Көркем шығармаларды талдау арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру

Презентация қосу

Көркем шығармаларды талдау арқылы
оқушылардың функционалдық сауаттылығын
арттыру
Жоспар:
1. Функционалдық сауаттылық туралы түсінік
2. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруда
роман жанрын оқыту
3. Роман жанрын талдау арқылы функционалдық
сауаттылықты арттыру жолдары
4. Қорытынды
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бүгінгі таңда жер жүзінде білім саласындағы саясаткерлер мен мұғалімдер
үшін ең маңызды болып отырғаны – «ХХI ғасырда нені оқыту керек және ХХI ғасырға оқушыларды қалай
дайындайды?» деген мәселе. Заманауи тәсілдің ең негізгі ерекшелігі – оқушылардың алған білімдерін жай ғана
иеленіп қоймай, оларды орынды жерде қолдана білуіне басты назар аудару болып табылады, ал ХХI ғасырда талап
етілетін дағдылардың мәні осында. Сондықтан да қазір жаңа технологияларды меңгеру үшін ең басты қажетті
құрал – білім.
Елбасы Н.Назарбаев 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын
дамыту бойынша бес жылдық ұлттық жоспарды қабылдау жөнінде нақты міндет қойды. Еліміз үшін маңызды
болып табылатын аталған стратегиялық міндетті шешу жағдайында тұлғаның ең басты функциялық сапалары
белсенділік, шығармашыл тұрғыда ойлауға және шешім қабылдай алуға, кәсіби жолын таңдай алуға қабілеттілік,
өмір бойы білім алуға дайын тұруы болып табылады.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуда оқу бағдарламасындағы әрбір пәннің өзіндік маңызы
бар. Соның ішінде, қазақ әдебиеті пәнінің алатын орны ерекше. Осы ретте, оқушыға халықтың қоғамдық өмірін,
арман-мүддесін танытуда, оларға идеялық-саяси, рухани-адамгершілік, этикалық-эстетикалық, т.б. тәрбие беруде,
дүниеге көзқарасын, мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыруда көркем әдебиетті қуатты қарудың бірі ретінде
пайдалану – әдебиет пәнінің басты мақсаты болып есептеледі. Болашақ азамат өз ұлтының асыл мұрасымен
сусындау арқылы туған халқының тарихымен, мәдениетімен жете танысып, білімін кеңейтеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: көркем шығармаларды талдау арқылы
оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруды ұйымдастыру.

Курстық жұмыстың міндеті:
• функционалдық сауаттылық туралы түсінік беру;
• оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда роман жанрын
оқытуды зерттеу;
• роман жанрын талдау арқылы функционалдық сауаттылықты арттыру
жолдарын ұйымдастыру.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын
қалыптастыру – заман талабы
«Функционалдық сауаттылық» ұғымы алғаш рет өткен ғасырдың 60-жылдары ЮНЕСКО құжаттарында
пайда болды және кейіннен зерттеушілердің қолдануына енді. Функционалдық сауаттылық, кеңінен
алғанда, білім берудің көп жоспарлы азамат қызметімен байланысын біріктіретін тұлғаның әлеуметтік
бағдарлану тәсілі ретінде түсіндіріледі. Қазіргі тез құбылмалы әлемде функционалдық сауаттылық
адамдардың әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсенді қатысуына, сондай-ақ
өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық факторлардың біріне айналуда.
Функционалдық сауаттылық дегеніміз – адамдардың әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық
қызметтерге белсене араласуы, яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына, жасына қарамай ілесіп
отыруы, адамның мамандығын әрдайым жетілдіріп отыруы. Ондағы басты мақсат жалпы білім беретін
мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын
қалыптастыру, оның әлемде әлеуметтік бейімделуі болып табылады, яғни оқушылардың мектепте алған
білімдерін өмірде тиімді қолдануына үйрету. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту
жөніндегі ұлттық жоспардың қабылдануы – оқыту әдіснамасы мен мазмұнын түбегейлі жаңарту болып
табылады.
Оқушылардың функциялық сауаттылығын дамытуға мынадай факторлар әсер
етеді:
білім беру мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары);
оқыту нысандары мен әдістері;
білім алушылардың оқудағы жетістіктерін диагностикалау мен бағалау жүйесі;
мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары;
мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, мектептердің оқу
жоспарын реттеудегі дербестігінің жоғары деңгейі);
барлық мүдделі тараптармен әріптестікке негізделген достық қалыптағы білім
беру ортасының болуы;
ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі белсенді рөлі.
Қазақстан Республикасы «Білім беру туралы» заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері: .... азаматтық пен
елжандылыққа, өз отаны- Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікпен, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық
дәстүрлерін қастерлеуге тәрбиелеу» делінген. Осы айтылған маңызды құжаттардағы мақсаттарды орындауда білім беру
жүйесіндегі оқытылатын пәндер қатарынан әдебиеттің ерекше рөлі бар екені баршаға аян. Себебі, Елбасы жолдауындағы,
«Білім туралы» заңдағы айтылған азаматтық пен елжандылықты қалыптастыруда әдебиет пәнінің алатын орны ерекше.
Аталған мәселе туралы педагогика ғылымдарының докторы, әдіскер-ғалым Б.Ө. Сманов: «Бұл жауапты жұмысты жүзеге
асыруда орта мектепте өтілетін пәндер қатарында қазақ әдебиетінің алатын орны ерекше. Өйткені оқушыларға халықтың
қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға идеялық-саяси, рухани-адамгершілік, этикалық-эстетикалық т.б.
тәрбие беруде, дүниеге көзқарасын, мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыруда көркем әдебиетті қуатты құралдардың
бірі ретінде пайдалану – әдебиет пәнінің басты мақсаты болып есептеледі», - дейді.
Қазіргі қазақ романдарын оқытуда ғылыми-
Адамның қоғамдық өмірінде таным, сенім, тәлім-тәрбие,
теориялық, әдістемелік еңбектерге сүйене талғам деген шарттас ұғымдар арқылы қоғамдық білім
отырып жұмыс жүргізген тиімді болмақ. құралы қалыптастырады. Осылардың ең алғы шарты –
Мысалы, әдебиеттегі дәстүр мен сабақтастық таным, адам бір нарсені танымай тұрып, таным пайда
мәселесіне қатысты талдаулар жүргізгенде, болмайды, ал танылған нәрсе туралы ғана сенім пайда
қазақ романының туу, қалыптасу, өркендеп болады. Тәлім арқылы адамға тәрбие кемелдегенде
қанат жаюын зерделеген іргелі еңбектерді адамның жақсы-жаман дейтін талғамы қалыптасады. Міне
басшылыққа алу тиімді болмақ. Осылардың осыдан кейін ғана адамның қоғамдық білімі қалыптасады.
Осылардың бәрінде сөз өнері өмір оқулығы рөлін ойнайды,
бәрін қазіргі қазақ романдарының даму
адамның рухани азығы болады. Айталық ақын-жазушылар
тенденцияларын оқуытуда ғылыми-теориялық, белгілі бір өмір шындығын таңдап алып өз айтайын деген
әдіснамалық бағдар ретінде негізге алып, ойына сай қоғамдық өмірге бір немесе бірнеше кейіпкер
оқушылардың ғылыми ізденушілік, жаратып, оларды суреттеу арқылы сол қоғамдық адамдар
шығармашылық бағыттағы жұмыстарға үнемі таным-нанымын, сенімін, алған тәлім-тәрбиесін, өмірге
бағдарлап отыру болашақ кәсіби саналы деген талғам арқылы білім қабілетін суреттейді. Ал осы
ұрпақтың әдеби білім қорының толығуына шығарманы оқыған адам өз заманының ерекшелігін
септітігін тигізері анық. таниды. Қоғамдық борышын сезініп, қандай адам болу
Әдебиеттің эстетикалық, танымдық, тәрбиелік керектігінен тәлім алады. Таным дамиды, өзгереді.
Танымның уақыттық, замандық, қоғамдық, ұлттық сипаты
маңызы бір-бірімен тығыз үндестік байланыста
болады.
болады.
Адам тәрбие арқылы білім алады. Тәрбие белгілі бір мақсат,
міндет, талап бойынша жүргізіледі. Ал сөз өнері тәрбиесі –
көркем шығармаларды оқу арқылы адамдар өзінінің кім екенін,
жақсы мен жаманды парықтауға ие болады. Сөз өнерінің
тәрбиелік рөлі кеше де болды, бүгін де, ертең де бола бермек.
Мысалы, тақырыбымызға сәйкес қазіргі қазақ романдарының
танымдық, тәрбиелік жағын сөз ететін болсақ, оған мысал
боларлық романдар жетерлік. Бір ғана Ғабит Мүсіреповтің
«Ұлпан» романының тарихи деректілігімен қоса, ұлтымыздың
көшпенді тұрмысын, салт-дәстүрін бейнелейтін этнографиялық,
фольклорлық сарын молынан кезігеді.
Жазушының тарихи тақырыпты қозғай отырып, сол кезеңдегі
қазақтың ұлттық салт-дәстүрі, танымынан хабар беретін
деректердің молдығы жастарға ұлттық құндылықтар туралы
тәлім-тәрбие беруде таптырмас құрал деуге болады.
Энтографиялық, фольклорлық мәліметтерден киіз үйдің жасалу
технологиясы, қол өнерінің түрлері, бәдік айтыс, бата беру
дәстүрі, қара өлең айту, бақсы сарыны, құда түсу, қалың мал
төлеу, шешендік сөздер, т.б. ұлттық құндылықтарымыздың
тізбектеліп, көркем шығармашылықтың композициялық
құрылымына сәйкес қиюластыра отырып пайдаланады.
Қазіргі қазақ романдарын оқытуда
әдебиеттану ғылымының теориялық
мәселелерімен қоса, оқыту мәселесіне тікелей
қатысты педагогика ғылымының жетістіктеріне
сүйеніп, жалпы дидактикалық ұстанымдар:
ғылымилық, білімнің беріктігі, жүйелілік,
бірізділік, қолжетімділік, яғни түсініктілік,
шынайы өмірмен байланыс, тағылымдық,
тәрбиелік, теорияның тәжірибемен байланысы
сынды қағидаттарды ұстануымыз аса маңызды.
Тұтастай алғанда, қазіргі қазақ әдебиеті арқылы
еліміздің елдігін, ұлттық идеяны насихаттаудың,
жас ұрпақты рухани адамгершілік қасиеттерге
тәрбиелеудің рухани құндылық мұраттарын,
поэтикалық қуатын жас мамандарға меңгерту
маңызды болып саналады.
Мектепте әдебиеттен көркем шығарманы талдау – аса маңызды үдеріс
болып саналады. Көркем шығарманың көркем әлемін тану оны оқудан
басталады. Көркем дүниенің бейнесін көзбен көріп, ой түйсігінен өткізу,
адам миының терең «айнасында» оның көрінісін жасау маңызды үдеріс
екендігіне дау жоқ.
Әдіскер-ғалым Қанипа Бітібаева көркем шығарманы талдаудың 3 түрін
ұсынады:
1. Жан-жақты талдау.
2. Шолу бағытындағы талдау;
3. Сұрыптап талдау.
Роман жанрын талдау оқушылардың функционалдық сауаттылығын
арттыруда ерекше әсер етеді. Мысалға, 9-сыныпта Ғ.Мүсіреповтың
«Ұлпан» романы берілген. Оны жан-жақты талдап көрейік.
1. Социологиялық талдау – әдебиетті қоғамдық өмірдің көрінісі деп
әлеуметтік тұрғыда көрсету.
Социологиялық талдау - «Ұлпан» романы XIХ ғасырдың 2-жартысындағы
қазақ даласында болған тарихи шындықтарға негізделіп, қазақ халқының
тарихындағы әлеуметтік жағдайлары іріктеліп алынып жазылған роман.
Социологиялық талдау арқылы оқушылардың танымдық белсенділігі
артады. Сол кездегі әлеуметтік жағдайларды, тарихты, халықтың қоғамдық
өмірін, арман-мүддесін одан әрі зерттеуге деген қызығушылығы артады.
2. Құрылымдық талдау – шығарманың жанрлық, композициялық құрылымын талдау жүйесі.
Құрылымдық талдау – «Ұлпан романы»
1. Оқиғаның басталуы: Есенейдің Артықбайдың жеріне қоныс тігуі;
Есенейдің айыбы.
2. Байланысуы: Есенейдің Артықбайдың үйіне келуі;
Ұлпанды құтқаруы.
3. Дамуы: Ұлпанды айттыруы;
Той қамы, Ұлпанның еншісі.
4. Шиеленісуі: Ел қарызын өтеуі;
Орыс үйіне келуі.
5. Шарықтау шегі: Есенейдің дерті;
Ұлпанның ана атануы.
6. Шешімі: Қорлыққа шыдай алмаған – Ұлпан;
Ұлпан өлімі.
Оқушы көркем мәтінді құрылымдық талдай отырып нақты, дәлелді эпизодтарды әңгімелеуге дағдыланады, сөз құдіреті мен
қасиетін ұғынады. Әр эпизодтың негізінде нақты ой, сол ойды анық, айқын кестелейтін сөздерді қолдана алады.
3. Лингвистикалық талдау.
Ұшықтау – ерте кездері ауруды аластау үшін жасалған ем-дом түрі
Қарғыс – теріс бата түрі
Жұт – ауа райының аса қолайсыз құбылыстары
Бура – түйенің еркегі.
Лингвистикалық талдау арқылы оқушылар романдағы түсініксіз сөздердің мағынасын түсінеді, сөздік қоры арта түседі.
Өздігінен жұмыс істеуге дағдыланады.
Сонымен қоса, интерактивті әдістерді қолдану арқылы оқушылардың функционалдық
сауаттылығын арттырудың тиімді жолдары бар.
Мысалы, М. Әуезовтің «Абай жолы» романын оқытқанда, мына әдістерді қолдануға болады.
«Джигсо». Бұл әдісті жаңа тақырыпты меңгертуде қолданған тиімді. «Джигсо» әдісінде
нөмірлерді (№1, №2, №3, №4, №5) иеленеді. Әр топтағы бірдей түсті немесе бірдей нөмірлі
оқушылар тағы да жаңа топ құрап, мәтін бөліктерін өз топтарында түсініп оқып, талдайды.
Содан соң қайтадан әр оқушы бастапқы құрылған өз топтарына келіп, өзі оқып, талдаған мәтін
бөлігін топ мүшелеріне түсіндіреді, сөйтіп топтың барлық мүшелері жаңа шығармамен толық
танысып шығады. Бұл әдіс арқылы сыныптағы барлық оқушыны жұмыстандыруға, сөйлетуге,
өз ойын толық, көркем жеткізе алуға дағдыландыруға болады.
«Ақылдың алты қалпағы». Бұл стратегияны белгілі тақырыппен танысқаннан соң талдау-
жинақтау сабағында қолдануға болады. Сынып оқушылары алты түсті қалпақты таңдау
арқылы 6 топқа бөлініп, өздеріне тиесілі тапсырма алады. Бұл әдісте қалпақтың түсі тұрақты
әрі маңызды. Ақ қалпақты оқушылар тобы шығарма мазмұнын әңгімелейді. Сары қалпақты
оқушылар тобы шығарманың жағымды жақтарын айтып шығады. Қара қалпақ таңдаған
оқушылар шығарма мазмұнындағы жағымсыз тұстарын теріске шығаруға тырысады. Жасыл
қалпақ киген топ шығарма мазмұнына қатысты жаңа мағлұмат іздейді. Қызыл қалпақ киген
оқушылар шығармадан алған әсерлерімен бөліседі. Ал көк қалпақты топ оқушылары басқа топ
«Егер..., онда..., өйткені...» өтілген тақырыпты қорытындылауда оқушылардың
өзіндік ой-пікірін білу үшін ыңғайлы әдіс. Мысалға, М.Дулатовтың
«Бақытсыз Жамал» романын «Егер..., онда..., өйткені...» әдісімен
қорытындылауға болады. Оқушы «Егер мен Ұлпанның орнында болсам, онда
мен Ғалимен қашып кетпес едім, өйткені сол шешімнің кесірінен қаншама
адам зардап шекті ».
Оқушыны логикалық қорытынды жасауға, шығармашылықпен жұмыстануға
жетелейді.
Әдебиет сабақтарында бұл стратегияларды ұйымдастырғанда оқушылар бір-
біріне көмектесетіндей, бір-бірімен бірігетіндей жағдай жасау керек. Сонда
сабақ тек білім беру қызметін ғана емес, тәрбиелеу қызметін де атқарады.
Мұндай сабақтардың өтілуі нәтижесінде оқушыларда бір-бірімен сөйлесе білу
мәдениеті, тәртіптілік, топқа және бір-біріне жауапкершілік сезімнің болуы,
менмендік және жалқаулықтан безу қасиеттері қалыптасады. Қазақ әдебиеті
пәнін оқыту барысында оқушыларға егжей –тегжейлі мәтінді түсінуге,
кейіпкерлердің рөлін сомдауға, дұрыс түсінуге және алған білімдерін
Аспектілер – бұл оқырман мәтінде, мәтін айналасында және мәтін арасында аталған тәсілдерді келісу
үшін пайдаланатын психологиялық стратегиялар, тәсілдер және тапсырмалар. Оқу сауаттылығы
тапсырмаларын әзірлеумен айналысатын 5 аспект:
ақпарат іздеу;
кеңінен түсінуді қалыптастыру;
интерпретациялауды дамыту;
мәтін мазмұнын көрсету және бағалау;
мәтін нысанын көрсету және бағалау.
Функционалдық сауаттылықты дамыту аясында әдебиет пәнінде оқушыларға мәтінмен жұмыс
жүргізуде бес аспекті бойынша жұмыс жүргізсек төмендегідей біліктілікті қамтуға болады.
көркем шығармалар идеяларын анықтау және оларды авторлардың идеялық көзқарастарымен, елдегі
қоғамдық-саяси және экономикалық жағдаймен, адамзаттың ғаламдық мәселелерімен салыстыра білу
білігін қалыптастыру;
оқырмандық мәдениетті қалыптастыру, көркем шығармаларды эстетикалық тұрғыда қабылдауға
тәрбиелеу;
көркем шығармаларды елдің мәдени элементі, бейнелеу, мүсін өнерлері шығармаларының негізі ретінде
біртұтас қабылдауын қамтамасыз ету;
көркем шығармаларды талдау барысында оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыру;
әдебиеттану саласындағы ғылыми зерттеулер бойынша алғашқы дағдыларын қалыптастыру.
Функционалдық сауаттылық – адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсе
алу қабілеті және сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас
жасай алу деңгейінің көрсеткіші. Олай болса, функционалдық сауаттылық
тұлғаның белгілі бір мәдени ортада өмір сүруі үшін қажетті деп саналатын
және оның әлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін білім, білік,
дағдылардың жиынтығынан құралады. Ал кең мағынасында ол тек білік пен
білімділік әлеміне барудың жолы ғана емес, ол – ұлттың, елдің немесе жеке
адамдар тобының мәдени және әлеуметтік дамуының өлшемі. Осындай
сапалық сипаты тұрғысынан қарағанда функционалдық сауаттылық жеке
адамды дамытудың тетігі ретінде қолданылады, сондықтан теория мен
тәжірибені байланыста болуын қамтамасыз ету үшін әрбір пән бойынша
берілетін білімнің мазмұны мен көлемін анықтағанда теориялық
қағидалардың, заңдылықтар мен ережелердің, яғни ұғымдық-ақпараттық
материалдардың бала өмірінде кездесетін түрлі проблемалық мәселелерді
шешуге көмегі тиетіндей, бала оны қолдана алатындай тәжірибелік маңызы
ескерілуі тиіс, сондай-ақ оқушылардың оқу материалын тек жаттап қана алмай,
оның мән-мағынасын терең түсінуін қамтамасыз ету міндетті болып саналады.

Ұқсас жұмыстар

Әдебиетті оқытудың инновациялық әдістемесі, технологиясы

Функционалдық сауаттылықты дамыту

Қазақ тілі сабағында оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруды бағалаудың әдістемесін құрастыру

Мәтіннен тірек сөздерді анықтау

Математикалық сауаттылық - өмір сүрудің негізгі компоненттері

Функционалдық сауаттылық

ӘДЕБИЕТТЕН СЫНЫПТАН ТЫС

Оқушының ойлау

Физика пәнінің мұғалімі

Көркем әдебиет

Пәндер