Әл-Хорезми: ғылыми еңбектері және Мұхаббат-наманың композициялық құрылымы

Скачать

Әл-Хорезми

«Мұхаббат-Нама»

Оларға арифметика бойынша ең алғаш позициялық қағидаларға негізделген нұсқау жазылды. Сонымен қатар, оның алгебра және күнтізбе жайында трактаттары сақталды. Мұхаммед әйгілі «әл-жебр уәл-мұқабала кітабы» - «Қалпына келтіру және қарсы қою туралы кітап» кітабын (сызықты және квадратты теңдеулерді шешуге арналған) жазды, оның атынан “алгебра” атауы шықты. Оның алгебра бойынша трактатында геометрия, тригонометриялық кестелер және қалалардың ені мен ұзындығы жайында тараулар бар.

Әл-Хорезми нұсқауы арифметиканың дамуына өте маңызды рөл атқарды. Автордың есімі латындалған түрінде Algorismus және Algorithmus ортағасырлық Еуропада бүкіл ондық арифметика жүйесін білдіретін болды. 1983 жылы Әлем жұртшылығы Ұлы Ұстаздың туғанына 1200 толғанын халықаралық деңгейде атап өтті.

Әл-Хорезми өзінің ұрпаққа өлмес мұра етіп қалдырған төмендегідей 9 ірі көлемді шығармалардың авторы болып саналады:

1. Үндістан арифметикасы туралы кітап - Көне Үндістан есептерінің және амалдарының талдануына арналған;

2. Алгебра (Әл-жабр) және әл-муқабәләнің есептеулері туралы қысқаша кітап - Алгебра ғылымының негізгі қағидалары мен амалдарын жинақтауға арналған;

3. Астрономиялық таблицалар (зидж) - Жұлдызнамалық еңбек, яғни аспан денелерінің, ғаламшарлардың қозғалысын зерттеуге арналған ;

4. Жер шары бейнесінің кітабы - Планетамыздың жағрапиясы, яғни Жер бедерін, елдер мен өзен, көлдерді, таулар мен шөлдердің орналасуын анықтап, картаға түсіруге бағытталған;

5. Астролябияның көмегімен жасалатын зерттеу әдістері туралы кітап;

6. Күн сағаттары туралы кітап;

8. Еврейлер дәуірінің (пайғамбарлар дәуірі) сипаты және оның мейрамдары туралы трактат;

9. Тарих кітабы - адамзат тарихына арналған туынды.

Нақыл сөздері

Сұлулықтан да зекет алу керек.

Жұрт сүйгенді құдай да сүйеді.

Махаббаттан өмір туады.

Сұлулықтың салтанаты да гүлдің күніндей қысқа болады.

Махаббаттан мың түрлі сыр туады.

Махаббатың мың түрлі құпиясы бар, Жүрек оны жан шыққанша жасырар.

Ғалым Хорезмидің «Мұхаббат-намасын» мазмұны жағынан мынадай бөлімдерге бөліп қарастырады.

Кіріспе бөлім. Тəңірді мадақтау. Мұхаммед Хожабектің сипаты.

Жігіттің сүйгеніне сезім, сырын білдіретін ғашықтық арнау өлеңдері.

Дастанды аяқтау

«Мұхаббат-нама» поэмасының композициялық түзілімінің мəснауи жанрына тəн осы жүйеге сəйкестігін аңғару қиын емес.

«Тəуһид» (1-19 бəйіттер)

«Мінажат» (425 бəйіттен 432 бəйітке дейін)

«Мəдһия» (64 бəйіттен - 89 бəйітке дейін)

«Себеб-и Телиф» (33 бəйіттен 40 бəйітке дейін)

«Ағаз-ы Дастан» (96 бəйіттен 102 бəйіт кедейін) бөлімдерінің тақырыптық жүгін көтерер бірнеше бөлімдерге жіктелген.

Тəбəссум қылды айды: ей фəлани Кетиргүн бизга лайық армағаны

Аудармасы:

Жымиып күлді де айтты: ей, пəленшеке Келтіргін сыйыңды бізге лайық, -

деген бəйіт жолдарымен түсіндірсе, «Васфи-л-хал айтур» бөлімінде

Мұхаммед Хожа-бек мəдһин түгəттим Мұхаббат-намəни бүнйад еттим

Аудармасы:

Мұхамед Хожа-бекті мақтап біттім, Мұхаббат-наманы жазуға кірістім, -

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс