Фарабидің энциклопедиясы

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-
техникалық университеті

Тақырыбы:
«Әл-Фарабидің және Ибн
синаның энциоклопедизмі»
Дайындаған:
Вм-23 тобының
студенті
Ерғазиев
Н.Т.

Тексерген:
Орал- Саркулова
2019ж. Г.С.
Әбу Насыр Әл-
Фараби (араб.: ‫نننصر‬ ‫رصن وبأبو‬
‫ ) محمد اننلفارابي‬Әбу Насыр
Мұхаммад ибн Мұхаммад
Тархан ибн Узлағ әл-
Фараби ат-Турки (870 -
950 ж. ш.) – әлемге
әйгілі ойшыл,философ,
социолог, математик,
физик, астроном, ботани
к, лингвист, логика, музы
ка зерттеушісі.
Әл – Кинди идеяларын одан әрі
дамытушы әл – Фараби. Оның даңқы
әлемге тарап, көзінің тірі кезінде-ақ
Аристотельден кейінгі екінші ұзтаз
атанған. Антикалық, орта ғасырлық
білімді терең түсініп, шығармашылық
деңгейге көтеруге көп еңбек еткен әл –
Фараби Платон мен Аристотель
еңбектеріндегі көптеген философиялық
ойларды дамытты.
Аристотельден негізгі айырмашылығы
әл – Фараби, ең алдымен, әлемнің пайда
болуы, әсіресе адамның пайда болуы,
иерархиялық болмыстағы адамның ролі
мен орнын анықтауға тырысты. Әл –
Фараби өзінің космологиясындағы
негізгі көптүрді Аристотельден алды
және оны әрі қарай жалғастырды.
Фарабидің пікірінше, әлемнің жоғарғы,
төмен, оңды - солды бөліктері өзара бір
зат, нәрсе арқылы немесе күш
жәрдемімен байланысады. Бөліну
кезінде пайда болатын орта бөлік
осындай күш болып табылады. Әлемді
бір - бірін жалғап, басын қосып тұрған
әлемдік күш бар. Ойшыл күшті бірнеше
топқа бөледі.
Аристотельдікі сияқты әл –
Фараби космосында да
жоғары құбылыс - аспан
аяқталған, ал төменгі
құбылыс – жер
аяқталмаған. Аспан
денелерінен төмен тұрған
болмыс өмір сүру сатысы
бойынша әлі аяқталмаған.
«Фарабидің энциклопедиясы»
Ғылымның даму тарихында жинақталған білім қорларын
сұрыптап, реттеп белгілі бір жүйеге салу тәртібі ежелден бар.
Бабамыз Фараби бұл тұрғыда да қарап қалмай, өзінің ең атақты
шығармаларының бірі «Ғылымдар энциклопедиясы» деп аталатын
трактатын жазған. Бұл еңбектің ғылым тарихында алатын орны
ерекше үлкен. Осы трактат «Ғылымдар энциклопедиясы»,
«Ғылымдар реті», «Ғылымдар классификациясы», т.б. аттармен
Шығыс пен Батыс елдерінде өте ертеде-ақ мәлім болып, одан көп
ғұламалар тәлім алды.
Бұл кітап мындай бес тараудан тұрады:
1. Тіл білімі және оның тараулары;
2. 2. Логика және оның тараулары;
3. 3.Математика, яғни арифметика, геометрия, оптика,
математикалық астрономия, музыка, статистика, айла-әрекет
жөніндегі ғылым (механика);
4. 4. Физика мен метафизика және олардың тараулары;
5. 5. Азаматтық ғылым және оның тараулары, заң ғылымы және
кәләм (дін ғылымы).
Тіл білімі
Фараби тіл білімін 7 тарауға бөледі:
дербес және қарапайым сөздер мен
сөйлемдер туралы; мәнерлеп оқу
ережелері; тілдің заңы мен ережелері
жайлы ғылым; дұрыс оқу ережелері; өлең
жазу; шайырлық туралы ғылым немесе
поэтика. Кейінгінің өзі ырғақ, ұйқас және
поэзия болып үшке бөлінеді.
Логика. Фарабидің анықтауы
бойынша, логика — ойлаудың
заңдары мен ережелері туралы
ғылым. Бұл ғылымның арқасында
адам өзінің ойлау әрекетін тәрбиелей
алады; өзінің ойын анықтап айқын,
жүйелі түрге келтіреді; ой қорыту,
талқылау барысында логикалық
қателер жіберуден аулақ болады.
Математика
Фарабидің энциклопедиясында математика
ғылымдарына көп орын берілген. Ол
математиканы үлкен-үлкен жеті тарауға бөлген.
Арифметика, яғни, сан туралы ғылым. Оған
практикалық жəне теориялық арифметика деп
айрықша мəн берді. Фарабидің түсіндіруі
бойынша, сан объективті ақиқат нəрселердің сезіп-
түйсінуге болатын, яғни «көзбен көріп, қолмен
ұстауға» болатын жақтарын елеусіз қалдырып, тек
саналуға, есептеуге тиісті қырларын бейнелейді.
Бұл өте дұрыс материалистік түсінік.
Геометрия.
Бұл ғылымның мазмұны мен мәнін ғалым
төмендегіше тұжырымдайды. Геометрия екі ғылымды
біріктіреді: біріншісі — практикалық геометрия;
екіншісі — теориялық геометрия. Практикалық
геометрия сызықтар мен беттерді, ағаш ұстасы,
темірші, тас қалаушы, жер өлшеушілердің ыңғайына
лайық ағаш, темір, тас денелердің бетінде
қарастырылады. Теориялық геометрия сызықтардың,
жазық фигуралардың, геометриялық денелердің
формасы мен мөлшерін, теңдігі мен теңсіздігін,
олардың түрлері, реті және басқа осыларға
байланысты барлық нәрселерді зерттейді.
Оптика.
Фарабидің жіктеуі бойынша, математикаға
оптиканы да жатқызған. Бұл туралы ол былай
дейді: «Оптикада геометрия тəріздес форма,
шама, рет, тəртіп, орын, теңдік, теңсіздік, т.б.
нəрселерді қарастырады». Оптиканың мəні мен
ақиқаты, анық пен оның алдамшы көрінісінің
парқы ажыратылады, қатаң дəлелдеу жолымен
мұның себебі айқындалады, көзбен көруде
кездесуі мүмкін болатын қателердің барлығы
ескеріледі, одан құтылуға көмектесетін, яғни
қарастырылып отырған нəрсенің мөлшері,
формасы, орны, құрылысы, т.б. туралы ақиқатқа
жеткізілетін əдіс, айлалардың түрлері көрсетіледі.
Астрономия.
«Астрономия деген бір атпен екі ғылымды
түсінеміз, — дейді ғалым. Олардың біреуі —
жұлдызнама. Бұл ғылым жұлдыздарға қарап
болашақта не болатынын, кейде қазіргі кезде
болып жатқан жəне өткенде болған оқиғаларды
болжауға арналған. Екіншісі — математикалық
астрономия. Астрономияның осы бөлігі ғана
математикалық ғылымдардың қатарына жатады,
ал қабілет — өнердің бір түрі; ол арқылы не
болатынын адам болжамдай алады; мəселен, түс
жору, құстың ұшуы бойынша жорамалдау, бал
ашу, т.б. қабілеттер».
«Фарабидің энциклопедиясы» ХІІ ғасырда
арабшадан латын тіліне екі рет
аударылған. Одан кейінгі ғасырларда бұл
еңбек толық немесе үзінді түрінде ескі
еврей, неміс, ағылшын, француз, түркі,
т.б. тілдерге тәржімаланған. Роджер
Бэкон, атақты Әбу Әли ибн Сина (980–
1037) және басқалар тікелей соның
әсерімен өздерінің көпке мәлім
энциклопедиялық еңбектерін жазған.
Ұлы ғұламаның бұл еңбегінің құндылығы, оны басқа
халықтардың өз қажетіне жаратып, оның еңбек
заңдарына, еңбек адамдарының өз жұмысына
саналылықпен, ұқыптылықпен қарап, өндірісті дамыту,
еңбек өнімін, жеке адамның еңбекке құштарлығын,
ьнта-жігерін арттыру мақсаты көзделгендігінде.
«Ғылымдар энциклопедиясында» ойшыл ғалым
Аристотельден өзіне дейінгі 1300 жылдай уақыт ішінде
өркендеген ғылымдарға талдау жасаған, пәнін
тағайындаған, мазмұнын анықтаған, үйрену және
үйрету жолдарын белгілеген. Бұл еңбек Фарабиден кейін
де 500 жыл бойы Шығыс, Батыс оқымыстыларының
қолынан түспес кітабына айналды. Жоғары
мектептерге ғылым негіздері жөніндегі басты оқулық
болды.
Әбу Әли Хусейн ибн Абдуллах ибн аль-
Хасан ибн Әли ибн Сина ((парсыша:‫ابو علی‬
‫)حسننننننین بننننننننن عبداننلنننننن بننننننننن سننینا‬,
батыселдерінде Авиценна
атымен белгілі - ғалым, пәлсапашы,
астроном. Толық аты-жөні Абу Али Хусейн
ибн Абдаллах Ибн
Сина, еуропалық дәстүр бойынша
ол Авиценна деген атпен мәлім. Ибн Сина
өзінен кейін зор шығармашылық
мұра қалдырып кетті: ертедегі деректерге
қарасақ, ол 456-ге жуық еңбек жазды,
бірақ бізге дейін оның 240 кітабы ғана
жетті, ол еңбектер поэзия мен
философиядан бастап, геология және
астрономиямен аяқталып, білімнің барлық
саласына арналған.
«Канон» - медицина энциклопедиясы

Ибн Синаның медицина саласындағы ең күрделі еңбегі -
«Медицина ғылымының заңдары» («Канон») дедік. Бұл
еңбегін ол 1010-жылы бастап, 1020-жылы аяқтаған. «Канон»
сол кездің ғылым тілі - араб тілінде жазылған.
Медициналық ілімдердің нағыз энциклопедиясы деп
танылған бұл еңбек сол кездегі медициналық білімдердің
екшелеп, сараланған және бір жүйеге келтірілген
анықтамасы дерлік. Логикалық мағынасының анықтығы
және ұғымының дәлдігі жағынан да медицина ғылымының
бүкіл орта ғасырлық тарихында бұған тең келетін әдебиет,
ғылыми еңбек жоқ десе болады. «Канон» ерте кездің өзінде-
ақ латын тіліне аударылып, әуелде Италияға, Испанияға,
сонансоң бүкіл Еуропаға қолжазба күйінде таралады.
XIII ғасырдан бастап Еуропаның барлық
дәрігерлерінің қолынан түспейтін кітабына
айналады. Әсіресе, XV-XVII ғасырларда,
жаратылыстану ғылымының дамуына
байланысты «Канонның» маңызы арта түседі.
Кітап басу ісі жолға қойылысымен-ақ, «Канон» да
бірнеше рет кітап болып басылып шығады.
Мәселен, Ибн Синаның «Каноны» діншілдердің
атақты кітабы «Библия» (Зәурәтпен) бірдей
басылып тұрыпты. XVIII ғасырға дейін «Канон»
жоғары оқу орындарында оқу құралы ретінде
пайдаланылды.
Біздің елімізде бұл кітап орыс және
өзбек тілдеріне аударылып, басылып
шықты. Сөйтіп Ибн Сина еңбегі
арада он ғасыр, өткенде, өз
Отанында тұңғыш рет жарық көрді.
Мұның өзі біздің елімізде Отандық
ғылым қазынасына қаншалықты мән
берілетінін көрсетеді.
Гуманист - ғалым

Ибн Сина - ұлы гуманист. Мәселен, ол сол
кездегі кейбір қоғам қайраткерлері мен
ғалымдардың жұмысқа жарамайтын
жарымжан адамдарды, қайыршыларды
жойып жіберу керек деген адамзатқа
қарсы ниеттеріне батыл қарсы шыққан.
Егер қоғамдағы жұмысқа жарамды
барлық адам түгелімен пайдалы еңбек
етсе, әлгі айтылған адамдарды асырау
мемлекет үшін аса қиынға түспейтінін
Ибн Сина анық айтқан

Ұқсас жұмыстар

Ғалымның еңбектері

Ғылымдар энциклопедиясында ойшыл ғалым

Насыр Мұхаммад ибн

Ғылымдар тізбегі немесе Ғылымдар классификациясы, Алмагеске қосымша кітабы

Фарабидің шарттары

Фарабидің толық аты - жөні

Сырдарияның сол жағалауында Ақжар сайында, Отырардан солтүстік батысқа қарай

Ғылымдарды іріктеу жөнінде

Ибн - Синаның философиялық ойлары

Қазақстандағы экономикалық көзқарастардың пайда болуы және дамуы

Пәндер