Сөз формалары

Грамматика. Сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылымы.

Орындаған: Мырзалиева Гүлзинат

Тексерген: ф. ғ. қ қауымдастырылған профессорор Оданова С. А

Топ: 114

Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем тілдері университеті

Алматы 2018

Жоспар

Грамматика. Грамматикалық тәсілдер

Грамматикалық мағыналар

Грамматикалық формалар

Грамматикалық категориялар

Сөз тіркесінің құрылымы

Сөйлем. Сөйлем құрылысы

Сөз формалары

Грамматика - тіл білімінің сөз таптарын, сөздердің өзгеруі мен сөйлем құрылысын зерттейтін саласы.

Грамматиканың үлкен екі саласы бар:

Грамматикалық тәсілдер

Аффиксация тәсілі.

Ішкі флексия тәсілі.

Қосарлану тәсілі.

Көмекші сөздер тәсілі.

Сөздердің орын тәртібі тәсілі

Екпін тәсілі

Интонация тәсілі

Аффиксация

Түбірге немесе негізгі аффикстер жалғану арқылы грамматикалық мағынаның берілуі.

Ішкі флексия

Түбірдің дыбыстық құрамының өзгеруі арқылы грамматикалық мағынаны білдіру тәсілі.

Қосарлану

Екі сөздің қосырлануы да грамматикалық мағынаны білдірудің тәсілі ретінде қызмет етеді.

Көмекші сөздер тәсілі

Жалғаулықтар (союзы) деп аталады. Олар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады.

Екпін

Сөз екпіні тиянақсыз, яғни жылжымалы болса, олда грамматикалық тәсіл ретінде қызмет атқарады. Екпін бір буыннан басқа буынға жылжыса, әр түрлі грамматикалық мағынаны білдіреді

Сөздердің орын тәртібі

Грамматикалық мағына туғызатын тәсілдердің бірі. Мысалы: Тас жолды ағаш күрекпен күредік деген сөйлемде тас пен жол, ағаш пен күрек сөзі қатар түруы арқылы анықтауыштың қатынаста орын тәртібі арқылы байланысқанын көрсетеді. Ал егер осы сөздердің орнын өзгертіп жіберсек, мүлде басқа мағына немесе мағынасыз сөйлем туады (тас күрек, ағаш жол) . Бұл сөздер бір-бірімен тиянақты орын тәртібі арқылы байланысқа түседі.

Интонация

Мұнда екі сөздегі орын тәртібі тиянақты болуымен бірге, екеуінің арасында айтылуда дауыс ырғағы сақталып, екінші сөз сәл көтеріңкі естіледі, ал жазуда ол сөздер сызықшамен ажыратылады.

Грамматикалық мағына - тілде қалыпты сипаты бар (стандартты) сөздер тобы мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән жинакты, дерексіз тілдік мағына.

Грамматикалық мағына: 1. референциялық (синтаксистік емес) - тілден тыс болмыстағы заттар мен кұбылыстардың касиеттерін білдіреді

2. Реляциялық (синтаксистік) - сөз тіркесі мен сөйлем құрамындағы байланысты білдіреді.

Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен бірге оған қосыла жүріп, байланысты ойды білдіруде қызмет атқарады.

Грамматикалық мағына:

Референциялық (синтаксистік емес) - тілден тыс болмыстағы заттар мен кұбылыстардың касиеттерін білдіреді

Реляциялық (синтаксистік) - сөз тіркесі мен сөйлем құрамындағы байланысты білдіреді.

Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен бірге оған қосыла жүріп, байланысты ойды білдіруде қызмет атқарады. Сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасының айырмашылықтары бар. Сөздің лексикалық мағынасы түбір сөздер арқылы беріледі. Мысалы, қағаз, күн, ай, көзде, жүзік, он бес, т. б. Мысалы, қағаз+дар сөзіндегі көптік мағына көптік жалғау арқылы берілген. (Жарық) күнді (көрдім) дегенде көру қимылының нысаны мағынасын табыс септік жалғауы білдірген. Айға ұшты десек, бағыт мағынасын барыс септік жалғауы білдірген. Бұл мысалдардан шығатын қорытынды: грамматикалық мағына сөйлемде лексикалық мағынаның үстіне қосылады, грамматикалық мағына лексикалық мағынасыз өздігінен жеке тұрып қолданылмайды, лексикалық мағына нақты, шындық өмірге қатысты, ал грамматикалық мағына абстракты, дерексіз.

Грамматикалық формалар - әр түрлі грамматикалық мағыналарды білдіретін сөз формалары.

Формалардың ішінде біреуі негізгі, ал қалғандары туынды болады. Мысалы, атау септік - негізгі форма, қалған - туынды формалар. Туыңды формалар негізгі формалардан жасалады. Екінші жақ бұйрық рай формасы (жаз) - негізгі форма, ал ашық рай (жазды), шартты рай (жазса), қалау райы (жаз+ғы+м келеді) - туынды формалар.

Грамматикалық категориялар

«Грамматикалық категория деп сөзде және сөйлемде көрініс табатын, тілдің сипатын білдіретін жалпы грамматикалық ұғымдарды атайды»

Л. И. Баранникова

Д. А. Штелинг

«Грамматикалық категория дегеніміз мағыналары жағынан бір-бірінен мүлде өзгеше екі қатардағы (топтағы) формалардың қарама-қарсы қойылуы»

Б. Н. Головин

«Грамматикалық категория дегеніміз грамматикалық мағыналар мен оның формалды сыртқы көрінісін білдіретін құрадардың, көрсеткіштердің бірлігі»

А. М. Пешковский

«Сөздердің формалды категориясы (қазіргі терминология бойынша - грамматикалық категория) дегеніміз мағынасы жағынан біріккен формалардың, болмаса солардың жеке бөліктерінің өзіне тән таңбалық сипатын білдіретін қатары.

Л. В. Щерба

«Кез келген грамматикалық категорияның жасалуына оның мағынасы мен барлық формалды белгілерінің тығыз байланысы себеп болады. Мағынасын білмей тұрып, формалды белгілерін анықтауға болмайды, өйткені категорияның болуының өзі оның нені білдіретініне тікелей байланысты»

Тіл біліміндегі неғұрлым соңғы пікірге сүйенсек, «грамматикалық категория дегеніміз мағынасы бір типтес грамматикалық тұлғалардың бір- біріне өзгеше жүйесі». Бұл анықтамада грамматикалық категория мағына мен тұлғаның бірлігі ғана емес, әрі сондай бірліктен жасалған жүйе екені және осылай туған жүйелер бір-бірінен ерекше екеніне мән берілген.