Оңтүстік шығыс диалектісі

Презентация қосу

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
«Филология» факультеті
«Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасы

Рөлдік ойын
Тақырыбы: С. Аманжолов қазақ тіліндегі диалектілер жайында
Орындаған:Алдабек А
Тобы: Фи-17-5к
Қабылдаған: Бескемпірова Г

Шымкент, 2019ж
Профессор С.Аманжолов қазақ тіліндегі диалектілердің пайда болу мен
қалыптасу тарихын қазақ жеріндегі бұрынғы тайпалық одақтармен,
жүздермен байланыстырады. Қазақ тіліндегі диалектілер ру-тайпа
дәуірінен басталған. Соның негізінде үш жүздің өз диалектісі пайда
болған, - дейді де, солтүстік-шығыс диалектісін қазақ әдеби тіліне негіз
болған «супер диалекті» деп атап көрсетеді.
Сәрсен Аманжолов
Қазақ тілінің тарихын зерттеу нәтижесінде С.Аманжолов үш диалект
бар деген түйін жасайды.

3) Солтүстік-
1) Оңтүстік
шығыс
диалектісі;
диалектісі;
2) Батыс
диалектісі;
Оңтүстік диалектісі: Батыс диалектісі:

Ақмола, Павлодар, Семей,
Батыс Қазақстан,
Алматы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан,
Атырау, Ақтөбе
Оңтүстік Қазақстан Көкшетау, Қарағанды,
облыстарын және
облыстарын және Солтүстік Қазақстан
Қызылорданың
Талдықорған мен облыстарын және
солтүстік аудандарын,
Қызылорданың кейбір Қостанай мен
Қостанайдың кейбір
оңтүстік аудандарын Талдықорған
батыс аудандарын
қамтиды; облыстарының кейбір
қамтиды;
аудандарын қамтиды.
Оңтүстік диалектісі

Бұрынғы үйсін, қаңлы, дулат және
жалайыр тайпа одақтарының тілін
Монғол шабуылына дейін де, одан кейін
жатқызады. Бұл одақтар ерте
де, сол сияқты XVI ғасырда
замандардан бастап-ақ Жетісу,
қазақхандығына косылған кезде де бұл
Сырдария және Алатау алқабын, яғни
тайпа одақтары Ұлы жүз болып аталды.
қазіргі Алматы, Талдықорған, Жамбыл,
Ерте замандардан бастап-ақ бұлардың
Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда
қоғамдық, шаруашылық және мәдени
облыстарының жерін мекен еткен, олар
ортасы бір болды. Соның нәтижесінде
шығысында – Синьцзянмен (Шыңжан),
олардың бір кездегі тайпалық тілдері
ұйғырлармен, солтүстік-шығысында –
бірігіп, бір жергілікті диалект болып
найман, керей, қоңырат тайпаларымен,
қалыптасты. Бұл – қазақ тілінің оңтүстік
солтүстік-батысында – алшын тайпалар
диалектісі деп аталады.
одағымен, оңтүстігінде – өзбек,
қырғыздармен шектескен.
Оңтүстік диалектісі

1) Дыбыстық ерекшеліктері: 2) Грамматикалық ерекшеліктері 3) Лексикалық ерекшеліктері

Етістіктің жекеше II жақ бұйрық
Айуан, дәліз, далаң -ауыз үй,
С мен ш алмасуы: мысық – мышық, райының-ғын, -гін, -қын, -кін,
алдыңғы үй, аташ -пойыз, ауқат -та-
есек -еилек, масқара -машқара. -ың, -ің қосымшалары арқылы
мақ, жүмыс, ашық-машық, топша,
Ш мен ч алмасуы: шұрқырау жасалған тұлғалары кездеседі:
тұрым-топса, әтеш-кер, әтеижі
-чұрқырау, шана -чана, шеге -чеге, суырғын (суыр), айтқын
-қысқаш, әтубер -абырой, бақуат
шикі —чикі, шүберек -чүберж. Бұл (ант),келгін (кел), барың (бар),
-қуатты, бәдірең -қияр, бігіз -біз,
өзгешелік Қазақстанның шығыс көрің (көр).
білікЦпілік -білте, біт-пе -жазба,
аудандарында да кездеседі. Бұйрық райлы етістіктің көпше I
дава -таба, табадан, дақыл -нәрсе,
Д мен л алмасуы: теңдік – теңлік, жағының -лы -лі қосымшалары
зат, дарбаза -қақпа, дарын -жаршы,
тыңда —тыңла, маңдай -маңлай, арқылы жасалған тұлғалары
датқой -өсекші, дә-ке -марлі, дәс
аңдамау -аңламау. кездеседі: баралы – барайык,
орамал -қол, орамал.
келелі – келейік.
Батыс диалектісі

Алшын тайпалар одағы оңтүстігінде қазақ
тілінің оңтүстік диалектісімен,
қарақалпақтармен; оңтүстік-батысында
түркмендермен; солтүстік-батысында татар,
С.Аманжоловтың бөлуі бойынша қазақ тілінің
ноғайлармен; солтүстік-шығысында қазақ
батыс диалектісіне алшын тайпалар одағынын,
тілінің солтүстік-шығыс диалектісімен және
тілі жатады. Бұл тайпалар ежелден Арал, Каспий
башқұрттармен шектескен. Алшын тайпалар
алқабын, Жайық, Ор өзендері бойларын мекен
одағы өз ішінен бір тұтас емес: әлімұлы (6
еткен. Қазіргі әкімшілік бөлу бойынша батыс
ата), байұлы (12 ата), жетіру (7 ата) сияқты үш
диалектісі Батыс Қазақстан, Атырау, Маңқыстау,
тайпалық бірлестіктен құралған. Алшындар
Ақтөбе облыстарын және Қостанай, Қызылорда
ерте замандардан бастап басқа қазақ
облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
тайпаларынан оқшауланып келді. XVII
ғасырдың бас кезіне дейін Ноғай ордасының
карамағында болып, басқа қазақ жүздеріне ең
соңынан қосылғаны тарихтан белгілі.
Дыбыстық ерекшеліктері:

Батыс
диалектісіндегі
ерекшеліктерге Грамматикалық ерекшеліктері:
анықтама бер

Лексикалық ерекшеліктер:
Дыбыстық ерекшеліктері:
Ш мен с алмасуы: шекер – секер, келешек –
келесек, шоқаю – соқаю, шұжық – сүжік.
Ш мен ж алмасуы: келешек – кележақ, берешек –
бережақ, шаң-шұң - жаң-жұң, қиыр-шиыр – қиыр-
жиыр.

Грамматикалық ерекшеліктері:
Жіктеу есімдігінің I, II жақтарының сыпайы түріне
Батыс диалектісі ілік жалғауы қысқарған түрде қосылады: бізің-біздің,
сізің -сіздің. Бұл есімдіктердің тәуелденген түрінде
де ерекешелік бар: бізікілер-біздердікі, сізікілер-
сіздердікі.

Лексикалық ерекшеліктер:
Аданас - туысқан, айлақ -кеме тоқтайтын жер, алқа-
құлып, ату - мәсі, ауыт- түйе қамыты, әйдік-үлкен,
бел-темір күрек, бойлай-ылғи, үнемі, бостан-
бостандық, бөтеке- бөтеге.
Солтүстік-шығыс диалектісі:
Солтүстік-шығыс диалектісі:

С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісін
С.Аманжолов қазақ тілінің солтүстік-шығыс
қазақтың әдеби тілінің негізіне жатқан диалект деп
диалектісіне бұрынғы керей, найман, арғын,
есептейді. Қазақ тілінің диалектілері мен қазіргі
қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін
әдеби тілін фонетикалық, лексикалық және
жатқызады. Бұл тайпалар ерте замандардан
грамматикалық жағынан жан-жақты салыстыра
бастап-ақ Ертіс, Есіл, Тобол, Торғай өзендері
келіп, басқа диалектілерге қарағанда, солтүстік-
бойын; Алтай, Тарбағатай алқабын, Арқа
шығыс диалектісінің қазіргі әдеби тілге әлдеқайда
жерін мекен еткен.
жақын екендігін атап көрсетеді.
Диалект сөздерді ерекшеліктеріне қарай
топтастыр

1) Дыбыстық ерекшеліктері: 2) Грамматикалық ерекшеліктері: 3) Лексикалық ерекшеліктері:

\

.
Диалект сөздерді ерекшеліктеріне қарай
топтастыр

1) Дыбыстық ерекшеліктері: 2) Грамматикалық ерекшеліктері: 3) Лексикалық ерекшеліктері:

Көсемшенің мақсатта түрін
\ Ш мен ч алмасуы: шақпақ – жасайтын -ғалы, -гелі жұрнағы
чақпақ, шүберек – чүберек, кейде -ғайы, -гейі түрінде Аналық тіл -ана тілі, ара -орман,
көпшілік – көпчілік, қамшы – айтылады: ол барғайы отыр, кет- бауыртак -бауыржіп, ершіктің
қамчы, шикі – чикі, әнші – кейі отыр. айылы, биәла -шамның шынысы,
әнчі. Кей- -гей жұрнақтары арқылы дабыл жол -даңғыл жол, далаң
Л мен д алмасуы: бірлі-жарым жасалған сөздер жиі кездесуі: -ерінге жағатын бояу, долаң -епсіз,
– бірді-жарым, зорлық – көбінөкей, сөдегей, жөнекей, утыстыру -шағыстыру, үй кісі
зордыщ, урлық – үрдық. кәзекей т.б. (сирек) -үй иесінің әйелі, шығар
А мен ұ алмасуы: мазмұн – -Лық, -лік, -лар, -лер, -лы, -лі, -лау, -сіріңке, шамба– самбе – шама,
мұзмүн, қаперімде – кәперімде, -леу, -ла, ле қосымшаларындағы л қос иіс -әтір, иіс су, маңдайғьш
ғана – гәна. дыбысы орнына д айтылуы: -маңдайға тартатын орамал,
Е мен ә алмасуы: себеп – сэбэп, қорлық – қордық, олар – одар, мойынша -шарф, бөкебай.
лезде – ләзде, кесе – кәсе. биелер – биедер, жасаулы үй –
жасауды үй.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1) Қалиев Ғ, Сарыбаев Ш «Қазақ
диалектологиясы» – 2004ж
2) Аханов Н «Тіл білімінің негіздері» -
2007 ж
3) Тер-Минасова С.Г «Тіл
мәдениетаралық коммуникация» –
2018 ж
4) Ниязғалиева А, Тұрғаналиева Г
«Қазақ диалектологиясы: оқу-
әдістемелік құрал» – 2013 ж

Ұқсас жұмыстар

Орташа ағылшын жазбалары

Диалектология ғылымының зерттелу тарихы

ФРАНЦУЗ ТІЛІ

Лексикадан өткенді қайталау

Ямайка - конституциялық монархия

БҰҰ-ның Оңтүстік-Шығыс Азия аймағындағы қызметі

Оңтүстік - Шығыс Азия халықтарының қауымдастығы

ШЕТЕЛДІК АЗИЯ

ШҚО кластері

Паскаль тілі

Пәндер