Іңгендерді сауудың гигиенасы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы
министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-
техникалық университеті
“Ветеринария және
биоқауіпсіздік” жоғары
мектебі

ТАҚЫРЫБЫ:
САХАРАНЫҢ СҰЛУЫ-
ТҮЙЕ ДЕГЕН
(ТҮЙЕ ГИГИЕНАСЫ)
Дайындаған:Вм-31 тобының
студенті Адыров Ғ.Б.
Тексерген: а.о. Валиева Ж.М.
Түйе шаруашылығы, түйе өсіру– мал шаруашылығының дәстүрлі салаларының
бірі. Республикадағы барлық жайылымдық жердің 64%-дан астамын (116 млн. га)
Түйе шаруашылығы арқылы барынша тиімді пайдалануға болатын, шөл және
шөлейт алқаптардың алып жатуы осы саланы өркендетуге кең жол ашады. Қазақ
халқы еті мен сүті әрі тағам, әрі шипалы дәру, жүні – киім, өзі сенімді көлік болған
қасиетті жануарды төрт түліктің төресі санаған.
Түйенің

Атырау обл-ның “Бірінші май” Жаңа таң” ААҚ-лары мен “Жарсуат” ӨК-нде

р
қта
ы лы
аш
ару
нш
р еті
өсі
йе
Тү
Қазақстанда қолға үйретілген айыр өркешті түйенің қолтұқымы көбірек кездеседі.
Оны кейбір аймақтарда «айыр түйе», Арал мен Каспий аралығының
тұрғындарының «түс түйе» деп атайды. Айыр өркешті түйенің жабайы түрі
«қаптағай» деп аталады. Айыр өркешті түйенің ұрғашысын - «інген», еркегін -
«бура» дейді. Денесі ірі,салмағы 450-550 килоға дейін жетеді.
Қазіргі кезде қолда аруана деп аталатын қолтұқымы өсіріледі. Жабайы түрі
жойылып кеткен. Оның жалпы аты - «нар». Ұрғашысы - «мая» немесе «аруана»,
еркегі - «үлек». Сыңар өркешті түйе ыстыққа төзімді, бірақ қатты аязға
шыдамайды. Орта Азия мен Казақстан жерінде ғасылар бойы халықтың сұрыптау
әдісімен өсіріліп келеді. Қазір түйені көлік ретінде пайдаланудан гөрі, еті, шудасы,
сүті үшін өсіру пайдалы.. Бір түйенің беретін өнімі 15 қойдың беретін өніміне тең.

і ң тү рлері Қалмақ
Түйен

айыр өркешті түйенің қолға
үйретілген үш қолтұқымы
Түйе сүтіндегі белоктың құрамы
ТҮЙЕ ӨНІМДЕРІ
Түйе адам өмірінде үлкен рөл атқарады. Соның
ішінде түйе сүті көптеп қолданылады. Түйе сүтінің
пайдасы оның құрамындағы нәруіздарда. Түйе
сүтінің ерекшелігі май, белок, минералдық заттары
және басқа құрамдық элементерінің мөлшері көп
болып келеді; оның үстіне аса нәрлі. Түйенің сүті,
еті, жүні пайдаланылады. Сүтінен емдік қасиеті бар
шұбат, май, құрт, балқаймақ дайындалса, еті тағамға
қолданылады, ал жүнінен 85%таза, өте бағалы
түбіт. Оның мұндай қасиеттерін өте ертеден-ақ
білген. Мықты шаршамайтын мініс атын өсіру
үшін, мысалы, Құлынға түйе сүтін берген. Түйе
ШУДАСЫ
сүтінің түсі әдетте аппақ болады, дәмі тұщылау- Түйенің шудасы да қымбат бағаланады.
тәтті немесе тәттілеу –тұздылау болып келеді, Оны буын, құяң,буйрек ауруларына
консистенсиясы қою, бір ыдыстан екінші ыдысқа
құйғанда қатты көпіреді.
радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде
пайдаланады. Шудадан бағалы тоқыма
бұйымдар жасалынады. Түйе түлігі күй
таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты
тікенді өсімдіктермен қоректене береді.
Түйе күндіз жайылып, түнде жатып күйіс
қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге
шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан
бөлінген суды пайдаланады.
БОТАЛАРДЫҢ ГИГИЕНАСЫ
Түйелердің басқа малдарға қарағанда буаздық мерзімі ұзаққа созылып, орта есеп пен дромедарлерде 390
күн, ал бактериандарда – 400-410 тәулікке созылады. Соған байланысты сауылатын мерзімі де 15-18 айға
созылады да, екі жылда бір рет қана боталайды. Іңгендердің шағылысқа келу мерзімі, оның сауылу
уақытының 10-12 айлығына және буаздықтың 5-6 айлығымен дәл келеді. Егер іңген ұрықтанбаса, оның
сауылу мерзімі екінші жылдың аяғына дейін созылып, боталарды енесінен айыру 16-18 айлықтарында
жүреді.
Іңгендерді буазыдықтың 8-айынан бастап жұмысқа пайдаланбайды да, боталағаннан соң екі айға дейін
жұмыстан босатылады. Боталауына 20-30 күн қалғанда іңгендердің желіні толып, тууына бір тәулік жетпей
үрпінен уыз шығады. Боталау кезінде іңгендер жекеленуге құмартып, елсіз жерге кетіп қалады, оны
бошалап кетті дейді. Сондықтан туардың алдында мұқият бақылауда болады. Іңгендер жатып боталайды
да, ол 30-40 мин. созылады. Іңгендердің боталауы, көбінесе оңай өтеді, тек өте сирек дәргерлік көмекті
қажет етеді. Ондай кездерде, ботаның басы көрініп, аяғы шыққаннаң соң алдыңғы аяғына жіп салып,
түйенің бауырына қарай бағыттап, сақтықпен тартып көмектеседі. Бота басқа малдардікі сияқты
шаранасымен шығады да, оны жарып, ботаның аузын, көзін тазалайды. Іңгендер ботасын басқа малдардай
жаламайды. Туған соң ботаның кіндігін қарнынан 8-10 см қашықтықта кесіп, орнын 5 % йод ертіндісімен
өңдейді.
Жаңа туған бота енесінің салмағының 5-7 % дай болып, яғни салмағы 35-40 кг кем болмауы керек. Жас
туған ботаны құрғатып сүрткеннен, кіндігін кесіп өңдеуден өткізгеннен кейін жылылап жабулайды.
Себебі олар суыққа өте төзімсіз болып, тез ауруға ұрынады және жас боталар, басқа малдардың
төлдеріндей - өздігінен аяқтанып, енесінің емшегін тауып еме алмайды. Сондықтан туғаннан соң 2-
сағаттан асырмай, тұрғызып, енесінің бауырына апарып, емшегін аузына салып, уыз сорғызады.
Іңгендердің уыз беру уақыты, басқа малдарға қарағанда ұзағырақ болады да, орта есеппен 10 тәулікке
созылады. Ботаның кейбіреуі, туғаннан соң, 2-3 күннен кейін тоңғағы қатып, шықпай қалуы мүмкін де
ондай кездерде оларға тәулігіне 2-3 рет ерітілген 150-200 гр сармай берсе ашылып кетеді. Ботаны енесіне
әрбір 4 сағатта бір рет емізеді. енесінің сүтін емген боталар жақсы өсіп-дамиды.
Боталар енесінің бауырында 1,5 жасына дейін жүреді де, ол кездерде негізгі көрегі,
әсіресе жарты жылға дейін, енесінің сүті болып саналады. Бірақ, кейбір
шаруашылықтар, әсірсе оңтүстік аймақтарда, түйені сауып сүтін алу үшін ботаны
бір айлығынан бастап енесін емуді шектеп, бөліп алып, іңгенді сауады.
Іңгендерді, әсіресе ботаның жас кезінен бастап сауу, олардың өсіп-дамуын тежейді
де, күйі төмендеп әртүрлі ауруларға шалдығады. Сондықтан, ірі түйе
шаруашылықтарында іңгендерді саумауға тырысады, ал егер сауса, бота өсіп
жетілгеннен кейін саууды ұсынады.
іңгендер 7 айлық буаздығынан бастап сүт беруді тоқтатады, яғни боталарды 5-6
айлығынан бастап құрама азықтарды біртіндеп (200 г тәулігіне) беріп, енесінен
айыратын мезгілге дейін 1,5-2 кг жеткізеді. Бірақ, боталар алғашқы айдан бастап
жайылып, шабындық шөптеріне үйреніп, дағдылана бастайды. Боталар жарты
жасынан бастап жайылып, дала өсімдігі мен көректенуге толықтай үйренсе де,
тайлық күнінде де енесінің сүтін емуді тастамайды.
Жас тайлақтарды өсіру кезінде, олардын алғашқы 1-2 жастарында өте тез өсіп
дамитын ерекшеліктерін ескеріп, оларды шөбі құнарлы, қалың жайылымдарға
жайған жөн болады.
Боталарды енесінен бірден бөліп алып, бір тәулік бойы аш ұстап, енесін емізбей,
сонан соң жайылымға жіберсе тез машықтанып, айдауға жүріп, оңай үйреніп
өздігінен жайыла бастайды.
Тайлақтарды, бота күнінде қолда ұстап үйретілмеген болса, біртіндеп әуелі ноқтаға,
одан кейін жетекке, шөгеріп жатқызып-тұрғызуға үйретеді.
Іңгендерді сауудың
гигиенасы
Түйелердің тұқымына
байланысты сауу
мерзімдерінің ұзақтығы
нарларда – 500-560, қос
өркештілерде 520-540
тәулікке созылады. Алғашқы
кездерінде сүт мөлшері
дромадарларда 2800-3500, ал
бактериндарда – 770-1700 кг
дейін болады. Бірақ сүті аз
бактриан іңгендерінде
майлылығы жоғары болып,
орта есеппен 5,4 % болса, сүтті нар іңгендерінде – 4,5 % болады.
Күнделікті іңгендердің сауынға келіп тұру үшін, оларды таңертең ерте
боталардан бөліп алып, жайылымға жібереді де, ал олар көзден таса болған
соң, 30-40 минуттан кейін боталарды шығарып, басқа жаққа жайылымға
жібереді. Түс мезгілінде, боталар ашығып, іңгендер желіндеріне сүт
жинағаннан соң, оларды қайта айдап келіп қамайды (сауу аланы, бота
қорғанына).
Іңгендердің желіндерін саууға дайындау және сауу құрылымдары мен
жабдықтарын тазартып, дезинфекциялау, сиырларды сауға қойылатын
санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес жүргізіледі.
Іңгендердің желіндерінің сиымдылығы кіші болғандықтан, оларды әрбір 3-4
сағаттан асырмай сауу қажет және олардың көбі ботасыз сүт бермейді.
Сондықтан сауу кезінде әуелі ботаны жіберіп, бір-екі сорғызып, енесін иітіп
алып, ботаны алдында ноқта мен ұстап тұрып, сауады. Егер іңген ондай жағдайда
да иімесе, оның бір жағынан ботаны босатып, жарты желінен емізеді де, екінші
жағынан жартысын сауып алады. Түйенің емшегі жерден жоғары (110-105 см)
болғандықтан, іңгенді түрегеп тұрып сауады.
Іңгендерді машина арқылы саууда ірі шаруашылықтарда қолданылады да, ол
үшін ДА-3м құрылымын пайдаланады. Бірақ іңгеннің желнінің анатомиялық
ерекшеліктеріне сәйкес, ондай апаратты қайта өзгертулер керек болады. Бір
түйені саууға орта есеппен 4 минуттай уақыт кетеді. Әр сағатта 50-60 бас іңгенді
саууға болады. Сауу кезіндегі ваккум (қысым) – 0,7 кг/м² болып, әр минутта 60
қозғалыс жасап, бір литр сүт сауылады. Машинамен сауудан соң қолмен әр
емшегін жебеп сауады.
Түйе тепкенде жанына және артына қарай айналдырып аяғын сермейтіндіктен,
сауған кезде өте сақтық пен отыру керек. Кейде түйенің артқы аяғының тірсегіне
жіп салып, сақтық үшін сауғанда бекітіп қояды. Жалпы іңгенді саууға жас кезінен
бастап, біртіндеу үйрету қажет.
Түйелерді қырқудың гигиенасы

Түйелерді жылына бір рет қана қырқады.
Егер көктемде түйелерді қырқып үлгермесе, олардың денесіндегі жүндері түсіп қалып, жазда
жалаңаштанып тоңғыш болады. Наурыз айынан бастап, жүні көтеріліп түлеп түсе, бастайды да, дер кезінде
күзеп, жинап отырмаса, 3-18%, жүнін жоғалтады.
Бірақ, наурыз айында түйені қырқу, суыққа ұрыну қаупі туатындықтан, жүргізілмейді де, тек тұрақты жылы
күндерде ғана қырқады.
Қырқудың алдында, іштері өтіп жүндерін ластаудан сақтандыру үшін, суғармай, 10-15 сағат аш ұстайды.
Түйелерді қолмен қайшы арқылы немесе қойларды қырқатын электр машинкаларымен қырқады. Қолмен
қырқу кезінде 5-6 түйені жабық, едені тегіс, таза базаға орналастырып шөгереді де, аяқтарын тізесінен орап
байлап бекітеді де, қырықтықпен (қайшы) қырқады.
Машинкамен қырқу кезінде, ұзындығы 20 м дейін, ені 70 см тар коридор жасап, түйелерді кіргізіп отырып,
әрбір түйенің арт жағынан сырмалы жапқышпен жауып бөлектеп қояды да, түйені тұрып тұрғанда қырқады.
Түйенің жүндерінің, қойдікіндей кемістіктері (жіңішкеруі, үзілуі, қыйығы т.б.) болмайды. Түйе жүні тазалығы
мен шығымы бойынша барлық қой тұқымының жүндерінен жоғары бағаланады. Бактриандардың жүні 3-4
жасына дейін өседі де, 5 жасында тұрақтап, орта есеппен 6,5-6,8 кг түседі. Нарлардың жүні бактриандардікіне
қарағанда аз (5-6 кг) болып, бірақ биазы, түбітті болып келеді.
Түйелерді жұмысқа пайдалану гигиенасы
Түйелер денесінің қысқалығына байланысты, аяғы мен салыстырғанда төрт
аяқтап жылқылар сияқты шабу, оларға өте қыйынға түседі де, көбінесе желіп,
немесе аяңдап жүруді жаратады.
Міңгі білетін түйелер мен күніне аяң мен, 10-12 шақырым жылдамдықпен
сағатына алып, 100 км дейін жүруге болады.
Түйенің арқасына артқан жүктің ауырлығы өз салмағынан аспауы керек. Бірақ
тәжірибеде бір түйенің арқасына 750 кг жүк тиеп, тасылғаны дәлелденген.
Түйенің арқасына жүкті артар кезде де, оны түсіргенде де, оны шөгеріп жасайды.
Сондықтан, түйенің шөгетін жері қатты тастақ болып, тізелерін
жарақаттандырмай және тайғақ болып, сіңірін созып, буынын шығарып алмауын
қадағалау керек.
Алыс жолдарға жүк тасыған кездерде әрбір 5-6 шақырым жүрген соң түйелерді
тоқтатып, үстіндегі теңін түзетіп, дем алдырады.
Түйелердің қалыпты жүк тартуға түсетін күші өз массасының 10 - 12% сәйкес болуы
керек. Түйені жұмысқа пайдалану мерзімінің ұзақтығы тәулігіне 10 сағаттан аспауы
керек, ал қалған уақытта олар жайылып, күйсеп дем алып жатулары қажет.
Егер түйелерді жегіп жұмысқа пайдаланса, бірден немесе екіден парлап жегеді.
Көбінесе шөп, шабу жер жырту жұмыстарына парлап жегіп, ол екі түйенің салмақ
айырмашылығы 25-30 кг артық болмауы керек. Ондай парлап жер жырту кезінде әр
күнде 1,3 га жер жыртуға болады.
Түйелер басқа ауыл-шаруашылық малдарының бәрімен салыстырғанда сыртқы
әртүрлі факторлардың әсерлеріне төзімділігі, жолсыз, шөлейт, жерлерде жүк тасуға
тиімді және беріктілігі аштыққа және шөлге ұзақ уақытқа шыдамдылығы жағынан
елеулі артықшылығы болады. Бірақ, олардың қысқа денелері және ұзын аяқтары
биіктерден төмен қарай түскенде, әсіресе үстінде жүк артылғанда, өте ауыр болады.
Сол сияқты, табанның жалпақ болуы құмды және жұмсақ батпақты жерлермен
жүруге қолайлы болады да тайғақ, мұздақ жолдардан жүруі қыйынға соғады.
Керісінше тастақ қатты жерлермен жүргенде табандары тозып, тасырқап қалады.
Мұндай жағдайларда түйенің аяғының тасырқап, жарақаттанбауы үшін, арнайы шикі
сиыр терілерінен табандарына байпақ жасап кигізеді.
Қорытынды

Түйе шаруашылығы, түйе өсіру – мал шаруашылығының дәстүрлі салаларының бірі.
Республикадағы барлық жайылымдық жердің 64%-дан астамын (116 млн. Га) түйе шаруашылығы
арқылы барынша тиімді пайдалануға болатын, шөл және шөлейт алқаптардың алып жатуы осы
саланы өркендетуге кең жол ашады. Қазақ халқы еті мен сүті әрі тағам, әрі шипалы дәру, жүні –
киім, өзі сенімді көлік болған қасиетті жануарды төрт түліктің төресі санаған.
Еліміздің азық-түлік кешені жүйесінде мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді ұлғайту ауыл
шаруашылығы саласының басым бағыттарының бірі болып табылады. Осы орайда жоғары
сапалы, экологиялық тұрғыда таза және бәсекеге қабілетті өнімді (ет, сүт және жүн) өндірудің
қосымша қоры бар мал шаруашылығының дәстүрлі саласының бірі – түйе шаруашылығы.
Өзіңізге белгілі, еліміздің тұрғылықты халқы ықылым заманнан бері түйе шаруашылығымен
айналысады. Төрт түліктің ішінде түйе малын байлық ретінде де, көлік ретінде де, азық ретінде
де қатты қастерлеген.
Мемлекетіміздің кейбір өңірлерінде биылғы ұзаққа созылған қуаңшылыққа байланысты
қалыптасқан жағдай экономикалық тұрғыдан тәуекелге бел буып, жер шаруашылығын
дамытқаннан гөрі, мал шаруашылығын, оның ішінде осы аймаққа бейім түйе шаруашылығын
дамытуға ерекше назар аудару қажеттігін көрсетті. Сондай-ақ, түйе сүтінен өндірілетін дәстүрлі
өнім мемлекетіміздің ерекшелігі ретінде табылады және ол дұрыс дамып, мемлекеттік қолдау
тапса халықаралық нарықта біздің үлгі боларлық мықты тұсымыз (визитная карточка) не жаңа
табыс көзіне айналары анық.
Түйе жайлы 25 мәлімет Жүгіру жылдамдығы – 10-12 км/сағ.
Өркешіндегі майдың салмағы – 35
Түйе жайлы 25 мәлімет килограмм.
Ересек түйенің салмағы – 700 кг. Бұл жануарлардың кірпіктері екі қатардан
Түйелердің отаны – Солтүстік Америка.Азияға тұрады. Ол түйелерді шөл даланың құмынан
Альяска арқылы келген. сақтайды.
Олар өте шыдамды. 100 километр бойы Түйе 60 километр қашықтықтағы суды сезе
шаршамай жүре алады. алады.
Өмір сүру ұзақтығы – 35-40 жыл. Арабтарда «түйе» сөзі – «әдемі» дегенді
Демалып жатқан түйені орнынан тұрғызу білдіреді.
қиынға соғады, ол өзі қалаған кезінде тұрады. Әлемдегі барлық түйелердің саны –
Бір ай бойы тамақтанбай жүруге шамасы шамамен 20 миллион. Ең көбі Австралияда.
жетеді. Абай болыңыз! Түйелер алдыңғы
Оның терісі күн сәлулесін тойтарып, шөл аяқтарымен де тебуі мүмкін.
даланың ыстығынан қорғайды. Өз салмағының жартысына тең жүкті 30-40
Түйе өркешінде су емес, дененің километр бойы көтеруге күші жеткілікті.
температурасын төмендетіп отыратын май Өз жауларынан қорғану үшін, оның бетіне
жиналған. Денесінің орташа температурасы 34- түкіреді.
41 градусты құрайды. Солтүстік Африка елдерінде, қасиетті
Азиядағы түйелерде екі өркеш, ал араб жануар болып саналады.
түйелерінде бір өркеш болады. Екеуін Арабтар оны – «шөл даланың кемесі» деп
будандастырғаннан туылған түйе «нар» деп атайды екен.
аталады. Өркешіне қарамастан, оның омыртқасы түзу.
Олар тоқтаусыз 200 литр су ішуі мүмкін. Жаңа туған бота 2 сағаттан кейін аяққа
Түйенің сүтіндегі витаминдер, сиырдың тұрып, жүре береді.
сүтінен 3 есе көп. Оның сүтінен шұбат қана Түйенің етінде май жоқ, сондықтан ол
емес, сондай-ақ май және ірімшік жасалады. диеталық өнім болып табылады.
Аңыз әңгімелер Әдебиетпен ұштасуы
Түйе-тау - Табиғат-Ананың асқан шеберлігінің • Жылқы - малдың патшасы, түйе -
нәтежиесінде пайда болған мүсін. Тіпті, кейбір малдың қасқасы.
саяхатшылар тауды - «табиғат кешенінің нышаны»
• Аттың атағы, түйенің табаны үлкен.
деп атап жатады.
Ресейдегі Орынбор жерінде орналасқан осы
• Бір түйенің екі өркеші, бір кетсе -
ерекше тау туралы ел аузында бірнеше аңыздар күші жоқ,
бар. Бір биенің екі емшегі, бірі кетсе - сүті
Ерте ерте ертеде, есте жоқ ескі замандарда бір жоқ.
алып түйе Орал жоталарымен күш сынаспақ • Түйе қашып, жүктен кете алмас.
болып, сапарға аттанады. Табиғатты жеңген • Түйе көп болса, жүк сыймайды.
тіршілік иесі бар дейсіз бе? Түйе де табиғатқа • Түйе өлген жерде жүк қалады.
төтеп бере алмай, қырдың ең биік жерлерінің
• Қоныс ақысын түйе қайтарады.
біріне келгенде тас болып қатып қалған екен. Сол
уақыттан бері бірнеше ғасыр өтсе де, түйе әлі өз • Алыстан шабынған бураның күші
орнында жатыр... қайтады.
Келесі бір әдемі аңыз былай деп сыр шертеді бір • Өткелден өткенде түйенің үлкені таяқ
кездері дәл осы жерлермен атақты сауда керуені жейді.
жүріп өтетін болыпты. Бұл керуендегі адамдар • Ат биеден, аруана түйеден түйеден
шаруаға жайлы жер іздеп жүрген көрінеді. Тура туады.
шөл далаға келгенде олардың сулары мен • Төрт аяқтыда бота, екі аяқтыда құрдас
тамақтары таусылып, барлық адамдар мен түйелер
(бажа деп те айтады) тату.
қырылып қалады. Тек қана бір түйе ғана аман
қалып, жол жүруін жалғастыра береді. Ұзақ жол • Түйе баласы төре баласы.
жүріп, бір қырдың басына аялдағанда өліп кетеді. • Түйе байлық, жылқы мырзалық.
Сол түйе бүгінде тауға айналған... • Түйе жаманы – көрт, шөп жаманы
керт.
Расында, ислам ғалымдары Алла Тағала Құранда бір мысал келтірсе, онда біздер үшін үлкен
Құранда түйе туралы ғажап мысал айтылған
пайдасы бар екенін әркез алға тартады. Бүгінде осындай мысалдың бірі Құрандағы түйе жануары
туралы сөз қозғамақпыз.

Алла Тағала «Ғашия» сүресінің 17-аятында түйеге мысал келтіре отырып былай деген: «Олар
түйенің қалай жаратылғанына қарамайды ма?». Неге Жаратушы Алла біздерді түйеге қарауға
шақырады? Бұның сыры неде? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін біз алдымен түйенің
жаратылысына зер салайық, деп жазады kazislam.kz.
Түйе өз табиғатынан күндіз не түнде көзі жақсы көру үшін оның арнайы кірпіктері ұзын болып
жаратылған. Сонымен қатар, түйенің тыныс алу мүшелері де ерекше. Оның мұрыны арқылы
сырттан кірген ыстық ауа сыртқа салқын болып шығады. Бұл түйенің ыстық ауа-райына шыдамды
етеді әрі оның ішкі құрылысында ауабаптағыш секілді ағза жұмыс жасайтынын көрсетеді. Ал
түйенің терісі өзге жануарларға қарағанда қалың болып келеді. Терінің мұндай қалыңдығы түйені
шөлдің аптапты ыстығынан сақтайды екен. Бұған қоса, түйенің ауызында 34 ерекше тісі бар.
Мұндай тістер өз кезегінде жантақ секілді инесі бар тікен тектес шөптерді ешқандай қиындықсыз
шайнауға септігін тигізеді.
Сондай-ақ, түйе жаратылысы басқа сиыр, жылқы секілді жануарларға қарағанда оның асқазаны
тамақты тез қорытпай, біраз сақтап тұруға бейімделген. Судың өзін ішкенде арнайы сілекейі
арқылы ылғалдылықты біраз күнге дейін ұстап тұра алатындай етіп сақтай алады. Осының
арқасында түйе жануары шөлді жерлерге өте төзімді әрі аштық пен шөлді ұзақ мерзімге дейін
көтере алатын ерекше жаратылыс саналады. Түйенің табаны жұмсақ әрі арнайы қапшықтармен
қапталған. Табанның жұмсақ болуы ол оның шөлді құмды оңай басып жүруге көмек теседі, ал
арнайы қапшықтар табанды шөл ыстығынан қорғайды екен. Жылқы, сиыр секілді жануарлардың
тұяғы қатты болғандықтан олар шөлді құмда ұзақ уақыт жүре алмайды. Түйе бір күнде 200
литрге дейін су ішеді және ішкен судың ылғалын денеде сақтап, сусыз 1 апта бойын жүру
мүмкіндігіне ие. Ең қызығы, түйе денесінен 40% ылғал жоғалса да жүк тасып жүре береді екен,
ал басқа үй жануарлары денесінен 12 % ылғал жоғалса өліп қалады.
Бұдан бөлек, түйе 300 кг дейінгі жүкті көтеріп 22 шақырымға дейін тоқтаусыз жүре алады. Бұл
дегеніміз түйе нағыз табиғат құбылысына бейімделген әрі адамдардың көшіп-қону көлігіне
арналған жануар екендігінің белгісі. Түйе 25-30 жылға дейін өмір сүреді және оның дене
құрылысының табиғатқа бейімділігі сонша, ол өзге үй жануарлары секілді көп ауырмайды. Оның
денесінен шыққан сүт «С» витаминіне толы болады. Ал, мұндай витамин сәйкесінше түйенің сүті
ұзақ бұзылмай сақталып тұруына септігін тигізеді. Осы секілді ерекше жаратылыс иесі болған
түйе жануары Құранда ескерілуі бекер емес-тін.
Ертеде арабтардың өзі шөлді далада өмір сүргеннен кейін түйе олар үшін өмірдің ең қажетті
тіршілігі саналды. Себебі, түйе, жоғарыда атап кеткендей, шөлге, аштыққа шыдамды, ұзақ
сапарға ауыр жүктерді арқалап шыға беретін әрі еті мен сүті де құнарлы болғандықтан

Ұқсас жұмыстар

Бие сауу

Сиырдың шикі сүтіне және кілегейдің органолептикалық қасиеттеріне әсер ететін зоотехникалық және ветеринарлық факторлар

Сүттің құрамы

Сүт өнімділігін арттырудың инновациялық жолдары

Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы

Шаш гигиенасы

Бағалы терілі аңдар гигиенасы

Балалар мен жасөспірімдерге гигиеналық тәрбие беру

Еңбек гигиенасы

Гигиена-денсаулық негізі

Пәндер