Фонетикалық ерекшелік

XХ ғасырдың I жартысында қазақ даласында қолданылған ресми іс қағаздарының үлгілері

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу”

Тексеретін: . . .

Орындағандар: . . .

Кіріспе

XX ғ басындағы іс қағаздар

Лексикалық ерекшелік

Фонетикалық ерекшілік

Грамматикалық ерекшелік

Синтаксистік ерекшелік

XX ғ басындағы іс қағаздар

20 ғ басындағы іс қағаздар негізінен аударма материалдар болып келеді. Бұл кездегі іс қағаздар стилі 19ғ 2 жартысына қарағанда дамып жетіле түсті. Дегенмен, Б. Әбілқасымов “20 ғ басында қазақша іс қағаздарының тілінде көне түркі әдеби тілдік дәстүрлі грамматикалық формалар мен сөз өрнектері көп уақыт бойы сақталып келді. Олар уақыт озған сайын, қазақ арасынан шыққан оқыған интеллигенттердің саны көбеюімен байланысты өзгеріске ұшырып, ондағы өзге тілдік элементтер халықтық формалармен алмастырыла бастады”

1920 жылы 4 қазанда ҚазАССР-інің құрылуына байланысты, Қазақстан дербестік алып, мәдениет пен әдебиеттің дамуына жол ашылды.

1923 жылы қараша айында “Тіл туралы” қабылданған тұңғыш Декретте қазақ тілі, орыс тілімен қатар мемлекеттік дәрежеге ие болып, мемлекеттік тіл болып жарияланды. Мекемелер мен ұйымдарда іс қағаздарды орыс тілмен бірге қырғыз(қазақ) тілінде жүргізу көзделді. Яғни ана тіліміздің қолдану аясы кеңейді.

Лексикалық ерекшелік

Олардың мəтіндерінен араб-парсы сөздері, көне түркі тілінің жəне орыс тілінің элементтері, диалектизмдер, қазіргі тілде айтылмайтын терминдік атаулар, татар, түркі тілдерінің элементтерінің кездесуі болып табылады.

низам/заң/закон

мерзім/уақыт/мезгіл/срок;

бап/статья

шығын/расход

айып/штраф

жоба/проект

1920 - 30 жылдардағы ресми іс қағаздар тілінде берілуі қазіргіден өзгешелеу кейбір атаулар мен терминдік ыңғайдағы сөздер, аударма атаулар:

Новая экономическая политика

Жаңа шаруа саясаты, үнем саясаты, жаңа шаруашылық саясат, жаңа сақтық саясат

қаулы, қарар, шешім

тоқтам

жоғарғы орындар

жоғарғы өркендер

подписчик

алушы

партияның жетекші рөлі

партияның басалкылығы

отчет

есеп-хисабы

нұсқау (указание)

көзеулер

терминдер

пән сөздері

саясаткерлер

сайаси іскерлер

түрме

қараңғы үй

дүние жүзілік соғыс

дүние жиһангерлер соғысы

председатель

ардақты бастық

общественная наука

жұртшылдық ғылым

Фонетикалық ерекшелік

Фонетикалық өзгерістер

Ақыл

Ақылдасу

Әскер

Айып

Өнер

Арыз

Ғақыл

Ғақылдасу

Ғаскер

Ғайып

Ғөнер

Ғарыз

+ғ

Фонетикалық ауытқу

Кейбір сөздердің басында х, һ, фонемалардың жазылуы

Еш- һеш, хеш

Әр- хәр

Ауа- һауа

Әзірлеу- хәзірлеу

Жекелеген сөздердің ауытқуға ұшырауы

Жауап- жұбат

Сауап- сұбап

Мақсат-мақсұт

Бұл кезеңде хүкім сөзінің фонетикалық деформацияға түсуі айрықша назар аудартады. Өйткені ол дыбыстық өзгеріске түсуіне байланысты дербес мағыналы 3 мағынада қолданылады. 20 жылдарға дейін хүкім тұлғасында үкім айту, үкім ету(приговор) мағынасында қолданылды. Ал 20 жылдардан кейін ел өміріндегі әлеуметтік саяси құрылысқа байланысты үкім сөзі власть, правительство терминдерінің қазақ тіліндегі баламысна негіз болды. Қолданыла келе бір ғана хүкім сөзі 3 түрлі терминнің қалыптасуына негіз болды:

Үкім-приговор(соттың шешімі)

Үкім(з. ес) +ет(етіст) -үкімет-правительство

Өкімет-власть

Грамматикалық ерекшелік

1920-30 жылдардағы ресми іс қағаздар тілінде морфология өзгешеліктер пайда бола бастады. Мысалы, жатыс септігінің -да, -де, жалғауының тұйық етістіктен соң жалғанып қолданылуы 1920-39 жылдардан басталады. Мысалы, өтуде, өсуде, тарауда, т. б. Ал осы уақытқа дейін бұл сөздердің орнына мына сөздер қолданылып келген: өтіп жатыр, өсіп жатыр, тарап жатыр, т. б. Қазіргі қазақ тілінде аталған 2 тәсілде қолданылады.

Ұйымдасу

1920-30 жылдары ресми іс қағаздар тілінде ұйысу, ұйыстыру түрінде қолданылған.

Мысалы, партия ұйыстырушысы, милитсия ұйыстырылып, ұйыстырушылар.

Тапсырма

1920-30 жылдары ресми іс қағаздар тілінде тапсырыс түрінде қолданылған.

Мысалы, тапсырыс берген, тапсырысты орындау, бұдан кейінгі тапсырыс.

Синтаксистік ерекшелік

Бұл кезеңдегі ресми іс-қағаздар тіліндегі синтаксистік құбылыстар қазіргі тілдегіден өзгешелеу болып келетін мына бір конструкциялардың қолданылуынан аңғарылады: соның үшін, оның үшін, жүзеге шығару, болмаған себепті, жетіспеушілігі себепті, т. б.

Соның үшін- сондықтан

Оның үшін- өйткені, ол үшін

Соныңмен- сонымен деген мағынада қолданылды.