Қазақстандағы жылқы тұқымдары

Презентация қосу

Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
«Технология және Биоресурстар» факультеті
Кафедра:Мал шаруашылығы және балық
шаруашылығын өңдеу технологиясы

Тақырыбы:Жылқы малы,
жылқы шаруашылығы

Тобы : «Ветеринарлық медицина» 203 топ
Орындаған:Дуйсенбекова Айжан.
Тексерген:Ғабитқызы Гүлзат.
Жоспары:
1. Жылқы шаруашылығы
2. Қазақ жылқыларының ерекшелігі
3. Жылқы шаруашылықта бөлінуі
4. Жылқы жасы , тұқымдары
5. Өмір сүру кезеңдері
6. Жылқы малының ерекшелігі
7. Жылқы өнімдері
8. Қазақстандағы жылқы тұқымдары
9. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жылқы шаруашылығы — мал шаруашылығының
жылқы өсіретін саласы. Жылқы шаруашылығы бағалы
азық-түліктік ет пен сүт өңдірумен қатар өнеркәсіпке –
тері, қыл, ауыл шаруашылығы жұмыстарына – күш-көлік
береді, жылқы қанынан емдік вакцина, сарысу, гамма-
глобулин жөне қой мен сиырдың төлділігін арттыратын
буаз бие қанының сарысуын дайындайды. Кең байтақ
жайылымы бар Қазақстанның көптеген аудандарында
жылқы шаруашылығымен айналысу тиімді.
Қазақ жылқыларының
ерекшеліктері – бастары үлкен,
маңдайы ойыстау, қалың жақты, дөнес
мұрынды,мойыны
шомбалдау,қысқа,көздері мен
құлақтары кішкентай. Шоқтығы биік,
шабы қысқа, кең сауырлы,
қылқұйрығы төмендеу орналасқан.
Қазақ жылқысының бойы аласалау
көрінгенмен, дене мүшелері кішкентай
емес, арқасы қысқа да қайратты,
бұлшық еттері тығыз.
Қазақ жылқылары ауа райының
құбылмалы жағдайына төзімді, жем –
шөпті талғамайды,үнемі далада
жайылымда жүріп күнелтеді.
Қазақ жылқылары төзімділігі, сыртқы орта жағдайына көнбістілігімен, жыл бойы
үйірде болуға бейімделген ерекше көзге түскен. Әсіресе, республиканың шөл
және шөлейт аймағында және таулы жайлымдардағы аудандарда жылқы өсіру
тиімді. Мұндай жайлымдарға малдың басқа түріне қарағанда үйірлі жылқылар
жақсы жайыла алады. Жылқы шаруашылығының дамуы, олардың алынатын
өнімінің молаюы өсірілетін жылқының тұқымдық сапасының жетілдіруіне
байланысты.
Қазақстанның кең байтақ жерінде жылқының жоғарғы өнімді 17 тұқымы
өсіріледі. Олардың ішінде республикамыздың өзінде шығарылған салт мінілетін-
жегілетін қостанай жылқысы және ет-сүт бағытындағы көшім және жаңадан
шығарылған мұғалжар жылқы тұқымдары бүкіл елемізге мәлім.
Жылқы жүк жылқысы (Владимир жылқысы,
Першерон жылқысы, т.б.),

Мініс жылқысы (араб жылқысы, ақалтеке, т.б.),

Жазық дала жылқысы (Дон жылқысы, Буденный
жылқысы, Қостанай жылқысы, моңғол жылқысы, қазақ
жылқысы, т.б.),
Тау жылқысы (кабардин, қарабақ, қырғыз, алтай
жылқылары, т.б.),

Солтүстік дала жылқысы(витский, эстон, якут
жылқылары, т.б.) болып ажыратылады.

Дүние жүзінде жылқының 250-дей түрі бар. Қазақстанда
жылқының 16 түрі өсіріледі (қ. Жылқы өсіру)
Жылқы жасы.Тұқымдары
Халқымыз жылқыны жасына қарай:сақа ат,
сақа айғыр, бесті, дөнен, құнан, сәуірік, сетер, қулық, тай, жабағы, құлын т.б.
деп бөледі. Ал жынысына қарай: ат, бие, айғыр, азбан деп ажыратады.
Жылқылар онға бөлінеді:
Жабағы,
Адайдың жылқысы
Қостанай жылқысы
Буденый жылқысы
Көшім жылқысы
Салт мініс жылқысы
Желісті жылқы
Қазақ желістісі жылқысы
Орыс желістісі жылқысы
Ахалтеке жылқысы
Алтай тұқымы Қостанай тұқымы. Буденный тұқымы

Қазақ тұқымы Украинаның ұлттық тұқымы Ахалтеке тұқымы
Жылқының өмір сүру кезеңдері
Жылқы орташа есеппен 25 – 30 жыл жасайды.
Жылқы төлдері:
Құлын (биенің төлі)
Жабағы (6 айдан асқан құлын)
Тай (1 жастан асқаны)
Ұрғашы жылқыны (байталды)
Құнажын байтал (2 жастан асқан)
Дөнежін шығар (3 жастағы)
Дөнежін байтал (3 жастан асқан)
Бесті бие (4 жастан асқаны)
Қасбалы бие (7-8 жастағы бие)
Кәртамыс бие (11-14 жастағы)
Жасаған бие (20 жастан асқан бие) т.б.
Copyright © Wondershare Software
Жылқының қасиеті
Төрт түліктің ішіндегі ең таза мал –
жылқы.Оның тазалығы соншалық – суды да кешіп
барып, таза жерден ішеді. Ол өте сезімтал мал.
Қолға тез үйренеді.Бір ғажабы жылқыда өт
болмайды.Төрт түліктің ішінде жылқыны өсіру
жеңіл. Себебі жылқыны бағуда артық шығын
кетпейді.Жылқы-жеті қазынаның бірі. Ол сезімтал,
талғампаз жануар.

Copyright © Wondershare Software
Жылқы өнімі
Еті мен сүтінің адам ағзасына пайдасы
Қазақ халқыүшін жылқы қасиетті мал. Оның еті мен сүті өте шипалы. Еті
жесең қорытуға жеңіл, сіңуі тез, өте пайдалы.Жылқы етінің басты
қасиеті : жүрек, қан, тамыр ауруларына, бүйрек жұмысын жақсартуға ,
буын сүйектерді жібітуге т.б. қолданылады. Сондай ақ ірі қара малдың
асқазаны ауырғанда, балапандар мен тауықтардың ащы шегінде қабыну
белгілері байқалғанда қолдануға болады.Міне бұл кеңестерді үнемі
жаныңызға жинап, қажетіңізге жаратуға болады.Биенің сүтінен қымыз
ашытады. Қымыз ауырған адамға ем, ал сау адамға қуат береді. Бие
сүтінде қант көп болады.Жаңа сауған сүтттің дәмін татып көрсеңіз
байқайсыз. Құрамында «С» дәрумені көп болады.Қымыздың емдік
қасиеттері әсіресе туберкулез ауруын емдеу үшін пайдалы.
Қымыз қазақ халқының сүйіп ішетін сусыны. Биеден күніне 10-12,
кейбіреулерінен 15-17 литрге дейін сүт сауылады. Жылқының жал-
құйрығын «қыл» деп атайды. Жал-қүйрық көбінесе арқан-жіп есуге, сүзгі
тоқуға, тұзақ есуге, жұмсалады. Жылқы қылын терімен қаптап көпшік,
жастың, бөстек жасауға, қобызға тағуға пайдаланған

Copyright © Wondershare Software
ЖЫЛҚЫ ӨСІРУ БАҒЫТЫ

Бәйгеге қосылатын
жүйрік аттарды
арғымақ, тұлпар ат
, сәйгүлек ат деп
ерекше күтімге
алған. Жүрдек аттар -
күші мығым ат пен
бәйге атының
арасындағы салт
Күшті, еті тығыз жүріске жарамды
аттар. Оларды жылқылар Жабы
ауыр деп аталған.
жұмыстарға,жүк
тартуға, көшіп –
қонғанда
пайдаланған. Бұл
аттарды Қазанат
деп атаған.
Асыл тұқымдандыру
Қазақстанда жылқы шаруашылығы асыл тұқымды жылқы өсіру, ет,
сүт өндіру, спортта пайдалану бағыттарында дамуда. Сонымен қатар
жылқыны кез келген шаруашылықтың күнделікті қажетін өтеу үшін
салт мінуге, жүк тасуға т.б. жұмыстарды аткаруға пайдаланады.
Асыл тұқымды жылқы өсірумен арнайы мемлекеттік жылқы
зауыттарымен қатар, соңғы уақытта жеке азаматтар мен
шаруашылықтар да айналысады. Қазақстан жағдайында табиғи
жайылым отын мейлінше толық пайдалануға негізделген ет, сүт
өндіру бағытындағы жылқы шаруашылығын дамыту мүмкіншілігі
зор. Осы ретте жекелеген аймақтардың табиғи жақсы бейімделген
етті-сүтті бағытағы көшім, мүғалжар атты жаңа жылқы тұқымдары
мен қазақы жылқының таза етті бағыттағы жабы атты жаңа түрі
шығарылды. Соңғы кезде жылқы саны Қазақстанда қайтадан
көбеюде
Жылқы тұқымының Қазақстандағы түрлері
Жылқы туризмі - адам үшін таптырмас демалыстың бір түрі. Және
осылай болып қала береді де. Ақылды, мықты, төзімді жылқыларды
таңдай білу қажет. Жалпы жылқы малы адам бұйрығының бәрін
дерлік орындауға бейім.
Қазірде әлемде екі жүз елуге жуық жылқы тұқымы бар. Соның ішінде
тоқталып өтуге тұрарлық тұқымдар
Жылқы өсіру мен айналысатын кісілерді материалдық
ұйымдастыруды күшейту шаралары да қарастырылуда. Бұрыннан бар
тұқымдарды, аталық
із бен аналық ұяларды одан әрі жетілдіру және жаңадан шығару
мақсаты мен жылқы шаруашылығында селекциялық тұқымды
асылдандыру жұмыстарын жақсарту жөнінде көптеген шаралар
белгіленуі қажет. Жуық арадағы 10-15 жыл жүзінде отандық жылқы
шаруашылығы асыл тұқымды, жұмысқа пайдалану, спорттық және
өнімді бағытта өркендейтін болады
Адай жылқысы – салт мінілетін қазақ жылқысының бір тұқымы.
Бұл жылқының эвол. даму жолы өте күрделі. Мініске шыдамдылық,
желігіштік және бірқатарының теңбіл көк түсті болып келуі араб тұқымды
жылқыларға ұқсастығын, ал қарабайыр, қазанат – жүрдектігі жағынан
Түрікмен жылқысы – Ахалтекенің белгілері бар екенін көрсетеді. Суық пен
ыстыққа төзімді, қысы-жазы жайылымда жүріп, күтім талғамайды. Адай
жылқысының мойны қысқа омыраулы, арқасы түзу, сауыры солыңқы,
жуан жіліншігі етсіз, мықты құйма тұяқты болып келеді. Шоқтығының
биікт. 140,3 см, тұрқы 142,7 см, кеуде орамы 163,3 см, жіліншіктің орамы
17,6 см. Еті жоғары сапалы, еттүсімі – 52 – 58%. Тәулігіне орта есеппен 8 –
11 л сүт сауылады. Жүйріктері ұзаққа шабады, 40 – 50 км-ге шаршамай
еркін жетеді. Адай жылқысы Маңғыстау, Атырау,Ақтөбе облыстарында
өсірілед
Араб жылқысы (араб.:‫ااالحصانااالع ربي‬ Үлгі:IPA-ar, DMG h ḥis āḥ n ʿarabī) –
ертеден белгілі жылқы тұқымының бірі. Оны қазақтар «араби жылқы» деп
атаған. Араб жылқысы 7 ғ-дан белгілі. Ол 15 ғ-дан бастап Еуропада көптеген
жаңа жылқы тұқымдарының (таза мініс жылқысы, тракенеп, венгр жылқысы,
орлов желгіші, т.б.) өсірілуіне себеп болды. Оның айғырларын қазақ халқы
өзінің жылқы тұқымдарын жақсартуға пайдаланды.Араб жылқысы ірі емес,
шоқтығына дейінгі биікт. 151,9 см, тұрқы 149,3 см, кеуде орамы 175 см,
жіліншігінің орамы 19,2 см. Тұяғы берік, өте сымбатты, ұзақ жүріске төзімді әрі
жүрдек келеді. Араб жылқысының тірідей салмағы 420 кг, сойғанда 54 – 56%
таза ет береді, биелерінен 11 – 15 л сүт сауылады. Шөлге шыдамды, күтім
таңдамайды. Қазақстанда таза Араб жылқысы өсірілмейді. Түпкі нәсіліне тән
қасиеттерін сақтаған Араб жылқысы Каспий теңізі өңіріндегі елді мекендерде
кездесед

Copyright © Wondershare Software
Ақалтеке жылқысы— түрікмен халқының арғымақ түрі.
Шыққан жері — Түрікменстанның Ахал шұраты және Өзбекстанның Ферғана
аңғары. Ақалтеке сымбатты, жүйрік (ұшқырлығы 1000 метрге І мин 06 сек., 2000
метрге 2 мин.22 сек), ыстық аудандарда мініске төзімді, бірақ суықты, қыста
тебінде бағуды көтере алмайды. Шоқтығына дейінгі биікт. 154 — 157 см, тұрқы
154 — 158 см, кеуде орамы 167 — 173 см, жіліншігінің орамы 18-19 см. Аяғы
ұзын әрі жіңішке, сіңірлі, терісі жұқа, түсі жылтыр, басы жеңіл, мойыны ұзын,
аяқ алысы әсем келеді. Кейде теке танаулысы да ұшырасады. Еуропаның көптеген
елдерінде Ақалтеке жылқылары жанкүйерлерінің ассоциациясы мен қоғамдары
жұмыс істейді. Ақалтеке тұқымынан араб, таза қанды ағылшын, қарабақ т.б.
жылқы тұқымдары алынған. Қазақстанда Жамбыл облысының “Луговой”,
Алматы облысының “Дегерес”, Оңтүстік Қазақстан облысының “Ақтас” жылқы
совхоздарында өсіріледі (қ. Абсен

Copyright © Wondershare Software
Будённый жылқысы — салт мінілетін жылқы тұқымы. 1921 — 48
жылы Ресейдің Ростов облысының С.М. Буденный атындағы және 1-атты Армия
атындағы жылқы зауыттарында таза тұқымды Дон мініс жылқысы мен Қара
теңіз жағалауының жылқыларын будандастыру арқылы шығарылған. Буденный
жылқысы ірі, дене бітісі мығым келеді. Басы етсіз, қаз мойын, шоқтығы биік,
аяғы сіңірлі, тұяғы берік. Шоқтығына дейінгі орташа биікт. 163 — 166 см, кеуде
орамы 190 — 195 см; жіліншік орамы 20—21 см. Айғырының салм. 550 кг,
биесінікі — 500 кг. Жаңа туған құлынының салм. 50 кг. Буденный жылқысының
ұшқырлығы 1200 м-де 1 мин 16 с; 2000 м-де 2 мин 36 с; 3600 м-де — 3 мин 29 с.
Қазақстанда Буденный жылқысын жетілдірумен Алматы облысындағы
Қызылағаш жылқы зауыты шұғылданады

Copyright © Wondershare Software
Дон жылқысы – жылқы тұқымы. 15 – 19 ғ-ларда Дон казактарының
жергілікті орыс жылқыларын жорықтардан әкелген парсы,қарабах, араб, түрікмен
жылқыларымен ұзақ жыл будандастыруы арқылы шығарылған; кейін орыстың
орлов-ростопчин, стрелец және ағылшынның таза текті жылқыларымен
будандастыру арқылы асылдандырылған. Дон жылқысының сүйегі ірі,
шоқтығына дейінгі биіктігі 160 – 163 см, қиғаш өлшегендегі тұрқы 162 – 165 см,
кеуде орамы 195 – 198 см, жіліншік орамы 20 – 21 см.Айғырының орташа
салмағы 570 кг, биесі 550 кг. Сауыры жалпақ, түсі жирен, көбінесе күрең болады.
Дон жылқысы төзімді, аса күтім талғамайды, шаруашылыққа қолайлы, ауа
райының ыстық-суығына көнбіс. Сауын маусымында әр биеден 3000 кг сүт саууға
болады. Жарыстарда 200 км-ді 16 сағатта 304 км-ді 24 сағатта, бәйгеалаңда (
ипподромда) 1200 м – 1 мин 20 с, 1600 м – 1 мин 47 с, 2000 м – 2 мин 15,5 с, 3000
м – 3 мин 28 с-та шауып өткен.

Copyright © Wondershare Software
Жабы жылқысы – байырғы қазақ жылқысының бір түрі.
Қазақстанның оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығысында өсіріледі.
Денесі ірі, басы дөрекілеу, мойны қысқа, омыраулы, кеудесі кең,
жоны жалпақ сауырлы, құйрық-жалы қалың әрі ұзын, денесі тығыз,
етті болады. Салт мінуге де, жегуге де ыңғайлы. Әдетте торы және
жирен түсті, сұр көк болады, қара түстісі сирек кездеседі. Алыс
жолға төзімді. Жайылымда жүргеннің өзінде әр биеден тәулігіне 11
— 15 л сүт саууға болады. Жайылымда семірген жабыдан 230 —
250 кг таза ет түседі. Айғырының шоқтығына дейінгі биіктігі 144,8
см; тұрқы 150,8 см, кеуде орамы 179,1 см; жіліншік орамы 19 см;
жайып семірткендегі орташа салмағы 470 кг. Жабы Қазақстанның
көптеген шаруашылықтарында ет үшін өсіріле

Copyright © Wondershare Software
Көшім жылқысы – ет-сүт бағытындағы, мініп-жегуге арналған
жылқы тұқымы. Қазақ жылқысы биелерін орлов, орыс желісті және таза қанды
салт мініс дон жылқысы айғырларымен шағылыстырып, олардың буданын
«өзара» сұрыптау арқылы Батыс Қазақстанның жылқы зауттарында шығарылған.
Жеке тұқым ретінде 1976 ж. қабылданған. Көшім жылқысы қазақ жылқысынан
едәуір ірі, бітімі шымыр, басы ірі, мойны тым ұзын емес, шоқтығы биік, әдемі,
кеудесі кең, қабырғасы шеңберленіп біткен, жаялы, белді, кейде қайқы бел
келетіндері де бар, сүйегі берік, жұмысқа төзімді, тебіндетіп бағуға жақсы
бейімделген. Орташа өлшемдері (см): тұрқы 160,9; айғырының шоқтығына
дейінгі биіктігі 158,2; кеуде орамы 192,2; жіліншік орамы 21,9; биесінің өлшемі
осыған сәйкес: 157,2; 154,1; 186,5; 20,6; Айғырының орташа салм. 540 кг, ал
биесінің орташа салм. 492 кг. Түсі қоңыр, торы, жирен және күрең. Биелері сүтті
болады. Әр жүз биеден 70 – 80 құлын алынады. Биелердің сүт өнімд. 1800 – 2200
л. Құнандары орта есеппен 188,4 кг, дөнендері 214,7 кг ет тартады. Сойыс
шығымы 52,4 – 54%. К. ж-ның асыл тұқымды таңдаулы үйірлері Батыс Қазақстан
облысының «Көшім» ЖШС-нде және Серғазиев атынд. шаруа қожалығында,
Ақтөбе облысының «Мұғалжар-99» ЖШС-нде және Пацаев атынд. АҚ-нда
өсіріледі Copyright © Wondershare Software
Қостанай жылқысы– жылқы тұқымы. Қазақстанның
Қостанай, Майкөл және Ресейдің Троицк жылқы з-ттарында күрделі
будандастыру (қазақ жылқысының биесін қалмақ, дон, стрелец,
орлов-растопчин, ағылшын-араб, таза қанды салт мініс
жылқыларының айғырларымен з-ттық будандастыру) нәтижесінде
шығарылды. Жеке тұқым ретінде 1951 жылы тіркелді. Қостанай
жылқысы негізгі, мініс, дала жылқысы деп үш тұқымдық топқа
бөлінеді. Бітімі дала жылқысына тән, шымыр, сүйегі ірі, бұлшық
еттері жақсы дамыған, аяғы сіңірлі, тұяғы берік. Айғырларының
шоқтығына дейінгі биіктігі 159 – 160 сантиметр, тұрқының
ұзындығы 161 – 163 сантиметр, кеуде орамы 185 – 187 сантиметр,
жіліншік орамы 20 сантиметр; биелерінде тиісінше 155,4; 156,2;
185,2; 19,5 сантиметр. Мініске де, жегіске де төзімді. Жүйріктігі 1600
м-де 1 мин 40,4 с; 2400 м-де 2 мин 38,4 с. Түсі, көбінесе жирен кейде
торы, құла, қара болып келеді. Қазақ жылқысының биесімен
Қостанай жылқысының айғырынан туған құлын ірі әрі мініске,
жегуге көнбіс. Құлынын енесінен 6 – 7 айлығында бөлектеп, 1,5
жасынан бастап мініске үйретуге, 2 – 4 жасында бәйгеге қосуға
болады. Қостанай жылқысы Қостанай, Павлодар, Ақмола және
Солтүстік Қазақстан облыстарында таралған. Қостанай облысында
“Қазақ тұлпары” жылқы з-ты ұйымдастыры
Copyright © Wondershare Software
Қарабайыр жылқы – Орта Азиядағы жергілікті
жылқы тұқымының бірі. Орта Азия арғымағын моңғол,
түрікмен, араб жылқыларымен будандастыру арқылы
Өзбекстанда шығарылған. Қарабайыр жылқы онша ірі емес,
еті тығыз, кеуделі. Мойны ұзын әрі етті, сауыры жалпақ,
сирағы етсіз, жалқұйрығы селдір, желісті, жорғаға тез
машықтандыруға болады. Бұл тұқымды арбаға жегеді, салт
мінеді және жүк тасу көлігі ретінде пайдаланады.Қарабайыр
жылқының ірі әрі жақсысы Самарқан облысында өсіріледі.
Айғырларының орташа өлшемдері: шоқтығына дейін
биіктігі 153,3 см; көкірек орамы 175,3 см; жіліншік орамы
19,6 см. Жайып бағуға төзімді. Шөлейт аймақтарда жүк
тасуға көнбіс. Қарабайыр жылқы 115 – 120 кг жүкпен
тәулігіне 100 – 125 км жол жүре алады

Copyright © Wondershare Software
. Г.С.Бегімбетова , А.М.Жүнісов
«Жылқы шаруашылығы». А- 2006
. Ахмет Тоқтабай «Қазақ
жылқысының тарихы»
. Қ.Ш.Нұрғазы, «Мал
шаруашылығы».Алматы,Дәуір-2012
V. Қ.Ш.Исхан, «Жылқы шаруашылығы»
V. Б.Әкімбеков, Б.М.Мүслімов,
А.Р.Әкімбеков,«Жылқы шаруашылығы»

Copyright © Wondershare Software

Ұқсас жұмыстар

Қазақстандағы мал шаруашылығының дамуы

Орлов желісті жылқысы

Жылқы тұқымдары туралы

Жылқы. Жылқы тұқымдарының шығу тегі мен шығару жолдары

Жылқының тұқымдары

Қазақстандағы мал шаруашылығы

Дон жылқысы

Жылқылар үшін жем

Жылқы тұқымдары

Бұдан басқа, мал шаруашылығы жергілікті халықтың атадан келе жатқан дәстүрлі кәсібі

Пәндер