Ертіс өзені

Презентация қосу

Ертіс су
бассейні

Орындаған: Шынжырхан Ш.Е.
Сұлтанғали Ж.
Түзелбай С.
Тексерген: Шайбек А.
Жоспары
Кіріспе
Негізгі бөлім
a) Сипаттамасы
b) Гидрологиясы
c) Экологиясы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Ертіс өзені
• Ертіс (орыс. Иртыш) — Солтүстік Мұзды мұхит алабында жатқан
өзен, Обь өзенінің сол жақ саласы.
• Қазақстан жерінде Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары
арқылы ағады. Жалпы ұзындығы 4248 км, оның 1698 км-і
Қазақстан жерінде. Су жиналатын алабы 1643 мың км 2.
• Ертіс – еліміздегі ең суы мол өзен, оны республикадағы
жалпы су ресурстарының көлеміндегі үлесі 40%-ды
құрайды, ол тек Қазақстанның шығыс облыстарын ғана
емес, сонымен бірге орталық облыстарын да, Ертіс –
Қарағанды каналы бойынша Астананы да сумен
қамтамасыз етеді. Бұл өзенде республикадағы жалғыз
порт сақталған және қызмет етеді, өзендік кеме
қатынасы жүзеге асырылады.
• Өткен ғасырдың 60-жылдарында өзен бөгеттермен
қоршалмай, табиғи арнамен ағып жатқанда, оның
көлемі тау суымен толып отырды. Жылдық су көлемінің
көп бөлігі әдетте су тасқыны кезінде болды, оның
ұзақтығы 3,5-4 айды құрады. Судың көтерілу фазасы
30-35 тәулікке, ал түсу фазасы 80-85 тәулікке созылды.
Сипаттамасы
Ұзындығы 4248 км

Су алабының 1 643 000 км²
ауданы

Су алабы Солтүстік Мұзды мұхиты

Өзендердіңсу алабы Обь/Үбі

Су шығыны 3000 м³/с (сағасы)
Гидрологиясы
• Арнасы бастау жағында, негізінен, қар, мұз суымен, орта және төменгі ағыстарында
қар, жаңбыр және жер асты суымен толығады. Алабы Алтай тауларының оңтүстік-
батысын, Тарбағатайдың солтүстік-батыс баурайын, Сарыарқаның солтүстік-
шығысын, Ресей жерінде Батыс Сібір жазығы мен Шығыс Орал етегін қамтиды.
• Қазақ жерінде Ертіс ағынын Қатын, Қалба, Нарын, Тарбағатай және Сауыр
жоталарынан, Құлынды даласынан жинайды. Көп жерінде тау сілемдерін тіле
терең шатқалдар қалыптасқан. Бұл тұста жағаларының биіктігі 500 м-ге жетеді.
Құлынды даласында өзеннің арнасы кеңейіп, жайылмасы пайда болады. Таулық
аңғары (250 м биіктікке дейін) қылқан жапырақты орманды, оң жағы көбіне
қарағайлы шабындықты келеді, осы тұстағы арнасының ені 100 – 150 м, Омбы
қаласы тұсында 6 – 8 км, Тобыл кент тұсында 25 – 30 км-ге жетеді.
• Ертісті бойлай кеме қатынасы бар (3600 км- ге жуық). Басты кемежайлары: Өскемен
, Семей, Павлодар, Омбы, Тобыл, Ханты-Мансийск. 1953 жылы Ертісте Өскемен су
электр станциясы (СЭС) салынған. Ертіс каскадындағы 3-саты Шүлбі СЭС-і бөгетінің
құрылысы басталды. Ертіс алабының су энергетикалық ресурстарын игеру жылына
30 млрд. кв/сағ-қа дейін электр энергиясын бере алады. Ертістің суы Орталық
Қазақстанды сумен қамтамасыз етуге және суландыруға арналған Ертіс-Қарағанды
каналын қоректендіруге (75 м3/с су алынады) пайдаланылады. Ертіс сүйрік, сылан,
бекіре, шортан, алабұға, елең және т.б. балықтарға бай. Сазан, табан, көксерке
және байкал омулі жерсіндірілген.[2]
• Ертісті бойлай кеме қатынасы бар (3600 км- ге жуық).
Басты кемежайлары: Өскемен, Семей, Павлодар,
Омбы, Тобыл, Ханты-Мансийск. 1953 жылы Ертісте
Өскемен су электр станциясы (СЭС) салынған. Ертіс
каскадындағы 3-саты Шүлбі СЭС-і бөгетінің құрылысы
басталды. Ертіс алабының су энергетикалық
ресурстарын игеру жылына 30 млрд. кв/сағ-қа дейін
электр энергиясын бере алады. Ертістің суы Орталық
Қазақстанды сумен қамтамасыз етуге және
суландыруға арналған Ертіс-Қарағанды каналын
қоректендіруге (75 м3/с су алынады) пайдаланылады.
Ертіс сүйрік, сылан, бекіре, шортан, алабұға, елең
және т.б. балықтарға бай. Сазан, табан, көксерке
және байкал омулі жерсіндірілген
Су ағысы
Бастауы Алтай таулары
• Орналасқан жері Қытай мен Моңғолияның
шекаралары
• Координаттары 47°52′29″ с. е. 89°58′23″ ш. б.
Сағасы Обь
• Координаттары 61°04′50″ с. е. 68°49′50″ ш. б.
Координаттар:
61°04′50″ с. е. 68°49′50″ ш. б.
Еңістігі 0,03 м/км
• Өзеннің суағары – Ертіс су қоймаларының каскадымен
реттелген –
• Бұқтырма (жобалық көлемі 49,6 шақ3),
• Өскемен (0,66 шақ3)
• Шульбинское (2,39 шақ3).
• Семиярка су бекеті тұсында Ертіс өзенінің орташа көпжылдық
су шығыны 853 м3/сек. құрайды. 2014 жылға су бекетінің
маңында су шығыны мөлшерден 875 м/3сек немесе 102%
құрады, ағынның көлемі 27,59шақ3 құрады. Ағынды аумақ
бойынша бөлу үлкен қайшылықты күрделі сипатқа ие. Аса су
сақтағыш Батыс Алтай болып табылады, онда Малая Ульба,
Громотуха, Тұрғысын өзендерінің бастауындағы кең аумақта
ағын модулі 50л/сек. жетеді. Өте қатты ағын Бұқтырма
өзенінің бастауында – 60-80 л/сек. Қатты ағынның үшінші
саласы Күршім өзенінің бастауы – Оңтүстік Алтайға тиесілі.
• Ертіс бассейнінде 200 шақ. астам ұзындықтағы 13
өзен есептеледі, қалған 775 кіші өзендер санатына
жатады. Олардың жалпы ұзындығы 17,7 мың шақ.
құрайды. Ертіс өзені су қоймасының каскадымен
реттелгендігіне қарамастан олардың тәртібін
жоспарлауда алқаптың экологиялық жағдайын
сақтауға баса назар аударылады. Тәжірибе бойынша
жыл сайын орташа көлеммен 5 текше шақ
табиғатты сақтауды өткізу жүргізіледі. Осының
арқасында толықтай алқапта және орта Ертіс табиғи
уылдырық шашатын орындарын су алып кетуі,
көтерілген шығындарымен өзен арнасын шаю
есебімен өзеннің санитарлық қызметі қалпына
келтіріледі.
Ертіс өзенінің
экологиясы
• Су жүйесінде және олардың құрамдас бөлігінде химиялық
элементтердің жинақталуының негізгі көздері – түпкі түзілімдер –
Ертіс бассейні аумағында тау қазбаларында табылған үстіңгі
беттері, олардың үйінділері, байыту фабрикаларының қоймасы
және өнімдер қоймасы, үйінді өнімдері, металлургия, химия-
металлургия, химия, машина жасау, жылу-энергетика
кәсіпорындары және құрылыс индустриясы кәсіпорындарының
өнеркәсіптік пайдаланылған суларын өзенге ағызу, сондай-ақ
олардың өнеркәсіптік шығарындыларын атмосфераға шығару
болып табылады, ол шығарындылар кейін жер бетіне шөгеді.
• Топырақтан ластану көздерінің келуі, мысалы, Ертіс өзені
бассейніндегі жер үсті су ағыстарындағы қорғасын 70 т/жыл
деңгейде бағаланады. Алаң көздерінен келетін ТМ келу көлемін
Ертіс өзені бассейніндегі жер үсті су ағыстарын ластанудың
балансын есептеу кезінде ескеру қажет.
• ТМ ластаушылары өңірдегі ауыл шаруашылығында кеңінен
қолданылатын химияландыру құралдары болып табылады.
• Ертіс өзеніндегі суды және оның ағыстарын өнеркәсіптік
ластанудың әмбебап индикатор элементтері мыс, мырыш,
қорғасын, хром болып табылады. Көрсетілген ТМ мазмұны
Ертіс өзені бойында және оның оң жақ саласында ШРК
мүлдем асып кетеді. ШРК артуының қайталануы
санитарлық-тұрмыстық және балық шаруашылығы
пайдалану есебінен, мыс үшін - 100 %, мырыш үшін - 66 %,
қорғасын үшін - 27 %, хром үшін - 82 % құрайды.
• Жоғарыда көрсетілген металдар бойынша ШРК
қайталануы Қазақстан бойынша алғанда 55-65 %-ға
жоғары. Қазақстанда табылған осы ингредиенттер
бойынша қауіпті құбылыстардың негізгі бөлігі (85-90 %)
Ертіс бассейнінің үлесіне келеді. Әсіресе ТМ ластануымен
байланысты қауіпті құбылыстар тек осы бассейнде ғана
байқалады
• Ертіс үшін маңызды экологиялық проблема оның суын Қытай
жағы өнеркәсіптік мақсаттар және иррагациялық жүйелер үшін
жинауы болып табылады. 1999 жылы басында ҚХР ауыз су және
өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету үшін Синьцзян-Ұйғыр
автономиялық ауданында Қара Ертіс суын Қарамай мұнай
кәсіпшілігіне бұрып әкелу үшін канал құрылысы басталды, соңғы
кезде жаңа су қоймасының құрылысы туралы белгілі болды.
• Алдын ала есептеулер бойынша Қытай каналында суды
максимум жинау өзен суының жалпы көлемінен 10-11 %
құрайды, Хельсинки келісімінде қарастырылған шамаға
қарағанда 12 %-ға аз. Қара Ертістің орташа жылдық ағысы - 9
км3, бірақ жылдық ағыстың шамасы маңызды тербелістерге
ұшыраған. Егер суы көп жылдары судың көлемі 20 % құрайтын
болса, онда су таяз жылдары Қара Ертіс ағысының 50 % құрауы
мүмкін, ал бұл күрделі экологиялық және экономикалық
проблемаларға әкеліп соқтыруы мүмкін.
• Қазақстан ғалымдары биоөнімдерді қайта жаңартудың
бірегей орындарына қатер төніп тұр деп санайды, Зайсан көлі
мен Бұқтырма су қоймасының өзін-өзі тазартатын қабілеті
маңызды түрде нашарлауда, себебі Қытайдан Ертіс өзеніне
нитраттармен және мұнай өнімдерімен ластанған су келіп
түседі. Өскемен ауданындағы өнеркәсіптік кәсіпорындардың
лақтырындысының қолданыстағы көлемін сақтау кезінде
Ертіс өзені ағысының азаюы өзен суының ластану деңгейінің
ұлғаюына әкелуі мүмкін. Әрине, бұл ауыз судың сапасын
нашарлатады (Ертіс өзені – Семей мен Павлодар қалаларын
сумен қамтамасыз етіп отырған жалғыз көз, ал Ертіс-
Қарағанды каналы – Орталық Қазақстанды сумен қамтамасыз
етіп отырған негізгі көз, Қарағанды қаласын - 90 % және
облысты - 50 % сумен қамтамасыз етіп отыр). Өз кезегінде,
бұл халықтың денсаулығына келеңсіз әсерін тигізеді.
Қорытынды
• «Қазақстан-2050» Стратегиясының аясында Ұлт көшбасшысы
Үкіметке берген тапсырмасын орындау үшін еліміздің су
ресурстарына қатысты жаңа саясат жасау керек, басқа
елдерде, мысалы, Австралияда, сумен қамту мәселелерін
шешудегі озық тәжірибені тиянақты түрде зерттей отырып, оны
біздің жағдайда қолдану қажет. Сонымен бірге Жоғарғы Ертіс
су қоймасы каскадының су ресурстарын қолданудың жаңа
Ережелерін жасау керек, олардың басымдықтарын қайта
қарастырған жөн және оларды су энергетикасы мүддесінен
табиғи ресурстарды сақтау мүддесіне ауыстырған абзал.
• Сонымен бірге, гидрологиялық және гидрогеологиялық
зерттеулер мәліметтерінің жоқтығын ескерсек, республикалық
бюджетте қаражатты жоспарлаған жөн және мәліметтер
базасы мен су ағынын компьютердік реттеу моделін жасау үшін
Ертіс өзенінің бассейніне кешенді ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізу керек.
Пайдаланылған әдебиеттер
• http://
emirsaba.org/pdfview/jildarfa-arnalfan-azastan-resp
ublikasini-tabifi-resurstarin-pa.html
• https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%
80%D1%82%D1%96%D1%81

Ұқсас жұмыстар

Өзендердің ластану ерекшеліктері

Наймандар мемлекеті

Іле өзені

Қостанай облысы

Республиканың барлық өзендері

Биік таулар: Алтай тауы Сауыр- Тарбағатай Тянь-Шань тауы Жоңғар Алатау Алтай тауы

Семей-Қазақстанның рухани астанасы

ҚР-НЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУҒА ҚАТЫСТЫ ӨЗЕКТІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Жайық өзені

Су ресурстарын алабтық басқару

Пәндер