Үміт еткен көзімнің нұры - балам, Жаныңа жәрдем берсін Хақ тағалам

Қазақстан Республикасының білім жіне ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Инновациялық білім беру факультеті

Мен үлгі тұтатын лидер

Орындаған: Қаршыға Нұрила
Халқымыздың ұлы перзенті, қазақ
жерінде оқу-ағарту ісін жүзеге асырған
зиялылар көшбасшысы, тұңғыш халық
ағартушысы, қоғамда өзгерісті жасау
жолында талмай күресіп, ел игілігі үшін
жан аямай еңбек етудің үлгісін
көрсеткен, ХІХ ғасырдың екінші
жартысында шолпан жұлдыздай
жарқырап әлем көгіне шыққан, ұлт
тарихында аты мәңгі өшпейтін кемел
тұлға – Ыбырай Алтынсарин қоғамдық
ой-пікірдің өркендеу тарихында үлкен
орын алған педагог, демократ.
Мен үлгі тұтатын көшбасшы –
Ыбырай атамыздың ұрпағына
қалдырған мұрасы – ұлан-ғайыр. Небәрі
жарты ғасырға жуық өмір кешкен
ұстаздың өнегелі еңбегі жан – жақты
зерттеліп, туған халқының керегіне
жарауда.
Ыбырай Алтынсарин (Ибраһим) 1841 жылы қазан айының 20-сында қазіргі
Қостанай облысы, Қостанай ауданында дүниеге келеді. Үш-төрт жасында әкесі
Алтынсары қайтыс болып, атасы Балғожаның қолында өсіп, тәрбиеленеді.
Қыпшақ тайпасының ұзын руынан шыққан. Атасы Балғожа би өз аймағының
атақты кісілерінің бірі болған. Ел ішіндегі көп билікті қолында ұстаған би,
Орынбор әкімшілігінің алдында да беделді, белгілі кісі болған. Замана бет
алысын өзінше болжаған Балғожа табысқа жетудің ендігі жолы – оқу деп біледі.
Сөйтіп, немересі кішкентай Ыбырайды Орынборда
ашылады деп күтілген орыс-қазақ мектебіне күні бұрын
жаздырып қояды. Бидің ондағы мақсаты, әрине,
немересінің бала оқытып, педагог болуы емес, әкімшілік
орындарда жұмыс істеп, шенеунік, орысша оқыған "төре"
болып шығуы, ата-анасын асырауы. Балғожа бұл ойын
Орынборда оқып жүрген жасөспірім Ыбырайға жолдаған
өлең-хатында былайша білдірген:

Үміт еткен көзімнің нұры – балам,
Жаныңа жәрдем берсін Хақ тағалам.
Атаң мұнда анаңмен есен-аман,
Сүйіп сәлем жазады бүгін саған.
Атаңды сағындым деп асығарсың,
Надан боп білмей қалсаң, аһ ұрарсың.
Шырағым, мұнда жүрсең не етер
едің,
Қолыңа құрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Әлгі мектеп ақыры 1850 жылы ашылады
да, оған қабылданған отыз қазақ баласының
бірі – тоғыз жасар Ыбырай болады. Ыбырай
мектепте сабақты ынта қойып оқиды, 1857
жылы оқуын "өте жақсы" деген бағамен
бітіріп шығып, 1859 жылдың тамызына дейін
өзінің туған елінде тілмаштық қызмет
атқарады. Қалада оқып, қазақ даласына
беймәлім жаңалықтардан хабардар болып, ой-
өрісі кеңейген зерделі бозбаланың екі жылдай
елде болуы — қазақ қоғамының жағдайын
тереңірек түсініп, жаңаша сезінуіне, өзіндік
ойға келуіне мүмкіндік береді.
1859 жылы Ыбырай Алтынсарин атасының жақсы танысы, сыйлас кісісі —
Орынбордағы Шекаралық комиссияның төрағасы, шығыстанушы белгілі
ғалым, профессор В.В.Григорьевпен жақын танысады. Ол Ыбырайға
қамқорлықпен қарап, оған өзінің бай кітапханасын еркін пайдалануына жағдай
жасайды. Ыбырай Григорьевтің кітапханасынан орыс жазушыларының
шығармаларын, орыс және дүние жүзі ағартушы-педагогтерінің еңбектерін, ұлы
адамдардың өмірі жайындағы кітаптарды алып, бас алмай оқыған. Мерзімдік
басылымдарды оқып тұрған.
Өз бетімен көп ізденіп, білім қорын молайта келе, Ыбырай өзінің алдына
тілмаш болуды емес, туған халқына пайдалырақ басқа бір қызмет істеуді
мақсат етіп қояды. Оның ынтасы ағартушылыққа ауады. 1860 жылы
Жайықтың шығысындағы қазақтар үшін төрт бастауыш мектеп ашылған
кезде, Ыбырай өзі сұранып, Торғай мектебіне мұғалім болуға рұқсат алып,
сонда келеді. Бірақ мектеп бірден ашыла қоймайды. Бұл аралықта, Ыбырай ел
ішінде мектептің пайдасын түсіндіріп, біраз баланы өз үйінде оқытады.
Торғай мектебі 1864 жылы ғана ашылады. "Осы жылы қаңтардың 8-і күні көптен
күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оған 14 қазақ баласы кірді. Бәрі де жақсы,
есті балалар. Мен балаларды оқытуға қойға шапқан аш қасқырдай қызу кірістім", –
деп жазады, ол белгілі шығыстанушы, профессор Н.И.Ильминскийге жолдаған
хатында.

Ыбырай мектептегі сабақ пен тәрбие жұмысын сол кездегі орыс мектептері
үлгісінде құрады. Сабақты қазақ тілінде жүргізе отырып, ол балаларға орыс тілін
үйретуге, пән негіздерінен білім беруге тырысады. Тәрбие жұмысын адамгершілігі
мол, жаңа ұрпақ тәрбиелеп шығаруға бейімдейді.
1879 жылы Ыбырай Торғай облысы
мектептерінің инспекторы қызметіне
тағайындалады. Бұл оның ағартушылық
қызметінің кең өріс алуына жол ашады. Ол
еуропалық үлгідегі мектептер ашу ісімен
шұғылданады. 1879-1883 жылдар аралығында
Торғай облысының төрт уезінде (Торғай,
Ырғыз, Троицк, Ақтөбе) жаңа мектептер
ашады.

1883 жылы Торғай қаласында қолөнер мектебі ашылды. Ол қазақ даласындағы
техникалық білім беретін тұңғыш оқу орны болды. Ыбырай қазақ қыздарын
оқыту ісіне ерекше көңіл бөледі. Бұған ескішіл әдет-салттарға қарсы күрестің бір
жолы есебінде қарайды. 1887 жылы Ырғызда қыздар мектебін ұйымдастыруы –
оның ағартушылық аса зор еңбегі.
Оқулық жасау жолында оқулыққа
Ыбырай мектепте қазақ балаларына білім
мен тәрбие берудің басты құралы деп
қарайды. Ол балаларға ана тілін таза және
ұқыптылықпен үйретеді, шағын көркем
шығармалар арқылы оларды жақсы мінез-
құлыққа баулуды көздейді. Ыбырай
балаларды мазмұны олардың білімін
көтеретін, тақырыбы оларды
қызықтыратын кітаптарды қазақтың өз
тілінде басып шығару керек деп білді.

Өзі 1876 жылдан бастап "Қазақ хрестоматиясын" жазуға кірісіп, оны 1879
жылы Орынборда бастырып шығарды. "Бұл кітапты кұрастырғанда мен, –
деп жазды. Ыбырай хрестоматиясының алғы сөзінде, – біріншіден, осы біздің
ана тілімізде тұңғыш шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ
мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу
жағын көздедім". "Қазақ хрестоматиясы" балаларға арналған өлеңдер мен
шағын әңгіме-новеллалардан құрастырылды. Олардың бірқатарын өзі жазды,
біразын сол кездегі орыс оқулықтарынан еркін аударып алды. Хрестоматияға
қазақтың халық әдебиетінің үлгілерін де іріктеп кіргізді.
Ыбырай Алтынсаринның еңбектері мен
шығармашылығы толық зерттелген десек
артық айтқандык болар еді. 1884 жылы
Қазан университетінің типографиясында
араб әрпімен жарық көрген, 1894 жылы
Орынбор қаласында орыс таңбасымен кайта
басылған «Шариат ул ислам»
(«Мұсылманшылықтың тұтқасы) атты
кұнды еңбегі кеңес дәуірінде солакай
саясаттың кесірінен аты да аталмай келді.
Тек касаң қағидалардан арыла бастағаннан
кейінгі жылдары ғана «Қазақ әдебиеті»
газетінің беттерінде үзінділер жарияланып
жүрді.
Ал бұл еңбектің назардан тыс қалып келе жатқанын, оны терең зерттеу
қажеттігін, құндылығын жаңа көзқарас тұрғысынан бағалаған әдебиет
зерттеушісі Ш. Сотбаева еді. Ғалым өзінің «Эгзегетикалық дәстүрге үлес» атты
мақаласында аталмыш еңбектің құрылымы мен мазмұнына талдау жасай
отырып, тәрбиелік мәні мен тағылымына тереңірек үңілді. Ертедсгі зерттеулер
ішінде ағартушы туралы замандастарының жазған естеліктерінің мәні зор. Н.И.
Ильминскийдің, Ф.Д. Соколовтың, А.Мазокиннің, ізбасары Балғымбаевтың
естеліктері Ыбырай Алтынсарин туралы маңызды мәліметтер беріп, оның кісілік
келбетін, ұстаздық тұлғасын әр қырынан танытады.
Жалпы бүгінгі таңға дейін Ыбырай
Алтынсарин шығармашылығы тарих, филология,
педагогика, психология, этика тәсілімен
ерекшелінетін қазақ зиялыларының ішіндегі
бірегей тарихи тұлға екендігі, зор қайраткерлігі
С. Аспандияров, М. Әуезов, Б. Кенжебаев, Б.
Сүлейменов, М. Ақынжанов, Б. Ысқақов сияқты
ғалымдар мен жазушылардың зерттеулерінде
жан-жақты зерделеніп сомдалды.
Ыбырай Алтынсаринды сыншыл реализм
рухында жазылған көркем шығармалары арқылы
жаңа туындап келе жатқан көркем қазақ
әдебиетінің бесігін тербетіп, оң сапарға жол
көрсеткен біртуар ретінде бағалап,
шығармалараның тілдік ерекшелігін зерттеген
ғалымдардың қатарын С. Сейфуллин, Қ.
Жұмалиев, С. Талжанов, Қ. Жармағамбетов,
С.Ш. Хасанова құрайды. Белгілі түрколог А.
Самойлович «Түркі халықтарының әдебиеті»
атты зерттеуінде Ыбырай Алтынсаринді жас
қазақ әдебиетінің негізін салушы деп таниды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. КазРеферат – Ыбырай Алтынсарин
2. Әдеби әлем - Ыбырай Алтынсарин
3. Уикипедия — ашық энциклопедиясы
4. Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиеті
тарихындағы орны
5. Today.Kz: Ыбырай Алтынсарин
6. Ы. Алтынсарин атындағы балалар
және жасөспірмдер кітапханасы
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!

Ұқсас жұмыстар

Ыбырай Алтынсарин 18411889

Аңыз - әңгімелер

Табиғат суреті

Елбасы Нұрсұлтанның бастамасы

Анама хат өлеңі

Оқушыларды сапқа тұрғызу

Әні мен сөзі

Өтірік өлең

Әділқазылар алқасы

Айбергенов жыр - көшімен сырласу

Пәндер