Алматы лагері

Презентация қосу

Тақырыбы: Қазақстандағы қуғын-сүргін саясаты
Орындаған: Султанбекова Айдана Мырзабекқызы
ФӨТ 18-002-1
Кіріспе
• Қазақстан тарихының өркениетті көзқарас шеңберімен зерделейтін
өзекті мәселелері жеткілікті. Кеңестік үлгідегі тоталитарлық тәртіптің
ұлт санасына салған «жаралары» жеткілікті. Одан арылу үшін уақыт
ғана емес, уақыт ағынымен бірге ұлтшылдық келбетті қалыптастырып
үлгеруіміз қажет. Осы мақсатта өткен тарихымыздың өзекті
мәселелерін ақылмен пайымдауға да күш саламыз. Соның бірі 1920-
1930 жылдардағы саяси қуғын-сүргіннің ұлттық рухымызды
тұншықтырған тұстары. Ұлт еңсесін түсіріп, тексіздікке жол ашқан
кеңестік билікті ақылмен зерделеу қазақ тарихының кісілік келбетін
айқындамақ.
Тарихшы-ғалым, академик К. Нұрпейісов 1917-1991 жылдар аралығындағы
Қазақстан тарихына байланысты саяси қуғын-сүргіндер тізбегін мынандай алты
кезеңге бөліп қарастырады:

Бірінші кезең – 1917-1920 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезде Совет өкіметінің орнауы мен азамат
соғысының орын алуына байланысты өлке тұрғындары «ақ» пен «қызылға» бөлініп қырылысты. Олар бір-біріне
«революционер» – «контрреолюционер» деген саяси айыптар тақты.

Екінші кезең – 20 жылдарды, әсіресе, оның екінші жартысын қамтиды. Бұл – Совет Одағында
сталиншілдік, әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінің нығая бастаған тұсы еді. Бұл кезде Қазақстанда Ф.
Голощекиннің «Кіші Октябрь» аталған авантюристік саясатын жүзеге асыруға кіріскен уақыты.

Саяси қуғын-сүргіннің үшінші кезеңі – 30-ншы жылдардың басын қамтиды. Бұл
кезеңге Алаш қозғалысы жетекшілері мен қатардағы мүшелерін жаппай түрмелерге
жабу мен соттау белең алды.

Саяси репрессияның төртінші кезеңі – 1937-1945 жылдар аралығын қамтиды. Бұл
кезеңдегі қуғын-сүргін «халық жауларымен» және «социалистік отанына сатқындық
жасағандармен күресу» деген ұрандардың аясында жүргізілді.

Бесінші кезең – 40 жылдардың екінші жартысы мен 50 жылдарды қамтиды. Бұл кездегі саяси қуғын-сүргіндердің
тоқпағы алдымен тағы да интеллигенцияға қарсы бағытталып, елдің зиялы қауымын қудалау және жәбірлеу
буржуазияшыл ұлтшылдар мен тексіз (отансыз) коспополиттермен деген ұраншылдықтың аясында жүргізілді.

Қазақстандағы саяси қуғын-сүргіннің алтыншы кезеңі – 1986 жылы желтоқсанда Алматыда және еліміздің
басқа қалаларында ұлт-азаттық мәніне ие болған көтерілісті және оның салдарын басып-жаныштауға
бағытталды
Қазақ өз жерінде отырып, азшылыққа
айналды
• Солженицынның естелігін байыппен оқысаңыз, «қазақтар өз жерінде отырып, азшылыққа айналды»
дейді. Келімсектердің көптеп келуінен ғана емес. Олар келгенге дейін санымыз азайып қалып еді. Ол былай
болған: Совет үкіметі орнай сала қазақты қыру жоспарына кірісіп кетті.
• Ең алғашқы қырғынды 1916-17 жылдар арасында көрдік. Ол заманда ақ пен қызыл қатар шауып, ауылдарды
селдіретіп жіберді. Бұл кезде шамамен 500 мың кісімізді жоғалтыппыз.
• Соңыра қызылдар жеңіп, 1920-1921-нші жылдары азаматтық соғыстың салдарын еңсеру үшін, «салғырт»
деген жаңа салық ойлап тапты. 10 қапшық ұның болса, 9-ын алып қояды. Жалғыз қапшықты қайтесің? Жеп
қойсаң, келер жылға егерге дән, тірерге тұяқ қалмайды емес пе? Бір айналдырғанды шыр айналдырады. Сол
1922 жылдың көктемінде қатты қуаңшылық боп, арты алапат аштыққа ұласты. Бұл аштықта қазақ 1 миллион
800 мың адамынан айырылды.
• Алаш қайраткерлерінің жылу жинап, ашыққан жұртқа мал үлестіруінің арқасында алғашқы аштықты еңсердік.
Енді ес жиып, қайта берекелі ғұмырға көше бергеніміз сол еді, Сталин «ССРО-ны индустриалды ел етем» деп
ентікті. Зауыт-фабрикаға керекті жабдықтарды сатып алуға ақша жоқ. Коммунистер халықты тонауға көшті.
«Қазақтың қолындағы 40 миллион қой-ешкіні мемлекеттің мүлкі» деп жариялап, онысын тартып ап, соғым
ретінде Еуропаға сатты. Түскен ақшаға, жабдықтар ала бастады. Бұл 1932 жылдың көктемі еді. Қолында
тышқақ лағы қалмаған қазақ тағы аштыққа ұрынды. Бұл жолы 3 жарым миллион алаш ажал құшты.
• Кейбір деректерге сенсек, Совет үкіметі орнағанға дейін қазақтың саны 9 миллионнан асып түсіп, даланы тұтас
қамтып жатқан. 3 қайтара соққан аштықтан жұртымыз 80 пайызынан айырылып, ҚАЗАҚИЯ селдіреп қалды.
• Осылай Совет билігі қазақтан босап қалған
алып даланы игеру үшін Ресейдің ішкі
облыстарынан кулак деп айыпталған,
«сенімсіз» деп танылған адамдарды
топырлатып әкеле бастады.
• Қазақстан компартиясының көшбасшысы Филипп Голощекин 1927 жылы
"Кіші Қазан" төңкерісін жариялады. Бұл ұжымдастыру мен көшпелі
қазақтың отырықшылық өмірге бейімделуін танытты. Асыра сілтеу мен
халықтың қолындағы малды тартып алып қою салдарынан 1932-33
жылдары Қазақстанда бір жарым миллион адам көз жұмды. 600 мыңға
жуық қазақ елін тастап, көшіп кетті. Биліктің мұндай саясаты кей өңірлерде
қарулы бас көтеруге әкеп соқты, алайда ол аяусыз басып-жаншылды.
• Саяси қуғын-сүргін Қазақстанда 1928 жылдың ортасынан Алаш
қозғалысы қатысқан қайраткерлерді тұтқындаудан басталды. Оларға
«буржуазияшыл-ұлтшыл» деген айып тағылды. Олар әртүрлі мерзімге
түрмеге қамалды, ату жазасына кесілді, еріксіз жер аударылды. Ұлт
қайраткерлеріне негізінен КСРО-ны құлату үшін жасырын
контрреволюциялық ұйымдар құрды деген заңсыз жала жабылды.
Сонымен қатар молдалар мен діндарларды «басқаша, бөтен
ойлайтындар» деп айыптады.
Большевиктердің сорақылық саясатын
көзімен көріп, жүрегімен сезген Алаш
арыстары «өзгеше пікірлі» болғаны үшін
әртүрлі жазаларға тартылды, соңы жаппай
қырып-жоюмен тынды.
1937 жылдың 30 шілдесінде басталып, 1938 жылдың соңғы айына
дейін үздіксіз жалғасқан 17 айдың ішінде Қазақстанда сталиндік
жазалау саясаты қарқынды жүрді. Бұл тарихта «Үлкен террор» деген
атпен қалды.
Репрессиялық іс-əрекет бағдарламасының негізі Сталиннің нақты
«халық жауларын» табу арқылы социалистік қоғамды нығайту үшін
таптық күресті күшейту қағидасына сүйенеді. Халық жауларын
«партия мен халыққа бөтен элементтер» арасынан іздеу көзделеді.
Мұндай «бөгде элементтер» ең алдымен, партияның өз ішінен,
зиялылар қатарынан, елдің «басқаша» ойлайтын азаматтары
арасынан іздестіріледі.
1928 жыл
«Саяси қуғын – сүргін - кеңестік әміршілдік жүйенің саяси және таптық
қарсыластарын «тап жаулары», «ұлтшылдар», «жат пікірдегілер» және
«әлеуметтік қауіпті элементтер» ретінде саяси қудалау саясаты... осы кезеңде
тұтқындалған 44 алашордашылардың үшеуі Жүсіпбек Аймауытов,
Әбдірахман Байділдин, Дінше Әділов ату жазасына кесіліп, үкім орындалды.
Ал қалғандары әртүрлі мерзімге түрмеге қамалды. Осы ретте «мұрағат
қорларынан табылған 520 алашордашылардың тізімі» туралы айта кеткен жөн.
Осы тізімнің ішінде әртүрлі себептермен бүгінгі көпшілік оқырман қауымға
жетпей жатқаны қаншама...
• Саяси қуғын-сүргін құрбандарының тізімі,
Ақмола облысының ішкі істер Басқармасы жариялаған.
• 1930 жылы ұлт зиялыларының ІІ тобы
тұтқындалды, оның 15-і Орталық Ресейге
жер аударылды.
• 1936-1938 жж.
Қазақстанда 25833
адам партиядан
шығарылып, олардың
8544-іне "халық
жаулары" немесе "
халық жауларының
сыбайластары"
секілді айыптар
ы
тағылд ы
• Танымал қазақ зиялылары, Алаш қайраткерлері түгелге жуық қуғын-сүргінге ұшырады.
Олардың отбасы мүшелері де жазықсыз қудалау көрді.
• Соңғы зерттеулер бойынша 1931 жылдан бері 1954 жылдың 1 ақпанына дейінгі кезеңде
КСРО-да 3 млн 777 мың адамды ату жазасына соттап, оның 643 мыңына үкім орындалса, 2

млн 369 мың адам 25 жылға дейінгі мерзімде түрмелерге қамалып, лагерьлерге айдалған.
• Халық жауларымен күрес концлагерьлердің
құрылуына жағдай жасады (Карлаг, Степлаг,
АЛЖИР)
• Лагерьлердің мақсаты: социализм құрудың
сталиндік бағдарламасын жүзеге асыру үшін
тұтқындардың еңбегін жаппай пайдалану еді. Сол
миллиондаған тұтқынның дені " халық жауы"
деген айыппен сотталғандар немесе солардың
отбасы мүшелері ретінде бас бостандығынан
айырылғандар.
Лагерьлер
• Адам өмірін бір оқпен ғана шешуге негізделген
жоғарыдағы шешімдерді жүзеге асыру жəне тоталитарлық
режимді нығайту үшін арнайы мекемелер «желісі» қажет
болады. Қазақстанның табиғи-географиялық ерекшелігі
мұндай «желілер» құруға сəйкес келеді. 1939 жылдың
аяғына қарай КСРО-да 600-ден аса жалпы жəне ішкі
түрмелер болады, оның ішінде Қазақстанда 23 жалпы
жəне 11 ішкі түрмелер орналасады. Жалпы, Қазақстан
мен Орта Азия территориясында орналасқан сталиндік 32
лагерьде жазасын өтеген жазықсыз жандар əр түрлі
өнеркəсіп салаларында жұмыс істейді
• Ақтөбе лагері. Сотталғандар құрылыс жұмыстарымен, оның ішінде химия зауытын салумен айналысады.
• Алжир — Отанын сатқандардың əйелдерінің Акмолалық лагері (Акмолинский лагерь жен изменников Родины)
• Алматы лагері. Құрылыс жұмыстары.
• Андижан лагері (Өзбекстан). Құрылыс материалдары.
• Ашхабад лагері (Түркіменстан). Цемент карьері.
• Балқаш лагері. Мыс өндіру жəне құрылыс жұмыстары.
• Жамбыл лагері. Гипс жəне цемент өндіру.
• Жезқазған лагері. Марганец пен мыс өндіру. Құрылыс жұмыстары.
• Ырғыз лагері. Нақты орналасқан жері белгісіз.
• Қазалы лагері. Кірпіш зауытында жұмыс.
• Камышинск арнайы лагері.
• Карлаг. Лагерь басшылары Долинкада орналасады. Көмір, түсті металдар шығару. Ауыл шаруашылығы. 1932 жылы
құрылады.
• Кеңгір лагері.
• Қызылорда лагері.
• Көкшетау лагері. Нақты орналасқан жері белгісіз.
• Красноводск лагері (Түркіменстан). Құрылыста, химзауытта жұмыс істеу.
• Қостанай лагері.
• Ленинабад лагері (Тəжікстан). Канал құрылысы.
• Луглагерь. Арнайы лагерь.
• Песчанлаг. Арнайы лагерь. Марганец пен мыс шығару. Бұрынғы Жезқазған облысында орналасқан.
• Петропавл лагері.
• Семей лагері. Нақты орналасқан жері белгісіз.
• Степлаг. Арнайы лагерь. Лагерь басшылары Жезқазғанда орналасады.
• Кейінірек атылған адамдарды жаппай жерлеген
жерлер анықтала бастады. Сондай орындардың бірі
Алматы түбіндегі Жаңалық ауылының жанынан
кездейсоқ табылды. Мұнда 1937-1938 жылдары
атылған белгілі жазушылар мен ақындар - Мағжан
Жұмабаев, Сəкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров,
Бейімбет Майлин, көрнекті ғалымдар - Ахмет
Байтұрсынұлы, Санжар Асфендияров т.б мемлекет,
қоғам қайраткерлері, шаруашылық басшылары мен
өндіріс озаттары сынды тоталитарлық тәртіптің
мыңдаған құрбандары құпия жағдайда жерленді.
• 50- жылдардың ортасында лагерьлерге
қамалған жазықсыз адамдарға қатысты
үкімдерді қайта қарау мен оларды жою
жөніндегі процесс басталды. Қаза
тапқандар мен атылғандар ақталып,
түрмедегі еріксіздер бостандыққа шықты.
• Саяси қуғын-сүргін құрбандарын жаппай
ақтау - 1920-1950 жылдар аралығында
кеңес мемлекеті жүргізген қуғындау,
жазалау саясаты асқан қаталдық, зұлымдық
тәсілмен жүргізгендігін дәлелдеді.
• Қазақ даласын атақты және адал
азаматтарынан айырған сталиндік геноцид
саясаты қазақ интеллегенциясын жойып
жібергені ақиқат. Сондықтан, бүгінгі күнде
саяси репрессия тақырыбын əлі де болса
тереңірек зерттеп, жаңа ғылыми
жұмыстарын жүргізу қажет.
• Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан
кейін, 1997 жылы " 31 мамыр - Саяси қуғын-
сүргін құрбандарын еске алу күні " болып
ресми түрде жарияланды. Бұл жас ұрпақтың
бойына отаншылдық сезімін ұялатуға,
тарихтың " ақтаңдақ беттерін " зерделеу
отырып, өшкенді жаңғырту, қоғамдық жүйені
парасаттылық тұрғысынан пайымдау
үлгілерін танытуға мүмкіндік береді.
• Қазақстандағы партия ұйымдарында тазарту жұмыстарын жүргізіп, жазықсыз жандарды ату жазасына кескен сталиндік жүйе
бұл қанды қырғынмен толастамайды. 1938 жылы 15 мамырда республика басшысы Л.Мирзоянға И.Сталиннен «жұмысты
Скворцовқа тапсырып, жаңа қызметке тағайындалу үшін Кремльге келіңіз», — деген жеделхат келеді. Жеделхатты алысымен
жолға шыққан Л.Мирзоянды 23 мамырда Мəскеуге бара жатқан жолда Коломнада қамауға алынып, 1939 жылы 26 ақпанда
Лефортов түрмесінде атады [10, 11–12]. 1938 жылы 16 мамырда Б (б) КП ОК өкімі бойынша шыққан Қ (б) КП ОК № 123
шешімінде Л.И.Мирзоянды қызметінен босату туралы шешім қабылданады. 1938 жылы 17 мамырда өткен ҚазПИ партия
ұйымдарының жиналысында қазақ халқына адал қызмет еткен Л.Мирзоянның атына қатаң сын айтылып, оны Қазақстанға
«өз адамдарын», «өз артелін» əкеліп, оның көпшілігі нəтижесінде «халық жаулары» болып шыққандығын, оның сын-пікір
айтуға əрқашан тосқауыл болғандығы туралы айыптар тағады [10; 240–241].
• Осы тұста «мыңдаған жазықсыз жанның өмірін қиған «қанды қырғын» Кеңес мемлекетіне не үшін қажет болды?» деген
орынды сауал туындайды. Мемлекеттің түрме, лагерлердегі бірнеше миллиондаған адамдарды ұстауға артық қаражаты
болды ма? Əрине, жоқ. Қамаудағы адамдар ең алдымен, кеңес экономикасын көтеретін «өзін-өзі ақтайтын» құрал болды.
Шын мəнісінде, өте қысқа мерзім ішінде орасан зор өнеркəсіптік жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік бергендіктен,
репрессия индустрияландыру саясатының тиімді бөлігі болып табылды. Мəселен, зерттеуші М.Əбдікəрімов:
• «ГУЛАГ экономикалық субъект ретінде ХХ ғасырдың ең тиімді жобасы болды. Асырауға шамалы шығын ғана кететін
қамаудағылардың, ақшаға емес, өлім қауіпінен қорқып жұмыс істейтін жұмыскерлердің еңбектері ГУЛАГ ресурстарымен
өркениетті экономикалық тəсілдермен он шақты жылды қажет ететін жұмыстарды 5–6 жылда жасауға мүмкіндік берді», —
деп жазады. Осылайша, бүгінде репрессияның экономикалық жасырын сыры айқын бо
• Қазақ даласын атақты жəне адал азаматтарынан айырған сталиндік геноцид Ақпан жəне Қазан төңкерісітер кезеңінде 2-ге
бөлінген қазақ интеллигенциясын жойып жібергендігі тарихи ақиқат. Сондықтан, бүгінгі күнде саяси репрессия
тақырыбын əлі де болса тереңірек зерттеп, жаңа ғылыми- зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Қазақстан Республикасы
тəуелсіздік алғаннан кейін, 1997 жылы «31 мамыр — Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні» болып ресми түрде
жарияланды. Бұл жас ұрпақ бойына отаншылдық сезімін ұялатуға, тарихтың «ақтаңдақ беттерін» зерделей отырып,
өшкенді жаңғырту, қоғамдық жүйені парасаттылық тұрғысынан пайымдау үлгілерін танытуға мүмкіндік береді.
• 1993 жылы 14 сәуiрде ҚР жаппай саяси қуғын-сүргiндер құрбандарын ақтау туралы
• 1995 жылы ҚР-ның Президентi жанындағы Мемлекеттiк саясат жөнiндегi Ұлттық Кеңестiң мәжiлiсiнде «Қазақстан
Республикасында тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасы»
• 1996 жылы 30 желтоқсанда ҚР Президентiнiң «1997 жылды Жалпыұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргiн
құрбандарын еске алу жылы деп жариялау туралы» Жарлығы,
• 1997 жылдың 31 мамырын саяси қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу күнi ретінде бекiту туралы ҚР Президентi Н.Ә.
Назарбаевтың Өкiмi, соған сәйкес «Келешек күндерiмiздiң бәрi жарық болғай» деген атаумен ҚР-ның Президентi
Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың Қазақстан азаматтарына Үндеуi жарық көрді.
• Саяси қуғын – сүргін салдарынан
конформизм, бюрократизм, жағымпаздану
секілді көптеген адами дамуға кереғар теріс
түсініктер өмірден орын алып, тамырын
тереңге жайды. Алаш зиялыларының
«большевиктер ылаңы көпке кетер,
биліктен кеткенше талайды былғап кетер»,-
деген мазмұндағы даналығының
ақиқатына біз куә болып отырмыз.

Ұқсас жұмыстар

Құрылыс жұмыстары

Балалар лагері

Мүмкіндігі шектеулі оқушылар

Қасіретті жылдар

Қазақстанда құрылған лагерлер

Отбасылық тәрбие

Бірде тұтқын әйелдер

ӘЛИЯ МОЛДАҒҰЛОВА. ӨМІРБАЯНЫ

Шаруалар көтерілістері

Қазақстандағықызықты қызықтыжаз жаз

Пәндер