Халел Досмұхамедов өмірінен қысқаша мағлұмат

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТИРЛІГІ Х.ДОСМҰХАМЕДОВ АТЫНДАҒЫ АТЫРАУ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
“ХИМИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР”
КАФЕДРАСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Х.ДОСМҰХАМЕДОВ- АЛАШ ҚОЗҒАЛАСЫНЫҢ
ҚАЙРАТКЕРІ
ДАЙЫНДАҒАН: ХИМИЯ-БИОЛОГИЯ 17К
ОРЫНҒАЛИЕВА Д.
ТЕКСЕРГЕН: БАЗАРҒАЛИЕВ Ғ.

Атырау 2020
Жоспар:
1. Халел Досмұхамедов өмірінен қысқаша мағлұмат

2.Қоғамдық-саяси іс-әрекеттері

3.Алаш қозғалысы және Х.Досмұхамедов

4.Еңбек сіңірген салалары және еңбектері
Х.Досмұхамедұлының өмірі мен
шығармашылығын зерттеушілер
XX ғасырдың бас кезіндегі
қазақтың демократиялық
интеллигенциясының көрнекті
өкілінің, ғұлама ғалымның бар
болғаны 56 жыл ғұмыр кешкен
өмір жолын төрт кезеңге бөліп
қарастыруды ұсынады:
1.Тұлғалану жылдары (1916 жылға
дейін).
2.Ат үстінде өткен күрес жылдары
(1916–1919).
3.Ғылыми-шығармашылық һәм
қоғамдық-педагогикалық қызметі
(1920–1929).
4.Қуғын-сүргінге ұшыраған азапты
жылдары (1930–1939).
Халел Досмұхамедов өмірінен қысқаша мағлұмат:
Алашорда көсемдерінің бірі, дәрігер, ғалым, публицист, 1883 жылы 24 сәуірде Қызылқоға ауданында
дүниеге келген. Орал реалдық училищесін үздік (1903 ж), Санкт – Петербург Императорлық Әскери
академиясын алтын медальмен (1909 ж) бітірген. 1909-13 ж. Пермь губерниясында, 1 – Түркістан, 2 –
Орал орыс-казак атқыштар батальеонында әскери дәрігер, 1913-17 ж. Темір уезінде дәрігерлік қызмет
атқарды. Халел Досмұхамедов 1905 жылдан бастап саяси күреспен айналыса бастады. Осы жылдың
желтоқсан айында Қазақстанның бес облысы игі жақсылары бас қосқанОралдағы жиынға қатысып, қазақ
халқы тәуелсіздігін ту еткен Алаш қозғалысының жұмысына белсене араласады. 1913 жылы әскери
дәрігерлік қызметін тастағаннан кейін біржолата Алаш қозғалысына ден қойып, оның саяси қызметіне
араласа бастайды. Алашорда көсемдерінің бірі, дәрігер, ғалым, публицист, 1883 жылы 24 сәуірде
Қызылқоға ауданында дүниеге келген. Орал реалдық училищесін үздік (1903 ж), Санкт – Петербург
Императорлық Әскери академиясын алтын медальмен (1909 ж) бітірген. 1909-13 ж. Пермь
губерниясында, 1 – Түркістан, 2 – Орал орыс-казак атқыштар батальеонында әскери дәрігер, 1913-17 ж.
Темір уезінде дәрігерлік қызмет атқарды. Халел Досмұхамедов 1905 жылдан бастап саяси күреспен
айналыса бастады. Осы жылдың желтоқсан айында Қазақстанның бес облысы игі жақсылары бас
қосқанОралдағы жиынға қатысып, қазақ халқы тәуелсіздігін ту еткен Алаш қозғалысының жұмысына
белсене араласады. 1913 жылы әскери дәрігерлік қызметін тастағаннан кейін біржолата Алаш
қозғалысына ден қойып, оның саяси қызметіне араласа бастайды.
Х.Досмұхамедов отбасы жайында:

Жалпы, Халелден Рабиға, Әділхан, Сәуле,
Қарашаш, Төле деген бес ұл-қыз тарайды.
Мұның бәрі де жоғары білім алып, елге
елеулі еңбек сіңірген. Бір қызығы әулеттен
13 ұрпақ ата жолын жалғап, дәрігер
мамандығын иеленіпті.Досмұхамедовтер
отбасына келген нәубет бала-шағасын
тарыдай шашып жіберді дедік. Әділхан Сыр
елін сағалады. Алдымен Шиелі аудандық
ауруханасында, сосын республикалық алапес
ауруын емдеу мекемесінде дәрігер болды. О
баста Қазақ мемлекеттік университеті
жанындағы дайындық курсын үздік бітірген
жылы әкесін “халық жауы” ретінде
Воронежге жер аударғанда, оның кесірі
баласына да тиді. Әрі қарай оқудың сәтін
салмады.
Х.Досмұхамедов қоғамдық-саяси өмірге араласуы
1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі
құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне Б. Қаратаев,
М. Бақыткереевтермен бірге сайланды. 1909 жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен
бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-
Түркістан, 2-Орал қазақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды. 1912, 1913 және 1915
жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталды.
1913-18 жылдары «Қазақ» газетінде «Тамыр дәрі хақында», «Сары кезік — сүзек», «Жұқпалы ауру хақында» сынды
кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. «Как бороться с чумой
среди киргизского народа» (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел
қамтыған еңбек болды. Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ съездерін
ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. 1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер
партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын
Орталық комитетіне Б. Қаратаев, М. Бақыткереевтермен бірге сайланды. 1909 жылы академияны үздік дәрежелі
дәрігер атағымен, Алтын медальмен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге жіберілді.
Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік
қызмет атқарды. 1912, 1913 және 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін
Императорлық қола медальмен марапатталды. 1913-18 жылдары «Қазақ» газетінде «Тамыр дәрі хақында», «Сары
кезік — сүзек», «Жұқпалы ауру хақында» сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік
ой-пікірін білдіріп тұрды. «Как бороться с чумой среди киргизского народа» (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба
індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды. Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін қазақ
даласында облыстық, жалпы қазақ съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты.
Х.Досмұхамедов- Алаш қозғаласының
қайраткері
◦1917 жылы ІІ жалпықазақ съезінде жарияланған Алашорда үкіметі — Ұлт
кеңесі құрамына сайланды. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте
халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық милициясын
жасақтауға, Алаш қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш
салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің
үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, Ұлт істері
жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссөздер жүргізеді.
Большевиктер Кеңес өкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе,
олар Алашордаға ішінара билік беру (заң шығару, атқарушы билік, сот жүргізу,
өз әскері болу), қазақтар шоғырланған жерлерді түгел қазақтарға қайтару, әр
жерде кеңес органдары тұтқындаған алаш қайраткерлерін түрмеден босату,
оларды қудалауды тоқтату, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді
өткір қоя білді.
1917 жылғы 5-13 желтоқсанда
Х.Досмұхамедов Қазақ елінің дер
бестігін, егемендігін аңсаған қазақ
зиялыларымен бірге жалпы қазақ
съезін өткізді. Х.Досмұхамедов съезде
төралқаның қосымша төрағасы болды.
Съезге 80-ге жуық делегат қатысты.
Съезде күн тәртібі Алаш партиясының
бағдарламасы жобасының
талаптарынан және елде қалыптасқан
қоғамдық-саяси өзгерістерден
туындады. Съездің талқылап, тиісті
шешім қабылдануына 10 мәселе
ұсынды. Олар: Сібір, Түркістан
автономиясы және Оңтүстік Шығыс
одағы туралы; ұлт кеңесі; ұлт
қазынасы; мүфтилік мәселесі; халық
соты; ауылдық басқару және азық-
түлік жөніндегі мәселелер еді.
1918 жылдық қыркүйек айында Ойыл
уәлиятының орнына Батыс Алашордасы
құрылып, оның басшылығына Жаһанша
Досмұхамедов тағайындалды. Осылайша
Халел Досмұхамедов Алашорданың өзге
қайраткерлерімен бірге Алаш партиясының
жұмысына, Алаш автономиясын жариялау
ісіне, Алашорда үкіметін құруға белсене ат
салысып, оның басшылары қатарында
болды. 1918 жылдық қыркүйек айында
Ойыл уәлиятының орнына Батыс
Алашордасы құрылып, оның басшылығына
Жаһанша Досмұхамедов тағайындалды.
Осылайша Халел Досмұхамедов
Алашорданың өзге қайраткерлерімен бірге
Алаш партиясының жұмысына, Алаш
автономиясын жариялау ісіне, Алашорда
үкіметін құруға белсене ат салысып, оның
басшылары қатарында болды.
Еңбек еткен салалары:
1920 жылы 21 тамызда Түркістан республикасы халық ағарту комиссариаты жанынан Түркістан
халықтарының оқу-ағарту, мәдени Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған
Білім комиссиясының мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. Ташкенттегі халық ағарту
институтында оқытушысы болды. 1920 жылы 21 тамызда Түркістан республикасы халық ағарту
комиссариаты жанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу
үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссиясының мүшелігіне, кейін төрағалығына
сайланды. Ташкенттегі халық ағарту институтында оқытушысы болды. Орта Азия (Түркістан)
университеті медицина факультетінің хирургиялық емханасында ординатор, Түркістан денсаулық
сақтау халық комиссариаты алқасының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды.
Орта Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс бөлімінің
меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің орынбасары қызметтерін атқара
жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес қосты. Халел Досмұхамедов бір өзі бірнеше
қызметтер атқара жүріп, ұлттық мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер
жерлерде қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология жасау ісіне ат
салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет
болады. Осындай қажеттілік Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметерін ана тіліндегі
оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр етті.
Ол «Табиғаттану», «Жануарлар», «Адамның тән тірлігі»
(қазақша орысша жаратылыстану сөздігі), «Оқушылардың
денсаулығын сақтау», «Дене бітімі және оның жұмысы туралы
әңгімелер», «Сүйектілер туралы» т.б. оқулықтар мен ғылыми
еңбектер жазды. Ол «Табиғаттану», «Жануарлар», «Адамның
тән тірлігі» (қазақша орысша жаратылыстану сөздігі), «Оқушы
лардың денсаулығын сақтау», «Дене бітімі және оның жұмысы
туралы әңгімелер», «Сүйектілер туралы» т.б. оқулықтар мен
ғылыми еңбектер жазды. Ол қазақ халқының тілі мен
әдебиетіне, тарихына қатысты материалдар жинақтап, тілдің
дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі — сингармонизм заңын
зерттеді, «Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы»,
«Шернияз шешен», «Алаш не сөз», «Бұқарадағы Көгілташ
медресесін салу туралы әпсана», «Тіллә-Қары мен Ширдор
медреселерін салғызған Жалаңтөс батыр шежіресі», «Диуани
лұғат ат-түрік», «Кенесарының соңғы күндері», «Қазақ
әдебиетінің тарихы» сияқты, т.б. ғылыми-теориялық еңбектер
жазып қалдырды. «Мұрат ақын сөзі», «Исатай — Махамбет»,
«Аламан» жинақтарын шығарды.[4] Сондай ақ оның қаламы
жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде шығып тұрған
«Шолпан», «Ақ жол», «Еңбекші қазақ», «Сәуле» сияқты газет
журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге
болады. Ол сонымен бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы
жанынан «Сана» журналын шығарып, өзі соның редакторы
болған.
Тәуелсіз ел болған тұста ғана Досмұхамедұлының еңбектері мен
есімі халқымен қайта қауышты. 1994 жылы 23 мамырда
Министрлер Кабинетінің шешімімен Атырау мемлекеттік
университетіне Халел Досмұхамедұлы есімінің берілуі оның
жерлестерінің ғана емес иісі қазақтың өміріндегі айтулы оқиға
болды. Білім ордасы қабырғасында арнайы «Халелтану» курсы
оқылады, зертхана жұмыс жасайды. Университет алдына Алаш
ардақтысының ескерткіші қойылды. Алматы және Атырау
қаласындағы көшелерге оның есімі берілді. Атырау облысы
Миялы кентінде (туған жері) оған ескерткіш орнатылды.
Соңғы жылдары елі үшін аянбай еңбек еткен қоғам
қайраткерінің, ғұлама ғалымның мұралары зерттеле бастады.
Өмірі мен шығармашылығы туралы еңбектер жарық көрді. 1998
жылы таңдамалы шығармаларының жинағы басылды .
Сөз соңында айтарымыз, Х.Досмұхамедов XX ғасырдың
отызыншы жылдары орын алған зорлық-зомбылықтың,
заңдылықты бұзудың кінəсіз құрбаны болып, жазықсыз
жазаға ұшырап, кейін ақталған қазақ зиялыларының
қыруар қайраткерлері қатарындағы ірі тұлғалардың бірі. Ол
аса көрнекті мемлекет, қоғамдық-саяси қайраткер, үлкен
ғалым жəне профессор. Халел Досмұхамедовтың
қайраткерлігіне жəне еңбегіне баға беру болашақ жас
ұрпақты рухани жəне саяси тұрғыдан тəрбиелеу үшін керек.
Алдағы жылдарда ұлт ардақтысының халқы үшін жасаған
еңбектерін зерттеу-зерделеу жалғасын таба бермек.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
The national encyclopedia. The third volume /Editor-in-chief A.Nysanbaev. — Almaty: the Main edition «Kazakh encyclopedia», 2001.
— 720 р.
Ismakova A. Literaturovedenie «Alasha». — Almaty: Mektep, 2009. — P.
Zhanabajly Halel truly served the people // The Three-copecks piece the Horde. — № 17 (431). — April, 24–30th. — 2008. — Р. 28,29.
Eskendiruly (Abdeshev) Ministry «Alash of the Horde». — Almaty: Open Company «Printing house of the operative press», 2008. — 114
р.
Nurpeisov K. Politicheskij dejatel Halel // Zhalyn. — 2009. — № 7. — Р. 30–35.
Asylbekova A. Halel Dosmuhamedov // Kazakh. — № 30–31 (431–432). — July, 23–30rd. — 2010. — Р.
Slyamova The outstanding representative of «Alasha» — Halal Dosmuhamedov // History of Kazakhstan. — 2010. — № 2 (101). — Р.
Dosmuhameduly A. — Almaty: Ana tili, 1991. — 176 р.
Jaricbaev К., Kaliev S. Educational work of Kazakhs: the Manual. — Almaty: Sanat, 1995. — P.
Togisbaev B., Sushikova A. Historical figures. The informative edition. — Almaty: Almatykitap, 2006. — P.
Rasheva Vklad in a science of educators from Turkestan // History of Kazakhstan. — 2010. — № 4 (103). — Р. 73–74.
Jumabaeva A historical science of Kazakhstan: teoretiko-methodical bases and directions of researches // History of Kazakhstan. — 2010.
— № 5 (104). — Р. 20–22.
Otenias S. Issledovatel of history // Jalin. — 2009. — № 7. — Р. 42–43.
Sabyr Halel Dosmuhamedov and questions of knowledge of Turkis // Kazakh. — № 41 (502). — on October, 18th. — 2010. — Р. 6.
Tynyshbaiuly M. Materialy, concerning stories of the Kazakh people /a family tree of Kazakhs (the collection, condition from three heads).
— Tselinograd: Publishing association «KALAMGER», 1991. — P. 31–39.
Kazakbaeva Halel Dosmuhamedov — the outstanding son of the people // Нistory of Kazakhstan. — 2006. — № 6. — Р. 107.
Dosmuhameduly Х. The selected works. — Almaty: Ana tili, 1998. — 384 р.
Назарларыңызға рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Алашорданың батыс бөлімінің тарихы- өлке тарихының құрамдас бөлігі

Досмұхамедов және қазақ терминологиясы

Қазақстанда психология ғылымының даму кезеңдері

Әдеби бағыттар

Алаш және Түркістан автономиясы

СҮЙЕКТЕРДІҢ ӨСУІН ЖАТЫРДА НЕМЕСЕ ТУА БІТКЕН ЖІККЕ ПЕРПЕНДИКУЛЯРЛЫ

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. Мәдениеті. Қоғамдық-әлеуметтік жағдайы

Қазақ фольклорының тарихы

Алихан Бөкейханов және Алаш идеясы

Алаш партиясының құрылуы

Пәндер