Лепті
Сабағыңды
оқы!
Студенттер Кімдер
Күз мезгілі
тауға тауға
қандай
шықты. шықты?
керемет!
Сөйлем құрылысына қарай:

Жай сөйлем - бір немесе
Құрмалас екі немесе бірнеше жай
бірнеше сөз бен сөз
сөйлемнен құралып, күрделі ойды
тіркестерінен құралып,
білдіретін, мағыналық жағынан
тиянақты бір ғана ойды
өзара байланысты біртұтас сөйлем.
білдіретін сөйлем. Жай
Қызметі жағынан оның жай
сөйлемнің негізгі
сөйлемнен өзгешелігі жоқ, екеуі де
ерекшелігі —
ойды екінші бір адамға білдірудің
құрамындағы сөздер
құралы.
өзара бір-
бірімен семантикалық бір
лікте болады, екпін
тұтастығы, сөздердің
орын тәртібі сақталады.
Салалас Аралас
Сабақтас
құрмалас құрмалас
құрмалас
сөйлем
Тілде сөз формаларының екі түрі бар:
1. Синтетикалық
a. аффиксация арқылы (қазақ тілінде: етікшілер, етікшілерге,
етікшілері,етікшілеріміз; орыс тілінде стол – столы; ағылшын тілінде:
table (үстел) – tables (үстелдер))
b. дыбыстардың алмасуы арқылы (ағылшын тілінде
man – зат есімнің жекеше түрін (ер, еркек) білдірсе, оның ішкі флексия
арқылы өзгерген түрі – men (ерлер, еркектер) зат есімнің көпше түрін
білдіреді)
2. Аналитикалық - Сөздің аналитикалық формасы
негізгі сөз бен көмкші сөздің тіркесінен жасалады.
Сөздің аналитикалық формасының құрамына
енетін атауын сөз негізгі формаға барабар қызмет
атқарса, көмекші әр сөз әр түрлі көмекші
морфемаларға, яғни аффикстерге ұқсас қызмет
атқарады.
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Грамматикалық мағына

Тарихи морфология

ЖОО - дағы оқытудың әдістері мен формалары

Кристаллография туралы жалпы түсінік

Синтаксис және оның объектілері

Философияның міндеттері

Қарым қатынасты меңгеру

Шығарма тақырыбы мен идеясы

Жеке кәсіпкерлік

Жай сөйлем

Пәндер