Ақпараттық технологиялар нарығы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС ТАҚЫРЫБЫ: «ТЕХНОЛОГИЯЛАР НАРЫҒЫ: ТЕОРИЯЛЫҚ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ТАЛДАУ ҚҰРАЛДАРЫ»

Орындаған: Жұбанова П.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Технология нарығын құру және қызмет ету ерекшеліктерін, оның тауар ретіндегі экономикалық табиғатын зерттеу технологиялық өнімдер мен қызметтердің тез қалыптасатын нарығы жағдайында өте өзекті болып табылады. Оның шешімі жаңа экономикалық дүниетанымның қалыптасуына, қазіргі заманғы процестер мен құбылыстардың жалпы экономикалық мазмұнын іздеуге, олардың қазіргі экономикалық заңдылықтармен байланысын неғұрлым терең бағалауға байланысты күрделі үйлестірілген жағдайлар мен зерттеулерді талап етеді. Қазіргі заманғы инновациялық экономиканы қалыптастыру өнеркәсіптік кәсіпорындарды технологиялық жаңартусыз мүмкін емес.

"Технология" терминіне әртүрлі анықтамалар беріледі. Әлемдік практикада жалпы қабылданған ғылыми, инновациялық қызмет нәтижелерін сатып алу-сату және "технологиялық алмасу" ұғымында осы салада қызмет көрсету немесе технологияларды беру (трансфер) бойынша экономикалық қатынастардың барлық спектрін қамту болып табылады.

Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты-технология нарығын зерттеу және Атырау МӨЗ мысалында өнеркәсіптік кәсіпорынның енгізген инновациялық қызметін талдау.

Зерттеу міндеттері. Қойылған мақсатты іске асыру үшін келесі міндеттерді шешу қажет:

- технология нарығын дамытудың теориялық негіздерін зерттеу;

- технология нарығының құрылымын және оның ерекшеліктерін қарастыру;

- Қазақстандағы технология нарығының қазіргі жай-күйін талдау;

- Атырау мұнай өңдеу зауыты мысалында бензол өндіру кешенінің тиімділігін есептеу және экономикалық талдау жүргізу;

- коммерцияландыру мәселелерін және өнеркәсіптік кәсіпорындардың инновациялық қызметінің тиімділігін арттыру резервтерін қарастыру.

Дипломдық жұмысты зерттеу пәні технологиялар нарығы болып табылады.

Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмысты зерттеу объектісі шикі мұнайды өңдеуді және мұнай химиясы шикізатын шығаруды қамтамасыз етуді жүзеге асыратын Атырау МӨЗ болып табылады.

1 ТЕХНОЛОГИЯЛАР НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Әлемдік экономиканың қазіргі заманғы дамуына тән үрдістердің бірі технологиялар нарығын реттеу мен дамытудағы мемлекеттің рөлін күшейту болып табылады. Мемлекеттік реттеудің ауқымы, оның дамыған елдердегі нақты нысандары мен әдістері.

Экономикадағы негізгі басымдықтар еңбек өнімділігін, өндірістік қуаттардың икемділігін айтарлықтай арттыруға, энергия мен ресурстарды үнемдеуге, қалдықсыз және аз қалдықты өндірістерді енгізуге, еңбек жағдайларын жақсартуға, зиянды шығарындыларды азайтуға және сайып келгенде, бәсекеге қабілеттіліктің өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін технологияларды жасау болып табылады. Бұл міндеттер айтарлықтай дәрежеде жаңа өнімді әзірлеу уақытын айтарлықтай қысқартуға, өндіріс процесін тиімді ұйымдастыруға, қызметкерлерді оқыту мен қайта даярлауға мүмкіндік беретін ақпараттық және коммуникациялық технологияларды пайдалану жолымен шешіледі.

Дамыған елдерде технологиялық инновацияларды әзірлеу және енгізу - әлеуметтік және экономикалық дамудың шешуші факторы, бұл еңбек өнімділігінің өсуіне әсер етеді.

Басқаша айтқанда, ғылымның, техниканың және технологияның дамуымен адамның негізгі құралдармен қарулануы, яғни оның қормен жарақтануы міндетті түрде өсуге тиіс. Дамыған елдердегі" жаңа экономикаға жоғары қормен қарулануымен сипатталатын және сонымен қатар тез өсіп келе жатқан " аз адамды өндіріс тән.

Еңбек қорының қарулануын ұлғайту мәселелері- негізгі құралдар - негізгі капиталды жаңартуға қанша ақша салынадығы, күрделі қаржы салу деңгейімен үздіксіз байланысты ЖІӨ-нің физикалық көлемінің және жан басына шаққандағы негізгі капиталға салымдардың деңгейі бойынша статистикалық деректерді қарастыра отырып, мұндай заңдылық анықталады: дамыған елдер, тұтастай алғанда, жан басына шаққандағы капитал салу индекстерінің бірдей деңгейімен сипатталады (1-кесте) .

1. 1 - Кесте. ЖІӨ-нің нақты көлем индекстері және 2018 жылы жан басына шаққандағы негізгі капиталға салымдар

1-кестенің деректері бойынша мынадай заңдылық байқалады: дамыған елдерден экономикалық артта қалуын еңсеру үшін, бірінші кезекте, капитал салу көлемін ұлғайту қажет. Тек осындай стратегияны қолдану арқылы ғана экономиканың сапалық және сандық серпілісі болуы мүмкін. Өндірістік емес тұтынуға келетін болсақ, оның ұлғаюымен уақыт өте маңызды шаралармен айналысу керек.

Елдер

ЖІӨ

Жалпы жинақ

Казақстан

Ресей

АҚШ

100

Жапония

Австралия

Ирландия

Канада

Финляндия

Швейцария

ТЕХНОЛОГИЯЛАР НАРЫҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ НЫСАНДАРЫ

Әлемдік білім немесе идеялар нарығында сатып алу-сату объектісі технология болып табылады. Технология 3 технология тобын қамтиды:

- өнім технологиясы;

- процестер технологиясы;

- басқару технологиясы.

Кез келген тауар сияқты, технология өмірі 4 кезеңнен тұрады:

1) Бірегей технология. Технологияны тек иесі ғана пайдалана алатын, патентпен қорғалған, фирма мен елге артықшылық береді, ал абсолютті артықшылық үстеме пайда әкеледі.

2) Прогрессивті технология. Артықшылықтары салыстырмалы сипатқа

ие, патентпен қорғалмаған, бірақ айқын НОУ-ХАО-ға ие, сондықтан фирма мен ел қосымша пайда алады.

3) Дәстүрлі технология. Өндірістің орташа даму деңгейін көрсетеді

және ешқандай үстеме пайда әкелмейді.

4) Моральдық-ескірген технологиялар. Ел мен фирманың

технологиялық артта қалуын бекітетін технология.

Әлемдік идеялар нарығында мынадай заңдылық байқалады: жаңа технологиядан түскен қосымша пайда оның таралу ауқымына кері пропорционалды. Жаңа технологияның әсері зияткерлік меншікті құқықтық қорғауға байланысты. Технология берудің ең кең таралған тәсілі лицензия болып табылады.

Лицензия (рұқсат) - сауда объектілері болып табылады:

1) өнеркәсіптік үлгілер;

2) патенттелген өнертабыстар;

3) тауар белгілері;

4) бағалы құпия мәліметтері бар ноу-хау.

Технологиялық алмасудың басқа нысандары:

1) франчайзинг - тауар таңбасын пайдалануға арналған келісімшарт. Олар сауда маркасын немесе фирмалық атауды пайдалану құқығын беруді, сондай-ақ технологиялық көмек көрсету, жұмыс күшінің біліктілігін арттыру, сауданы ұйымдастыру және басқару бойынша қызметтер көрсетуді көздейді. Келісім - шарттар бойынша төлем мөлшері-1, 5-12% жиынтық жылдық сату.

2) Инжинирингтік қызметтер көрсету - технологиялық әзірлемелерді пайдалану жөніндегі қызметтер. Технология сату объектісі болып табылатын лицензиялық саудаға қарағанда, инжинирингте технологияны берудің жанама түрі.

Әлемдік нарықта 3 топқа бөлінген:

1) өндірісті дайындау жөніндегі қызметтер:

- нарықты зерттеу;

- жоспарларды, сызбаларды құрастыру;

- топырақты зерттеу;

2) Өндірісті ұйымдастыру және кәсіпорынды басқару жөніндегі қызметтер;

3) өнімді өткізуді қамтамасыз ету жөніндегі қызметтер

Инжинирингтік қызметтер үшін төлем фирманың беделіне байланысты. Әлемдік нарықтағы бағалар әдетте ішкі бағадан жоғары. Дамыған елдер үшін - 40-50%, ал дамушы елдер үшін 2 есе.

Ақпараттық технологиялар нарығы

Ақпараттық технологиялар - (АТ) - ақпаратты іздеу, жинау, сақтау, өңдеу, ұсыну, тарату процестері, әдістері және осындай процестер мен әдістерді жүзеге асыру тәсілдері, деректерді жинау, сақтау, өңдеу, беру және пайдалану функцияларын орындау кезінде есептеу техникасы құралдарын қолдану тәсілдері, тәсілдері мен әдістері; ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау және тарату үшін қажетті ресурстар.

Халықаралық технологиялар нарығында негізгі агенттер ТҰК (тарнсұлттық компаниялар) болып табылады, өйткені ҒЗТКЖ-ға арналған ірі шығындар тек ірі компанияларға ғана мүмкіндік бере алады, оның үстіне қазіргі заманғы, әдетте техникалық күрделі жаңалықтарды енгізу үлкен капитал салуды талап етеді. ТҰК, технологиялармен алмасудың негізгі агенті ретінде жаңа технологияның 4/5 патентіне ие. Сонымен қатар, әлемдік технологиялық алмасудың кемінде 1/3 ТҰК технологиясының фирмаішілік трансфертіне тура келеді, ол оларды жаңа нарықтарға кіру үшін немесе меншікті еншілес фирмаларды құру үшін пайдаланылады.

Технологиялардың әлемдік нарығының объектілері заттай болып түрлі агрегаттар, жабдықтар, құралдар, технологиялық желілер және т. б. және заттей түрдегі емес ақпарат, түрлі техникалық құжаттама, білім, өндірістік тәжірибе нысандардағы зияткерлік қызметтің нәтижелері болып табылады.

2. ҚАЗАҚСТАНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ

Қазақстан Республикасында инновациялық технологияларды енгізудің жай-күйі. Бүгінгі таңда Қазақстан экономикалық реформалар бойынша Орталық Азия өңірінде көшбасшы бола отырып, посткеңестік кеңістіктің көптеген елдерін басып озуда. Алайда, елдің қарқынды экономикалық дамуына қарамастан, әліде болса проблемалар жеткілікті.

Әлемдегі ғылыми-технологиялық даму үрдістерін талдау Қазақстанның жоғары технологиялар саласында шет елдерден айтарлықтай артта қалғанын куәландырады. Соңғы жылдары ғылыми-техникалық сала бірнеше реформаларды бастан кешірді, бұл тиімді жұмыс істеп тұрған құрылымдардың бұзылуына, кадрлардың жоғалуына алып келді. Біздің экономикамыз негізінен экстенсивті дамып келе жатқанын мойындау қажет, қазақстандық кәсіпорындар үшін энергия шығынының жоғары деңгейі және еңбек өнімділігінің төмен деңгейі тән [14] . Мұнай және басқа да минералдық-шикізат ресурстарын өндірумен және экспорттаумен айналысатын салалардың кірістері экономиканың негізгі көзі мен қозғаушы күші болып табылатыны жалпыға мәлім.

Біздің еліміздің экономикалық саясатында мыналар басым болып табылады: экономика салаларын әртараптандыру жолымен орнықты дамуға қол жеткізу, шикізатты тиімді пайдалана отырып, өңдеуші және шикізат секторларын дамытудың теңгерімділігі және жоғары дайындығы мен қосылған құны бәсекеге қабілетті экспортқа бағдарланған өнім өндірісін жедел дамыту, сервистік-технологиялық экономикаға ұзақ мерзімді жоспарда көшу үшін жағдайлар дайындау. Бұл міндеттерді жүзеге асыру Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасында негіз қалаушы болып табылады, ол "Қазақстан-2050" стратегиясының құрамдас бөлігі болып табылады және шикізат емес салалар есебінен тауарлар мен қызметтер өндірісінің өсуін көздейді.

Осыған байланысты біздің экономикалық мүдделерімізді әлемдік нарықтарда ілгерілету негізгі міндеті болып табылатын ірі ұлттық компанияларды біріктіретін "Самұрық" мемлекеттік холдингі құрылды. "Қазына" орнықты даму қоры құрылды, ол даму институттарының қызметін үйлестіруге, экономиканы әртараптандыруға жәрдемдесуге және индустриялық жобаларды қаржыландыруға тиіс.

Жыл сайын WIPO Корнель университеті мен Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы 126 елдің инновациялық қызметін 80 параметр бойынша бағалайды. Өлшемдердің арасында: саяси жағдай, білім беру, инфрақұрылымды, бизнесті дамыту және ғылыми-зерттеу секторын қаржыландыру.

2. 2 Атырау МӨЗ-да бензол өндіру технологиясының өндірістік қуатын талдау

Қазіргі экономикада болып жатқан сапалы ілгерілеулер негізінде өндірісті дамыту стратегиясы мен тактикасының инновациялық бағыты жатыр. Инновациялар бәсекелестік күресте құрал ретінде әрекет етеді, өндірушінің имиджін арттырады.

Атырау МӨЗ-де бензол өндіру кешенін салу, ол зауытта өндірілетін бензиннің барлық көлемін жақсарту сияқты проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, бұл еліміздің мұнай-газ саласындағы мәселелерді шешуге мүмкіндік береді және жоғары сапалы бензиндерді шығаруды арттырады. "Атырау МӨЗ" ЖШС бензин мен дизель отынын жақсарту қондырғыларымен мұнай өңдеудің отын схемасы бар. Мұнай өңдеуді тереңдету процестері кәсіпорында гудронды баяу кокстеу қондырғысымен ұсынылған.

Мұнайды бастапқы өңдеу зауытының жобалық қуаты-5, 0 млн. тонна.

Қазіргі уақытта мұнай өңдеу жөніндегі кәсіпорынның нақты өнімділігі 3, 7 млн. тоннаны құрайды.

Бас жоспардың құрамдас шешімдері:

Осы жобада құрамында бензол (1-фаза) өндіру жөніндегі кешен салынды:

Технологиялық қондырғы:

- каталитикалық риформинг орнату.

АШБ объектілері:

- азот өндіру қондырғысы;

- бензолдың тауарлық резервуарлары;

- промпарк риформата;

- №31 резервуарлық парк;

- ЖЭО үшін пеш отынының паркі;

- N-формилморфалин сақтау торабы;

- тауарлық сорғы;

- бу ұстау жүйесі бар құю эстакадасы;

- операторлық кешен;

- далалық операторлардың уақытша болатын үй-жайы және аппараттық;

- катализаторлар мен адсорбенттер қоймасы;

- әкімшілік-тұрмыстық корпус;

- химиялық су тазарту қондырғысы;

- айналмалы сумен жабдықтау блогы;

- ЖӨӨ және ТК;

- өртке қарсы резервуарлары бар сорғыш өрт сөндіру;

-МО панасы;

- мазутталған топырақты орналастыруға және кәдеге жаратуға арналған полигон.

Бас жоспар бойынша негізгі көрсеткіштер 2, 3 кестелерде келтірілген

Атауы

Өлшем бірлігі

Саны

Қоршаудағы кәсіпорынның алаңы

га

252, 09

Құрылыс алаңы

га

Құрылыс тығыздығы

38, 7

Автомобиль жолдарының ұзындығы

км

22, 25

2 Кесте - Бас жоспар бойынша көрсеткіштер

3 Кесте - Полигондағы бас жоспар бойынша көрсеткіштер

Атауы

Өлшем бірлігі

Саны

Қоршаудағы кәсіпорынның алаңы

га

1, 86

Құрылыс алаңы

га

0, 50

Құрылыс тығыздығы

23, 5

Автомобиль жолдарының ұзындығы

км

0, 51

Қондырғының атауы

Жобалық өнімділігі, мың тонна

Ескертпе

Электр тұзсыздандыру және ЭЛОУ-АТ-2 мұнайды атмосфералық айдау қондырғысы

3000

Электр тұзсыздандыру және ЭЛОУ-АТ-3 мұнайды атмосфералық-вакумдық айдау қондырғысы

4000

ЛГ бензиндерінің каталитикалық риформингін орнату-35-11/300-95

400

Қондырғының қол жеткізілген қуаты жылына 400 мың тоннаны құрайды

Құрамында бензин мен дизель отынын гидротазалаудың құрамдастырылған қондырғысы БДГ КҚ:

А) гидротазалау және қуаты бар бензинді тұрақтандыру блогы:

-гидротазалау бойынша

570

- тұрақтандыру бойынша

654

Б) НК-85 С фракциясын изомеризациялау блогының шикізатын бөлу мақсатында кең бензинді фракцияны бөлу блогы

970

В) НК-85 С фракциясын изомеризациялау блогы

183-400

Г) гидротазалау және депарафиндеу секциясы

1400

Сутегін өндіру және тазарту қондырғысы (СӨТҚ)

12, 87

Сутегі тазалығы 99, 9%

Баяу кокстау қондырғысы УЗК 21-10 / 6

700

Қондырғының қол жеткізілген қуаты жылына 720 мың. тн/жыл

Мұнай коксын төсеуді орнату

220

Күкірт өндірісін орнату (КӨО)

8, 796

Шикізат көмірсутегі газдары мен қышқыл ағындарын аминді тазартудан алынған күкіртті сутегі болып табылады

АаЖ-0, 6 м және А-1, 2 секциялары бар техникалық азот өндірісін орнату

2000м3/час

4 Кесте -Кәсіпорынның өндірістік қуаты.

АТЫРАУ МӨЗ -ДА БЕНЗОЛ ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ

Инвестициялық шығындардың жалпы мөлшері 5-кестеде көрсетілген және (ҚҚС-ты ескере отырып) 53 204 147, 8 мың теңгені құрайды.

5 Кесте- Күрделі салымдар көлемі, мың теңге

Көрсеткіштер атауы

ҚҚС-сыз

ҚҚС-ты ескере

Құрылымы, %

Күрделі салымдардың жалпы шамасы

46 670 305, 17

53 204 147, 8

100, 00

соның ішінде:

-құрылыс-монтаж жұмыстарының құны

22700125, 20

25 878 142, 70

48, 6

- жабдықтың құны

20 068 231, 20

22 877 783, 60

43, 0

- басқа шығындар

3 901 948, 70

4 448 221, 52

8, 4

оның ішінде жобалық жұмыстар

2995 857, 40

3 415 277, 44

5, 9

Өнімнің өзіндік құнының өзгеруі

Бензол өндіру жөніндегі кешен құрылысының жобасын іске асыру нәтижесінде Атырау МӨЗ-де өндірілетін өнімнің өзіндік құны артады. Жобаны іске асыру АИ 95/96 және АИ 92/93 бензиндерінің өндірісін жылына 363 675 тоннаға арттыруға және жылына 26 035 тонна бензол өндіруге мүмкіндік береді. Өндірістің жобалық қуатына шыққан кезде жоғары сапалы бензиндердің қосымша көлемін өндіру құнының ұлғаюы шамамен 16 500 - 17 300 теңге / тонна немесе 136-143 долл /тонна.

Жобаның тиімділігін бағалау үшін, жобаны талдау мынадай нысандарға негізделеді:" таза пайда туралы есеп "және"кірістер мен шығыстардың жобалық-баланстық ведомосы".

Есептік қаржылық құжаттарды жасау кезінде есептің алдыңғы қадамдарында алынған есептік деректер пайдаланылады.

Коммерциялық (қаржылық тиімділік)

Жобаның тиімділігін бағалау мынадай көрсеткіштердің көмегімен жүргізіледі:

- жобаның таза ағымдағы құны (NRV, таза дисконтталған табыс) - ақша қаражатының бүгінгі құнына келтірілген жобаны іске асырудан түскен жинақталған таза кіріс көлемі (жинақталған нәтиже - ақша ағынының сальдосы) . Дисконттың таңдалған нормасы кезінде таза ақша ағындарын дисконттаумен анықталады;

- өтімділік мерзімі (РВР) - жобаны іске асырудан алынған ақша қаражатының жинақталған таза ағыны жобаны іске асыруға арналған инвестициялық шығындарды жабатын кезең;

- өтелімділіктің дисконтталған мерзімі (dРВР) - жобаны іске асырудан алынған ақша қаражатының жинақталған дисконтталған таза ағыны инвестициялық шығындарды жабатын кезең;

- кірістіліктің, рентабельділіктің ішкі нормасы (IRR) - дисконт нормасы, бұл жағдайда нақты ақша қаражаты ағынының дисконтталған құны ағынның дисконтталған құнына тең болады. Инвестициялық жобаның кірістілік деңгейін дербес іс-шара ретінде сипаттайды;

- инвестициялардың табыстылық индексі (рентабельділік) (РІ) - операциялық қызметтен дисконтталған ақша ағыны сомасының инвестициялық қызметтен ақша ағынының дисконтталған сомасының абсолюттік шамасына қатынасы. РІ жинақталған дисконтталған инвестициялық шығындарға қатысты NPV бірлігіне ұлғайтылған сомаға тең.