Қазақстандағы алғашқы жалпыұлттық президент сайлауы және биліктің легитимділігі

Қазақстандағы алғашқы жалпыұлттық Президент сайлауы

Сайлау - сайланбалы мемлекеттік лауазымдарға адам таңдау науқаны. Азаматтардың саясат пен мемлекеттік басқаруға атсалысуының ең көлемді әрі нақты нысаны болып табылады. Демократиялық қоғамда сайлау мынадай міндет атқарады: мемлекеттік жүйенің тиімділігін арттырады; саяси элита мен жетекшілерді іріктейді; үкімет пен басқарушы саяси партияның саясатын бағалайды; мемлекеттің қызметіне қоғамның бақылау жасауына мүмкіндік береді; саяси жанжалдың алдын алады. Осы міндеттер атқарылу үшін сайлау жалпыға бірдей, тең, төте (жанама сайлаудың демократиялығы төмен), жарыспалы, ерікті түрде өтуге тиіс.

Қазақ КСР Президентінің лауазымы 1990 жылы 24 сәуірде пайда болды, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі "Қазақ КСР Президентінің постын құру және Қазақ КСР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы"заң қабылдаған болатын. Сол күні Жоғарғы Кеңес Нұрсұлтан Назарбаевты президент етіп сайлады, ол сайлау кезінде 1989 жылдың 22 маусымынан бастап Қазақ КСР Коммунистік партиясының ОК бірінші хатшысы қызметін атқарды.

Қазақстанның жаңа тарихында президент сайлауы Конституцияда белгіленген мерзімде бір-ақ рет өтті. 1991 жылы 1 желтоқсанда өткен алғашқы жалпыхалықтық президент сайлауында Қазақ ССР-інің сол кездегі президенті Нұрсұлтан Назарбаев президент болып сайланып, алдағы бес жылға өкілеттік алды. Бірақ мәселе кімнің сайланғанында емес - арада 15 күн өткеннен кейін (1991 жылы 16 желтоқсанда) Қазақстанның егеменді және тәуелсіз мемлекетке айналғанында еді.

Міне, осы жайтқа келгенде кейбір саясаткерлер «жаңадан тәуелсіздік алған Қазақстанның билігі осыдан кейін қаншалықты заңды бола алады» деген сауалды көлденең тартады. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекет басшысы да, парламент те қайта сайланған жоқ. Осы реттен келгенде бұрынғы Чехословакияда болған дәл осыған ұқсас жайттар еске түседі. Алайда Чехословакия бөлінер қарсаңда федеративтік республиканың іс жүзіндегі президенті Вацлав Гавел өз өкілеттігін тоқтатып, 1993 жылы мемлекет екіге жарылғаннан кейін Чехия Республикасының президенті болып қайта сайланды.

Нұрсұлтан Назарбаевтың ант қабылдау сәті. 1991 жыл.

1991 жылы елде бірінші балама сайлау өтуі керек еді. Оған қазіргі президенттен басқа тағы екі үміткер қатысуы керек: ақын және «Невада-Семей» қозғалысының жетекшісі Олжас Сүлейменов және диссидент, қоғам қайраткері Хасен Қожахмет. Соңғысы - ұлттық-радикалды лагерьдің жарқын лидері, сондықтан оның бағдарламалары ерекше болды. Мәселен, ол елде ядролық қаруды Ресейдің қолында ұстау құралы ретінде сақтауды талап етті. Ал Қазақстан тәуелсіздігін мойындамайтын адамдар үшін үміткер репрессивті шаралар қолдануды талап етті.

Нәтижесінде, Сүлейменов кандидат болудан бас тартты, ал Қожахмет заңға сәйкес оны қолдауда қажетті қолдардың болмауына байланысты Орталық сайлау комиссиясына дауыс беруге рұқсат бермеді - ол белгіленген 100 мыңның орнына 70 мың алды. Сайлау даусыз өтті.

Алғашқы халықтық сайлау 1991 жылы 1 желтоқсанда өтті. Жалғыз кандидат 98, 7% дауыс алды, сайлаушылардың қатысуы 88, 2% болды.

Бірнеше күннен кейін, дәлірек айтсақ - 10 желтоқсанда Нұрсұлтан Назарбаев Қазақ КСР-ін Қазақстан Республикасы деп өзгерту туралы заңға қол қойды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады.

Ресми шежіре бойынша, соңғы 20 жылда Қазақстанда президент сайлауы небәрі үш рет қана, яғни 1991, 1999 және 2005 жылы болған. Кезекті президент сайлауы 2012 жылы желтоқсан айында өтуі тиіс еді. Алайда 2011 жылдың 3 сәуіріне мерзімінен бұрын президент сайлауы өтті. Қазақстанда президент сайлауын мерзімінен бұрын өткізу немесе референдум жасау «дәстүрге» айналды. Бұл дәстүр бір адамның - Нұрсұлтан Назарбаевтың айнымас билігі жүрген кезеңде қалыптасқан «Назарбаев дәстүрі».

Енді Қазақстандағы биліктің легитимділігі, яғни заңдылығы мәселесіне оралайық. Бұл тұрғыдан келгенде оппозиция ардагері Серікболсын Әбділдин президент Нұрсұлтан Назарбаев билігінің легитимділігі туралы мәселе тәуелсіздік жылдары күн тәртібінен түскен емес деп санайды. - Бұл күдік, - дейді ол, - сайлау өткен соң небәрі екі аптадан кейін-ақ пайда болды. Серікболсын Әбділдин 1991 жылдың 11 желтоқсанына дейін 12-шақырылымдағы Қазақстан Жоғарғы Советі төрағасының міндетін атқарушы, ал 11 желтоқсаннан кейін оның төрағасы болған еді.