Исатай бейнесі

Презентация қосу

МАХАМБЕТ,МАХАМБЕТ...
БІЛМЕЙМІН ЖЕЛ МЕ,СЕЛ МЕ
ЖЫРЛАР ОНЫМЕН БІР ТҰЛҒА
ТЕҢЕСЕР МЕ... ӘДІЛЕТСІЗ
ДҮНИЕНІҢ ҚАБЫРҒАСЫН
МАХАМБЕТШЕ СӨГЕР ЖАН
КЕЗДЕСЕР МЕ..

Ф.ОҢҒАРСЫНОВА

Махамбет Өтемісұлы
ӨМІРБАЯНЫ
Махамбет Өтемісұлы – 1803 жылы Ішкі Бөкей ордасы, қазіргі Батыс Қазақстан облысы Жәнібек
ауд. Нарын құмының Жанқұс жерінде туған. – 20.10.1846, Қараой өңірі, қазіргі Атырау облысы
Махамбет ауданында жерленген .Қазақтың көрнекті ақыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай
Тайманов бастаған шаруалар кетерілісінің жалынды жыршысы ретінде де мәлім, қозғалысты
ұйымдастырушы тарихи қайраткер тұлғалардың бірі. Кіші жүздің Байұлы бірлестігі ішіндегі Беріш
руының Жайық бөлімінен шыққан. Атасы Құлмәлі, әкесі Өтеміс те өз заманында айтулы тұлғалар
болған. Құлмәлінің тұқымынан билер де, шешендер де шыққан.
Халықтың азатығын көксеген күрескер, ел бастаған батыр, өр рухты ақын. Бекетай елді
мекенінде (Бөкей ордасы, Орал облысы, Жөнібек ауданы) дүниеге келді.
Махамбет ақын жастайынан ақындық өнерге кұмартып өсті. Асқан дарындылығына қалың
жұртшылық бас иген. Махамбет тек от ауызды сөз шебері ретінде ғана ел кұрметіне бөленген
жоқ, сонымен бірге, өзінің батырлығы, даналығы мен адамгершілігі арқасында да даңққа
бөленді. Ол халық арасында болып жататын келеңсіз кұбылыстар мен келелі істерді өлеңдеріне
арқау еткен.
Есімі қалың жұртшылыққа таныла бастаған асқақ ақынды Жәңгір хан өз еркіне көндіріп, билік
басында отырғандарға қарсы өлеңдер шығаруына тыйым салғысы келеді. Алайда көзі ашық,
көкірегі ояу ақын оның бұйрығына мойын ұсынбады. Ал Жәңгір хан болса, оған үстемдік жасау
мақсатымен Махамбетті қамауға алғызды. 1829-1830 жылдар аралығында Махамбет қала
бекшісінің түрмесіңде отырды, бостандыққа шыққан соң Исатай Таймановқа қосылды.
Осылайша Махамбет өзі Жәңгір ханның қудалауымен екі отарлық саясатын жүзеге асырушы хан-
сұлтандарға қарсы кекті жырлар толғайды, халықты күреске шақырады. Көтеріліс жеңіліспен
аяқтағаннан кейін Жем, Жайық, Маңғыстау, Хиуа елдерін сағалайды, жасақ жинап, көтерілісті
жаңадан жандандыруға күш салады. Бұл ниеті нәтижесіз болды, Бөкей ордасында қолға түсіп,
Орынбор түрмесіне қамалады. Тұтқыннан босағаннан кейінгі өмірін Кіші жүздің батыс бөлігіндегі
ел ішінде өткізеді. Бірақ, Жәңгір хан өлген соң аға сұлтан болған Баймағамбет Айшуақовтың
жалдамалыларының қолынан қаза тапты.
Көтерілістің негізгі себептері:
- Ақшалай салықтың өсуі;
- Күз сайын әр шаңырақтың хан сарайының мұқтажына құны 70 сомдық
жылқы беруге міндеттенуі;
- Көшіп-қонғаны, шөп жинағаны , орыс помещиктерінің шабындығын басып
өткені үшін салық төлеуі;
- Жәңгір ханның әділетсіздігі мен рақымсыздығы.
Көтерілістің басты мақсаты
Хан озбырлығына шек қою.
Шаруалар жағдайын жақсарту.
Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту.
Көтерілістің сипаты: Антифеодалдық отаршылдыққа қарсы.
Көтерілістің барысы. Көтерілістің кезеңдері- үш кезеңге бөлінді.
Бірінші кезең: 1833-1836 жылдырға келеді және қарулы көтеріліске әзірлік
кезеңі ретіңде сипатталады.
Екінші кезең: көтерілісшілердің ханға қарсы аттануынан бастап олардың
жеңіліске ұшырауына дейінгі-1837 ж. қарашаның орта шеніне дейінгі кезең.
Үшінші кезең: Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілердің шағын
тобының Жайықтық сол жағалауына өтуінен (1837 жылдын желтоқсанынан
1838 жылдың шілдесіне дейін көтерілістің жеңілуі).
Көтерілістің жеңілу себептері.
Үстем тап өкілдерінің опаздығы.
Көтеріліс басшыларының Кіші жүздегі және Ішкі Ордадағы көтерілістерді біріктіре
алмады.
Қару – жарақтың теңсіздігі.
Стихиялығы, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігі.
Патша үкіметінің жазалау отрядтарының күші басым болуы.
Көтерілісшілердің бір бөлігінің өз ісіне сенімсіз болуы.
Көтеріліс жергілікті (локальдық) сипатта болды.

Нәтижесі:
• Салық мөлшеріне шек қойылды.
•
• Патша үкіметі қазақ старшиндарымен санасатын болды.
•
• Ішкі Ордадағы хандық биліктің әлсірегендігін дәлелдеді.
•
• Қазақ феодалдарының отаршылдық басқару мен байланыста екенін көрсітті.
•
• Әртүрлі халықтардың қанаушыларға қарсы бірігіп күресуінің негізі қаланды.

Көтерілістің тарихи маңызы.
1836 – 1838 жылдардағы көтерілістің тарихи маңызы зор болды.
1. Жәңгір хан және оның маңайындағылрдың озбырлығына белгілі дәрежеде шек
қойылды.
2. Патша үкіметі аз болса да, көтеріліске қатысқан қазақ ауылдарының мүдделерімен
санаса бастады.
3. Көтеріліс қазақ үстем тап – феодалдарының опасыздығын дәлелдеді.
Өлеңдерінің тақырыбы
Махамбет шығармалары - бұқара өмірінің рухани- поэтикалық шежіресі, шаруалар
қозғалысының шынайы бейнесі. Ол жыраулық поэзияның көркемдік әлемін байытып,
шығармаларында ұлт- азаттық идеяларын көтерді, елдікті сақтап қалуға тақырлы. «Мұнар
күн» жырында ол ел басына түскен ауыртпалықты ашына айтты. «Ереуіл атқа ер салмай»,
«Ұлы арман», «Жайықтың бойы көк шалғын», «Атадан туған ардақты ер» жырларында
ақын алдағы күндеріне үмітпен, зор сеніммен қарады. «Біртіндеп садақ асынбай»,
«Арғымақ, сені сақтадым», «Арғымақтың баласы», «Азамат ердің баласы», «Қара нар
керек біздің бұл іске», «Еменнің түбі - сары бал», «Жалған дүние», «Еріскедей ер болса»,
т.б. шығармаларында ұлт-азаттық қозғалыс рухы, ел тағдыры мен арман- мүддесі терең
әрі шынайы суреттелген. «Халық қозғалса, хан тұрмайды тағында» дейді ол отты
жырларында. Ақын өлеңдерінің басты қаһарманы Исатай батыр. «Исатай деген ағам бар»,
«Исатай сөзі», «Арғымаққа оқ тиді», «Тарланым», «Соғыс», т.б. өлеңдерінде Исатай
батырдың көркем тұлғасы, адамгершілік, қайсарлық, тапқырлық қасиеттері жан- жақты
сипатталды. Оның «Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға» арнаған 106 өлеңдері патшаның
жергілікті билеуші өкілдері - хан-сұлтандарға қарсы жазылған, олардың бет пердесін
ашатын жырлар болды. Ақын өлеңдерін дәстүрлі үлгіге негіздей отырып, түр, мазмұн
жағынан байыта, жетілдіре түсті. Махамбеттің лирикалық өлеңдері, көбіне, толғау, жыр,
терме үлгісінде жазылды. Исатайға арнаған өлеңдерінде жоқтау сарыны басым.
Махамбет шығармашылығы қазақ поэзиясы жанрларының қалыптасуына (сатира, элегия,
монолог, арнау, т.б.), стилінің дараланып, поэтикалық тіл құралдарының артуына,
философиялық тереңдіктің орнығуына үлес қосты.
Ақын өлеңдері жанры жағынан былай
жіктеледі
Лирикалық
өлеңдері Шешендік Жоқтау Риторикал Азаттық
толғаулар ық сұрау идея,
азаматты
қ үн

Саяси «Жалған «Абайлам «Орай да «Ереуіл
лирика( тол дүние», ай борай қар атқа ер
ғау, жыр, «Аймақ көл», айырылды жауса», салмай»,
терме) «Ұл туса», м», «Беркініп «Атадан
«Аспандағы «Мұнар садақ туған
бозторғай», күн», асынбай», ардақты
«Арғымақты «Тарланы «Жалған ер», «Ұлы
ң баласы» м», дүние», арман»,
«Қызғыш «Қайда «Жайықт
құс», бар?». ың бойы
«Арғымақ көк
қа оқ шалғын».
«Жұмыр-Қылыш» күйінің шығуы:

Исатай өлгеннен кейін жалғыз қалған Махамбет тағы
да күш жинап, ханнан кегін алу үшін Жайық
бойындағы Байбақты еліне барады. Ол жақта Жұмыр
(шын аты Садыр) және Қылыш деген батырлармен
кездесіп, жолдас болады. Жасырынып жүрген, жанына
екі батырды ерткен Махамбет Байбақты ауылының
төрелерімен отырған Баймағамбет Айшуақовтың
үстінен түседі. Баймағамбет сұлтан Махамбетті
ұстауға әрекет жасайды. Сол кезде Жұмыр мен
Қылыш оны арашалап, ұстатпай, топтан аман алып
кетеді. Махамбет осы оқиғаға байланысты «Жұмыр –
Қылыш» күйін екі батырға арнаған.
Мен,мен едім, мен едім
Халқы үшін семсерімен де, сөзімен де қайрат
көрсеткен, сол жолда құрбан болып, шаһит
кеткен Махамбет батыр «Мен, мен едім, мен едім»
өлеңінде өз бейнесін ашады:
Боз ағаштан биік мен едім,
Бұлтқа жетпей шарт сынбан,
Ел құтқарар ер едім,
Жандаспай-ақ бір тынбан,
Томағалы сұңқар мен едім,-
Толғамалы найзамен,
Толықсып жауға шапқанда,
Бір озғанмын жұртымнан.
Мұнар күн
Шығарма жанрының түрі: поэзия
Өлеңнің тақырыбы: ел қамын жеген ер бейнесі
Идеясы: Исатай өлгеннен кейін жабырқау көңілмен жазған өлеңі еді.

Шумақ саны: 1

Тармақ саны: 38

Бунақ саны: 3

Буын саны: 8

Ұйқас түрі: Аралас ұйқас

Өлеңде кездесетін әдеби-теориялық ұғымдар:

Теңеу – Құба арлан Жаңбырдай Бұландай Судай Зымырандай

Дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы әдеби тілді ажарлап, сөздің реңін келтіре

түсетін көркемдік тәсіл
Аллитерация - Мұнар да мұнар, мұнар күн ,

Бұлттан шыққан шұбар күн.

Буыршын мұзға тайған күн.

Бура атанға шөккен күн.

Бұлықсып жүрген мырзадан,

Бұрынғы дәулет тайған күн

Ассонанс Он сан байтақ бүлген күн

Ортақ белін сырланған

Оқ жаңбырдай жауған күн.

Оң қанатын теріс жайып

Эпитет –«Бұрынғы бақыт тайған күн», «Буыршын мұзға тайған күн», «Мұнар күн», «Шұбар

күн» Алма мойын ару Құба арлан т.б
Тәрбиелік мәні:
1837 жылы Исатай мен Махамбет Жайықты жарып өткен соң қасындағы қырық жолдасымен далаға
қонады.күн суық боран екен. Ертемен тұрса батырлар қар астында тоңып қалған екен. Сол заманда
Бөкейлік қазақтары едәуір тәрбиелі екен.Сол кезде едәуірі тастан, ағаштан салған үйде, шайға үйреніп
қалған. Етіктің орнына елдің бірқатары кебіс-мәсі киеді екен.
Далада қонып, тоңып тұрған жігіттердің көбі жылы үйді, жұмсақ төсекті, қызыл шайды жоқтайды.
Сонда Исатай айтыпты –мыс: «Ай, жігіттер! Қазақ жұртына сәлем айтыңыз! Ел болам десе-құс төсек
төсенбесін, шай ішпесін, қималы етік кимесін»,-деп.
Қималы етік деп кебіс-мәсі айтқан. Сол уақытта Махамбет осы өлеңді айтып жолдастарын жұбатқан
дейді.
Ереуіл атқа ер салмай,
Еңку-еңку жер шалмай,-
деген жолдарымен «еңку-еңку» барар жолдың айшылық алыстығының әрі ауырлығын жеткізетін болса,
«еңкудің» қайталану күшейткіш мәнге ие болған. «Еңку-еңку» жер қалайда игерілуі керек. Егер де оның
игерілу міндет болмаса, ол өлеңге осыншалық аса мән беріліп айтылмас та еді. Осы игеруге
ұмытылдырып тұрған қажеттілік – азаттық үшін күрес.
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ірімей
Тебінгінің әбден тер сіңіп, шіріп тозатындай, ал терлігінің майдай іріп, яғни, үгітіліп таусылатындай
шаққа жету үшін қанша жаз бен қыс өтетінін айтады. Төзімділіктің өзінің тоз-тозы шыққанын көрсету
арқылы ақын ұзақ уақыттың суретін қашап шықты.
Өзіңнен туған жас бала,
Сақалы шығып жат болмай-
деген де уақыттың көрсеткіші Баланың өзі шал болуы азаттық үшін күрестің ұзақ , бір ұрпақты
қартайтатындай, алайда сенің оған шыдауың керек екенін баса айтады. Бұл- бостандыққа кететін уақыт
Ат үстінде күн көрмей,
Ашаршылық, шөл көрмей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай
Көтерліске шығар болса, көретін азабын шынайы жыр арқылы айқын анық жырлап тұр.
Махамбет бейнесі
Махамбет өлеңдерінде «Мен» сөзі жиі
қолданылады. Ондағы «Меннің» мәні
ерекше. Бұл өлеңдегі «Меннің»
астарында мол сыр бар. Мағынасы
терең. Мұндағы «Мен»-Махамбеттің
бүкіл болмысы, Махамбетттің
күрескерлік әлемі, Махамбеттің
батыр жүрегі. Осы «Мен» арқылы
оның ісі, күрескерлігі, ерлігі, елге
деген махаббаты, елдің
тәуелсіздігіне деген жауапкершілігі,
дұшпанына деген ыза-кегі көрінеді.

МЕН – мақсаты анық, мұраты айқын,
ойы нық болмыс.
МЕН – елін Еділдің бойы ен тоғайға
қондырсам деген асыл арман иесі.
МЕН – кескілеспей басылмайтын, боз
ағаштан биік батыр.
МЕН – ойшыл, дана. Елі мен жері үшін
мазаланған тұлға.
МЕН –ғұмыры күйзеліспен,
құсалықпен өткен жан.
Мен-кескесті ердің сойымын
Мен-кескекті ердің сойымын,
Кескілеспей басылман.
Алдыңа келіп тұрмын деп,
Ар, намысым қашырман.
Байеке, сұлтан, ақсүйек,
Қыларың болса, қылып қал,
Күндердің күні болғанда
Бас кесермін, жасырман!

Мен-тауда ойнаған қарт марал
Табаным тасқа таяр деп
Сақсынып шыққан қиядан.

Мен- бір шарға ұстаған қара балта едім.

Мен-ақсұңқар құстың сойы едім
Махамбеттің асқар таудай аға тұтып,ерге
тірек,халыққа көсем санаған,қаза
тапқаннан кейін де аруағын ардақтап
өткен адамы-Исатай.Ол туралы өлеңдері
көп."Тарланым","Міткен ер","Тайманның
ұлы Исатай","Мұнар күн","Соғыс","Исатай
деген ағам бар!,т.б. тікелей Исатайға
арналған.Батырдың халық жолындағы
қаһармандық істері,адами асыл
қасиеттері,көтерілісшілер арасындағы зор
беделі,келісті келбетіне дейін осы
өлеңдерде желі болып тартылып жатыр.
Махамбетің Исатайға арналған өлеңдері

1. Тайманның ұлы Исатай
2. Исатай деген ағам бар
3. Тарланым
4. Мінкен ер
5. Мұнар күн
6. Ұлы арман
7. Біртіндеп садақ асынбай
8. Ереуіл атқа ер салмай
9. Арғымаққа оқ тиді
10. Мінгені Исатайдың ақ табан-ай
11. Исатай сөзі
12. Арыстан одан кім өткен?
Исатай бейнесі
акын әсіресе "Тарланым” деген өлеңінде алуан сөз
образдарын қолдана отырып, Исатай батырдың сом
тұлғасын жасаған. Ең алдымен, Исатайды кол жетпес
"таудағы мұнартып ұшкан тарланға” балайды. Акын оның
арыстандай кайратты тұлғасына орай көркем сымбатын:
"Кермиығым, кербезім, керіскендей шандозым...
Қырмызыдай ажарлым”,— деп суреттейді. Исатайдың
сыртқы сүлу пішінімен бірге, "теңіздей терең ақылдым,
тебіренсе ауыр мінездім” деп, оның сабырлы, ойлы,
парасатты жан екенін, тек батыр ғана емес, "хиуадай
базарлым” деп, сері екенін де көрсетеді. Оның ақбөкендей
ойнаған ақтабан аты да, асынған қаруы да акын
назарынан тыс қалмайды.
"Арыстан одан кім өткен?!” Махамбет ел үшін еңіреген ерді
аңсаған, соған бар ақындық жүрегін арнаған. Ол: "Асыл
ердің баласы, жауды көрсе шыдамай, көзін салар қияға”,
— деп, бүкіл поэзиясына ерлікті ту етті. Ақын оның ерлігін
"Арыстан еді-ау Исатай, бүл фәнидің жүзінде, арыстан
одан кім өткен?!” — деп суреттейді. "Соғыс” деген
өлеңінде "жау бір өрттей қайнаған”, жұрт оққа ұшып, оқ
қардай борап тұрған сұрапыл ұрыстағы Исатай батырдың
қимылын былай суреттейді:
Қабырғасын қақыратқан,
Тебінгісін тесе атқан,
Тізгінінен кесе атқан,
Біздің кайсар батырдың
Жүрегін сөйтіп оятқан...
Исатай бейнесі

Махамбеттің Исатайды соншама дәріптеуінің негізгі түйіні — "қызғыштай болған есіл
ердің” тек ерлігінде не жолдасты тастамайтындығында ғана емес, сол ерлікті патшаға,
ханға, билерге қарсы, еңбекші бұқараны жауыздардың қанды шеңгелінен босату үшін
жұмсағандығында. Махамбет Исатайды халық үшін белдескен ер, батыр, ел басшысы,
қамқоры етіп суреттейді.
Исатай өліміне ақын қабырғасы қатты қайысады.
Исатай қазасына байланысты өлеңдерінде де ақын оның бейнесін тереңдеп аша түседі.
"Мұнар күн” — Махамбеттің батыр өліміне арналған классикалық шығармаларының бірі.
Өлең "Мұнар да, мұнар, мұнар күн” деген жолмен басталады. Күн неге мұнар тартқан?
Бойың мұздап кеткендей, "мұнар күн” бір сұмдықтың хабаршысындай, не боп қалды?
"Буыршын мұздан тайған күн”. Жаңағы сезімің одан әрі ұлғаяды. Табаны бұдырлы
буыршын мұзға тайса, ол — жақсылық емес. Ақын осындай поэтикалық қарама-қарсы
өрнектер аркылы окушысын алға жетелейді, оны үлкен бір оқиғаға әзірлейді, көңіліне
қайғы бұлтын ұялатып, өзінің негізгі ойына алып келеді.
Махамбет Исатай қазасын бүкіл ел қазасы ретінде көрсетеді. Ақынның: "Ағайынның басы
еді, алтын ердің касы еді. Исатайды өлтіріп, қырсык та шалған біздін ел”, "серкесінен
айырылып, сергелдең болған біздің ел” деуі де содан. Өйткені Исатай — ел басшысы.
Исатай бейнесі ақын жырларында асқан көркемдікпен, шеберлікпен өрнектелген. XIX
ғасырдың бірінші жартысындағы әдебиетте адам образын сомдауда Махамбет тамаша
шеберлік танытқан.
Өзге елде зерделі ақын бар ма осындай,
Салмағы әр сөзінің қорғасындай.
Көңілде өзгермейтін табы қалған,
Тарихтың тасқа соққан таңбасындай,- дей келе, Махамбет бабамыздың
тарихтағы ізі мәңгі өшпестей ұрпақтан ұрпаққа айтыла берер мұра
екендігін айтып, сабақты қорытындылаймыз…

Ұқсас жұмыстар

Махамбет Өтемісұлы ( 1803 – 1846 ) жайлы

Құлагер сұлулығы

Исатай - Махамбет дастанының авторы

Махамбет Өтемісұлы және Исатай Тайманұлының өмірбаяны

Махамбет күйі

Махамбеттің балалық шағы

Сырым Датұлы Басқарған кіші жүздегі көтеріліс

Исатай мен Махамбет бастаған көтеріліс хан

Махамбет күйлері

Туған жері

Пәндер