Алтын Орда дәуір әдебиеті

Презентация қосу

Дүрбектің «Жүсіп-Зылиxа»
дастанының сюжеттік
ерекшеліктері
Алтын Орда дәуір әдебиеті
• Алтын Орда дәуірінің әдебиеті - 13 ғасырдың 2-ші жартысынан 15
ғасырдың соңына дейін өмір сүрген Алтын Орда мемлекетінің
әдебиеті.Алтын Орда 13-14 ғасырларды күшті мемлекет болып тұрды.
Бұл тұста оның мемлекеттік беделі көтеріліп, көрші елдермен қарым-
қатысы нығайды, шаруашылығы, мәдениеті өркен жайды.
• Алтын Орда дәуірінде өмір сүрген ақын-жазушылардың, жасалған жазба
нұсқалардың, әдеби шығармалардың көбі ұмытылып, жоғалып кеткен.
• Аттары (кейде тек лақап есімдері) бірді-екілі шығармалары сақталған
ақын-жазушылар:
• Рабғұзи • Хусам
• Әли • Қатиб Құтб
• Сайф Сарайи • Дүрбек
• Хорезми • Сақақи т.б.
• Сайдахмет
Дүрбектің «Жүсіп-Зылиxасы»
• Дүрбек (14-15 ғ.) мұсылман
елдерінің бұрын-соңды өткен
ақындары жырлаған "Жүсіп-
Зылиқа" аңызын түркі тіліне
дастан еткен. "Осы тамаша
аңызды өз тілімізде дастан
етіп жазуды мақұл көремін"-
деді ақын. Оны 1409 ж.
аяқтағанын аңғартады.Дүрбек
жайында басқа мәлімет жоқ.
«Жүсіп – Зылиханың» ең көне
нұсқасының бірі - Фирдоуси жазған
дастан. Парсы әдебиетінің жетік
маманы, Фирдоуси шығармаларын,
өмірін зерттеушілердің бірі Е.Э.Бертельс
Фирдоусидің бұл поэмасына
Библиядағы Иосиф Прекрасный мен
оның әйелі Пентефрия жайлы аңыз,
Құрандағы Жүсіп оқиғасы, осы аңыздың
кейбір кітаптардағы апокрифтік
версиялары негіз болды, оқиғасын
солардан алды деп көрсетеді.
Дастанның идеясы
• Жүсіп - Зылиха - ғашықтық дастан.
Негізінен Інжіл мен Құрандағы Жүсіп
пайғамбар туралы оқиғаға құрылған.
Сюжеті Шығыстың көп ақындарының
шығармаларына өзек болған. Оның
ауызша нұсқаларымен бірге жазба
нұсқалары да бар. Дастанның көне
қолжазбалары Британия мұражайында
және Будлин кітапханасында сақталған.
Қазақ халқы арасына “Жүсіп – Зылиха”
жыры ерте кезден-ақ кең тараған. Мыс.,
Алтын Орда дәуірі әдебиетінің көрнекті
өкілі Дүрбек ақын да оғыз-қыпшақ
тілінде “Жүсіп – Зылиха” (1409)
дастанын жазған. Дастанның 1516 ж.
көшірілген ең көне нұсқасы Түркияның
Топқани кітапханасында, ал 1563 ж.
көшірілген 2-нұсқасы Париж ұлттық
кітапханасының сирек кездесетін
қолжазбалар қорында сақтаулы тұр.
Дүрбек дастанға Алтын Орда мен
Мауераннаһрда 14 - 15 ғ-ларда болған
кейбір тарихи оқиғаларды өзек еткен.
Дастанның негізгі идеясы - ел
билеушілер арасындағы тәж бен тақ
үшін, байлық пен мансап үшін жиі-жиі
болатын қанды соғыстардың, ағайын
адамдар арасындағы бақталастық пен
алауыздықтың, шектен тыс қатыгездіктің
зардаптарын көрсету. “Жүсіп – Зылиха”
дастанының сюжетін өзге ақындар да
нәзира үлгісімен қайта жырлаған. Мыс.,
қазақ ақыны Ж.Шайхысыламұлы да осы
сюжетті арқау еткен “Жүсіп – Зылиха”
қиссасын жазып, оны Қазан
баспаларынан бірнеше рет (1898. 1901,
1913) бастырып шығарған
«Жүсіп-Зылиха » дастанының Ел билеушілер арасында тәж бен тақ,
идеясы байлық пен мансап үшін болатын қанды
соғыстарды, адамдар арасындағы
алауыздық зардаптарын паш ету.
Дүрбектің жазған тілі Түркі (шағатай) тілі
Негізгі кейіпкерлері Жүсіп, оның он бір бауыры, Зылиха,
Жүсіптің әкесі Жақып, Мағриб елінің
патшасы Таймус, Мысыр патшасы Райян.
Көркемдік ерекшеліктері Теңеу, эпитет, метафора, қайталау,
әсірелеу және т.б.
«Жүсіп-Зылиха » дастанының Бертельс, С.Хайдаров, В.Валихожаев
зерттелуі
Монография Ұстаз-ғалым Алма Қыраубайқызы өзінің
«Шығыстық қисса –дастандар» атты
монографиясының ауқымды бөлігін
Əлидің «Қисса Жүсібі» мен
Ж.Шайхулисламовтың «Жүсіп-Зылиха”
дастанының көркемдік ерекшеліктерін
анықтауға арнады.
Мұнда да оқиғаның басталуы,
дамуы, шиеленісі, шарықтау шегі,
шешімі сияқты композициялық
бүтіндік беріп тұрған
элементтерді табуға болады.
Оқиғаның басы Жақыптан, оның
балаларымен, Жүсіппен
таныстырумен басталады.
Сюжеттің байланысы – Жүсіптің
түс көруі, ағаларының
күншілдікпен құдыққа тастайтын
жерінен оқиға шиеленіседі.
Онан Жүсіптің құлдыққа сатылуы
Зылиханың ғашық болып, өзіне
көндірмекші болуынан оқиға
дамып, Зылиханың Жүсіпті
зынданға салдырған тұсында
шарықтау шегіне жетеді.
Шешімі Жүсіптің атасымен,
ағаларымен қосылуы, Зылихамен
• «Жүсіп-Зылиха» поэмасында екі бірдей
көркемдік-идеялық желі анық бой көрсетеді.

ежелгі аңыздардың мазмұнымен екіншісі ақын өмір сүрген уақыттың
ұштасатын болса саяси-әлеуметтік мәселелеріне
бағышталады.
Біздің қолымызда «Жүсіп-Зылиха» поэмасының авторына қатысты
ғұмырбаяндық мәліметтер жоқ, әрине. Алайда Дүрбектің поэмаға
кіріспе сөзінде өз туындысын Балх қамалы қамауда тұрған кезде
жазғанын дәлелдейтін жолдар кездеседі
Көп адамға сын болған сол күндерде,
Қала қалды қамауда жау келгенде.
Қорқынышты күн туды, тамұқ басып,
Шаhардан пана тапты жұмыр пенде.
Шарасыз жұрт қалдырып бау-бақшасын,
Қыл үстінде күн кешті, қорғап басын.
Қамаудағы қаламыз-тозақ оты,
Ал сыртында гүл-шешек жұмақ-бағың.
...Үш ай бойы тас қорғанда қамалдым,
Арып-ашып мен құсадан жарадым.
Көппен бірге тұтқын болып шаhарда,
Адамзаттың құпиясын ақтардым.
Көркемдік
ерекшеліктері
Эпитет Теңеу
Раст сез (рас сөз),
мазлум жаман (жәбірлі Нәртек ғарзыға
жүз), йашлары інжутек
қары көңіл (кәрі көңіл), йұмаланып түша
адал құл, ұлығ башлады - Нарттай
мәртаба, бетіне көз жасы
керіклік йікіт, керіклік інжудей домалап түсе
йуз, бастады;
үсрүк саба (үскірік жел),
Көбәлактек езін отқа
қара қас, алтын таж,
мурассағ кәмар (сәнді атты...— Көбелектей
кемер — сәнді белбеу), өзін отқа атты;
өлік йер (өлі жер), Айтек чәчаклар —
йат көз (жат көз)... т. б. Айдай гүлдер.
Метафора – жазба
ескерткіштегі
құбылтып айтудың жиі
кездесетін құралы.
Мысалы:
Айды: Менің күзүм йарұғы сенің дидарың тұрұр —
Айтты: «Менің көзімнің жарығы — сенің дидарың»

Көзлары — йүлдұз, көзі — күн, алыны — көк айдын —
Көздері — жұлдыз, көзі — күн, маңдайы — көк айдын.

Мен Иүсфсіз сусыз балықмын,
бір сағат Иүсфні көрмасам чалықмын.
Мен Жүсіпсіз — сусыз балықпын,
бір сағат Жүсіпті көрмесем шалықпын (есімнен
айрыламын).
Қайталау әдісі
қиссада қимылдың
бір сәтте, бір
уақытта болғанын
көрсету үшін немесе
бір жайды ерекше
баса айту керек
болғанда алынады.

Мысалы:
Злиха қумаққа мыл қылды.
Иүсф қашмақға мыл қылды.

Зылиха қумаққа амал қылды.
Жүсіп қашпаққа амал қылды.
Хәзинасын
алғыл, өзгаларын
отқа салғыл —
Қазынасын ал,
өзгелерін отқа
сал.

Қара сөздің өзін ұйқастыра, құлпыртып айту
кездеседі. Мұндайда антоним сөздер де
қолданылады.
Бұл еңбектен психологиялық
параллелизмді де байқауға
болады. Әсіресе, өлеңде көктемнің
әсем көрінісін келістіре суреттей
келіп, оны адамның ішкі сезіміне
орайластыруы өте әдемі.
• Саба ыснайұрда • Самала жылынғанда
йыгач баң салұр, ағаштар түйін
• Бұлұт йыглайұрда салар,
чечаклар күләр. • Бұлттар жылағанда
• Бустан ічінда кіріб — гүлдер күлер.
дайым • Өзіңмен бақ ішіне
• Сенің бірла барып әркез
көңлүм ойнау • Күліп-ойнап жүруді
тіләр. көңілім тілер.
Кейіптеудің белгілері де байқалады. Кейіптеу арқылы көктемгі
даланың жанды бейнесі берілген. Олар пейзаждың да келісті
түрі. Дала, табиғат адамша іс қылады:
Көк йығлар, йағыз йер Көк жылар, қара жер күлер.
күлар, бұлұт көзларыдын Бұлт көздерінен жас ақса,
йаш ақса, ер йүзүде көк жер жүзіне көк шығып
чымганлар күлар, үсрүк түлер. Суық жел
саба ыснаб тойар... Иы- жылынар... Ағаштар
ғачлар башыда текме
басына түйін салар,
тигар, чечаклар текмесін
иыртып бұзар, лала
шешектер түйінін жыртып
көйләгі йақасьш тартыб бұзар (бүр жарар),
ұзар, ер үзіга нақшын қызғалдақ көйлегі ұзарар,
безар. жүзіне нақыш берер.
Кісінің портретін, сыртқы
бейнесін суреттеуде әсірелеу
араласып келеді:
Қырқ өрүм сачы бар, жұбар исланүр, бір
өрүм сачны йазса, ерга сүрүлүр... иүзі
көркідін күн хайре болұр, қарақлары жан
алұр, ернідін ғақық ұйалұр, өзі сылығ,
қылығы түзүк, белі інчка, бойы ұзұн...

АУДАРМАСЫ:
Қырық өрім шашы бар, жұпар есер. Бір өрім
шашын жазса, жерге түсер. Көркіне күн
қайран болар. Көз қарасы жан алар. Ернінен
ақық ұялар. Өзі сұлу, қылығы түзу, белі
жіңішке (қылдай), бойы ұзын.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Дурбек. Юсуф и Зулиха. – Москва, 1987.
2. Классикалық зерттеулер: Көп томдық. –
Алматы, «Әдебиет Әлемі», 2012. Т.6:
Көне түркі әдебиеті туралы зерттеулер. –
408 бет.
3. Алтын орда дәуірінен жеткен ғашықтық
дастан П. Қ. Бисенбаев

Ұқсас жұмыстар

Алтын Орда дәуірі әдебиеті

Ислам дәуірі әдебиеті

ХХХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі

Ауыз әдебиеті - халықтың ғасырлар бойы ауызша шығарып, сақтап келген рухани асыл қазынасы

Қазақ этнопедагогикасының қалыптасу кезеңдері және даму тарихы

ЕДІГЕ БАТЫР ЖЫРЫ

Лұқман хакім әңгімелерінен үзінді айт

ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиетінің дамуы

Қазақ философиясының төл тарихы

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы

Пәндер