Тұрақты ағын сулардың бедер құру əрекеті

Презентация қосу

Тұрақты ағын сулардың бедер
құру əрекеті. Эрозия жəне
өзендердің кеңістіктегі дамуы
Орындаған:Сұлтанғали Жайна,
Шынжырхан Шолпан,
Мусаханов Дамир
Тексерген: Кожахметова Ү.
Жоспары
Кіріспе
Негізгі бөлім
а. Тұрақты ағын сулардың бедер құру
əрекеті. б.Эрозия жəне өзендердің
кеңістіктегі дамуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Өзендер негізгі арнадан (русло) жəне оның
тармақтарынан тұрады. Олар əр қатардағы
өзендер жүйесін түзеді. Екі кішкене тармақ
қосылып, екінші қатардағы тармақты құрайды, ал
екінші қатардағы екі өзен тармағы қосылып
үшінші қатардың тармағын кұрайды. Осылай өзен
тармағының төртінші, бесінші т.б. қатарлары
құрылады. Үлкен өзен барлық тармақтарымен
бірге қосылып өзен жүйесін құрайды, ал белгілі бір
аумақтағы өзендер саны сол жердің өзен торын
(речная сеть) қалыптастырады. Олардың жиілігі
аймақтың физикалық-географиялық сипатына,
климатына, бедер жағдайларына, геологиялық
құрылымы мен өсімдік жамылғысына байланысты
Өзеннің негізгі жер бедер құру факторлары: 1) өзен ағысы;
2) өзен ағысының жылдамдығы. Өзеннің ағысы мен шығыны
жауын-шашынның мөлшеріне жəне су жинау алабына
тəуелді. Ал жекеленген өзендерді, өзен жүйелерін су
қорымен қамтамасыз ететін, сумен мейлінше қаныққан беткі
жазықтықты, топырақты жəне тау жыныстарының белгілі бір
қабатын біріктіретін ауқымды аймақты өзен алабы деп
атайды. Өзен алабының ерекшелігі: оның аумағы бастаудан
құйылысына дейін өседі, сондай-ақ су шығыны да көбейеді.
Керісінше, суайрыққа жақындаған сайын өзен ағысы толық
тоқтағанға дейін азаяды. Бұл : ол кейбір геоморфологиялық
мəселелерді, м,суайрықтардың эрозия əрекетін, өзендердің
бір-біріне қосып алу құбылысын тау өлкесінің
пенепленденуін т.б. Көктемгі су тасқыны кезінде өзеннің су
шығыны жоғары (максимальды) болады, сондықтан ол өзен
арнасында орасан зор бұзу жұмысын жүргізеді, ал су
азайғанда оның жылдамдығы бəсеңдеп, бедер құру əрекеті
де төмендейді. Өзен ағысының жылдамдығы оның еңістігіне
байланысты. Еңістік - өзеннің құламасы (падение), оның
ұзындығына қатынасы. Өзеннің құламасы деп бастауы мен
Еңістік өлшемі ондық бөлшектер түрінде немесе
өзеннің құламалы (м/км), яғни промиль арқылы
өрнектеледі. Мəселен, өзеннің орташа еңістігі 0,07%
немесе 0,07 м/км делік. Əрине, өзеннің еңістігі
неғұрлым мол болса, соғұрлым оның жылдамдығы
жоғары болып, өзен өз арнасын мейлінше бұзып
эрозия əрекетіне ұшыратады. Өзеннің бойлық
жылдамдығымен қатар əр түрлі көлденең
циркуляциялық ағыстары бар. Өзен иіні
бөлікшесінде ең алдымен өзен түбінің ағысы (донное
течение) қалыптасады. Ол арнаның жар қабақ
ойыңқы жағасынан жайпақтау келген шығыңқы
жағасына қарай ағады, ал компенсациялық (орын
толтыру) немесе беткі ағыс, керісінше, өзен бетімен
арнаның шығыңқы жағасынан ойыңқы жағасына
қарай ұмтылады (60-сурет).
Сөйтіп ағын бойында судың көлденең циркуляциясы
жүзеге асады. Жоғарыда айтылып кеткендей,
осындай ағынның көлденең циркуляциясынан басқа,
өзеннің бойлық ағыны да бар. Бұл екі ағын қосылып
шиыршық тəрізді (спираль тəрізді) ағыс түзеді.
Спираль тəрізді ағыс өзен бұрылысында ең жоғарғы
амплитудаға жетіп, біртіңдеп екі өзен иінінің
ортасында оның қарқыны бəсеңдейді. Осыған
байланысты ағын судың жылдамдығы бəсеңдегеннен
кейін, екі иіннің ортасында аллювийлік материал
жиналып, өзеннің саяз жері – қайраң (перекат)
қалыптасады. Бұдан төмен қарай спираль тəрізді
ағыс кері айнала бастайды да, арна ағысы қайта
дамып өзеннің келесі иреңінде ең жоғары болады.
Сөйтіп, айтылған процесс жаңадан кайталанады.
Өзен ағысының көлденең циркуляциясының
пайда болуы нəтижесінде арна ағысы-ның
негізгі заңдылықтарының бірі – меандрлану
құбылысы пайда болуының мүмкіндігін
туғызады. Нəтижесінде су ағынының
əрекетінен арнаның ойыңқы жарлауыт жағасы
қопа-рылып бұзылады да, содан қалыптасқан
топырақ бөліктері өзен түбінің ағысымен
шығыңқы жағада үйіліп, арна бойындағы
малтатастан жəне құмнан құрылған арна бойы
жалдар (прирусловые валы) құрады (61-сурет
Эрозия – тау жыныстары-ның су ағындары əсерінен
шайылуы (62-сурет). Бұл про-цесс үш түрлі əрекеттер
нəтиже-сінде жүзеге асуы ықтимал:
1) турбуленттік ағыс кезінде су ауытқып, теңселіп, құйынша
араласып ағады. Соның салдарынан ағыс бойында көтеру
күшін туғызады, осы тасқын күш арна түбінен топырақ
бөлшектерін қозғап, айырып алып, ағыс бойымен төмен
ағызып əкетеді;
2) эрозия ағысы арна түбінде тікелей динамикалық əсер ету
нəтижесінде жүзеге асады. Ол тау жыныстары түйірлерінің
өзен түбімен домалана тасымалдануына, сөйтіп олардың
өзен арнасының түбіне жəне жиегіне соққылана, тырмалана,
үйкелене жəне қажалана орнынан ауыстырылып ағуына
байланысты;
3) эрозия судың құрамы мен температурасына қарай
химиялық ыдырауына (еру, сілтілену жəне т.б.) байланысты.
Осы процестер судың үдемелі ағуы нəтижесінде пайда
болады. Сондықтан эрозия тұрақты қарқындылығымен жəне
динамикалық өзгешелігімен сипатталады (62-сурет).
Эрозиялық əрекеті ағып жатқан судың

кинетикалық энергиясы (тірі күш) арқылы жүзеге
асады. Эрозиялық əрекетінің өлшемі су массасы
мен су жылдамдығы квадратының көбейтіндісінің
жартысына тең: E =
мұнда: m – су массасы, v – өзен ағысының
жылдамдығы. Бұл формула барлық жағдайда
өзеннің бастауынан сағасына дейін, яғни арнаның
əр бөлікшесінде жəне əр мезгілде жарамды болып
табылады. Бұл туралы Н.И.Маккавеев (1955)
былай деп жазады: "Ағын əрқашан өзен түбін
шайып эрозиялай алады, тіпті ағыс жылдамдығы
шамалы болған жағдайда, тау жыныс бөлшектері
біртебірте еру арқылы майдаланып, ағызып
əкетілуіне жағдай жасалынады."
Өзендер мен жылғалар суы құйылатын су қоймасының (өзен, көл,
теңіз, мұхит) деңгейі эрозия базисі деп аталады. Еділ өзенінің
эрозия базисі – Каспий теңізінің деңгейі, Іле өзені үшін – Балхаш
көлінің деңгейі, Енисей, Обь, Лена, Сібір өзендерінің эрозия базисі –
Солтүстік мұзды мұхит, ал Кама өзені үшін – Еділ өзенінің деңгейі.
Негізгі эрозия базисімен қатар жергілікті немесе аралық эрозия
базистері болады. Олар – арнаның бойлық қимасындағы кез келген
нүкте, немесе аңғар бойындағы су құламалары, көлшіктер жəне
т.б. Ең ақыры шөл мен шөлейт аймақтарда ешқандай су қоймасына
құймайтын "соқыр" ернеумен бітетін биік таулардан сарқырап ағып
шығатын (Шу, Тарим, Талас) өзендер бар. Олардың эрозиялық
базисі ролін сол өзен суы толық буланып, ағысы толық тоқталған
шөлді жер атқарады. Əрине мұндай құйылыс орындары тұрақты
емес, ылғалдылыққа жəне құрғақшылыққа байланысты төмен
немесе жоғары ауысып отырады. Эрозия базисінің белгілі бір
деңгейде орналасуы өзеннің эрозиялық жəне аккумуляциялық
əрекетіне байланысты. Оның төмендеуі нəтижесінде, өзеннің
еңістігі ұлғайып, соған байланысты эрозиялық процестер күшейіп,
өзен өзінің түбін тілімдей бастайды. Ал, өзеннің эрозия базисінің
жоғарылауы кезінде өзеннің ағу жылдамдығы баяулап, аллювийлік
материал өзен аңғарларында жинала бастайды.
Белгілі қазақ географы М.Ж.Жандаевтың (1994) пікірі
бойынша биік өлкелердің баурайларында пайда болған
алғашқы су ағындары төмен қарай ағу барысында
эрозиялық жұмысын жүзеге асырады. Мұндай ағын
арнасының алдыңғы саға бөлімі эрозия арқылы ұзарып,
одан əрі дами береді. Бұл процесс кез келген су
қоймасына (теңіз, көл, өзен) жеткенге дейін немесе
ағынның өзі бедердің төменгі жерлерінде су қоймасын
қалыптастырғанға дейін жалғаса береді. Сол кезде ғана
осы өзен құйылысының деңгейі оның эрозия базисі болып
саналады. Сондықтан өзен аңғары алғашқы қалыптасқан
кезде өзінің сағасынан басталмайды, өйткені эрозия
базисінің өзі тек өзен қалыптасқаннан кейін ғана пайда
болады. Жалпы эрозия туралы мəселені қозғасақ, ол
тереңдік (глубинная), бүйірлік (боковая), регрессиялық
жəне трансгрессиялық эрозияға бөлінеді. Əрине, бұл бөлу
шартты түрде ғана, өйткені эрозия механизмі табиғатта
күрделі сипатта кездеседі.

Ұқсас жұмыстар

Геоморфология

Экзогендік процестер

ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЭКЗОГЕНДІК ПРОЦЕСТЕР

Желдің геологиялық жұмысы

Мұздық денудациясының басым аймағы

Ағынды суларды тазарту әдістері

Ақаба суларды тазарту әдістері

ӨНЕРКӘСІП ОРЫНДАРЫ

АҒЫНДЫ СУЛАРДЫ АЛДЫН АЛА ТАЗАРТУ

Геоақпараттық жүйелер. MapInfo

Пәндер