Жұмыс уақыты және демалыс уақыты

Орындаған: Жақсыбай Төлеби

9 тақырып. Қазақстан Республикасы еңбек құқығы негіздері

Сабақтың мақсаты - Студенттерге ҚР еңбек заңнамасы негіздерімен таныстыра отырып, еңбек шарты, оның мерізмдері мен жасалу уақыты, жұмыс уақыты мен демалыс уақыты, жүмысқа қабылдану және жұмыстан шығарылу, еңбек шартын тоқтатудың құқықтық негіздерін қолдана білуге дағдысын ұалыптастыру болып табылады.

Сабақтың жоспары:

Еңбек құқығы: пәні, әдісі, қағидаттары, жүйесі, деректік негіздері

Еңбекті құқықтық қатынастар түсінігі, түрлері, туындау, өзгеру тоқтау негіздері

Еңбек шарты, түсінігі, белгілері, түрлері

Еңбек шартын жасасу, жұмысқа қабылдау

Еңбек шартын тоқтату және бұзудың негіздері мен тәртібі

Жұмыс уақыты мен демалыс уақыты

Еңбек даулары

Notes: Мемлекет деп - белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғамды басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан саяси билік жүйесін айтамыз.

Ал құқық дегеніміз - қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, мемлекет бекітіп, мемлекеттің күшімен қамтамасыз ететін, жалпыға міндетті, формальды анықталған зандық нормалар жүйесі.

Құқықтық норма деп - нормативтік құқықтық актіде тұжырымдалған, көп мәрте қолдануға арналған, барлық тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез-құлық ережесі айтамыз.

Мемлекеттiң пайда болуының, дамуының бiрнеше түрлерi бар:

1. Шығыс елдерiнде

Мемлекеттiң қалыптасуы негізінен қоғамдық меншiктi қорғаумен байланысты. Себебi алғашқы қоғам ыдырау кезiнде бұл елдерде күрделi құрылыстар болды: iрi су каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер құру, құрғақшылықпен күресу. Мiне осы күрделi жұмыстарды

жақсы жүргiзу үшiн қоғамдық-мемлекеттiк меншiк қалыптасты. Сол меншiктiң иелерi: шенеуніктер, ру, тайпа басшылары, хандар, корольдер мен императорлар болды.

2. Еуропалық елдерде

Мемлекет жеке меншiктiң шапшаң, күрделi дамуы, қоғамның тапқа бөлiнуi арқылы қалыптасты. Афина мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезiнде экономикалық күштi топтар мен таптар мемлекеттiк билiктi өз қолдарына алып, өз мүдде-мақсаттарын орындайтын мемлекеттiк аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер, көбiнесе, демократиялық жүйедегi саяси бiрлестiк болып қалыптасты. Германияда мемлекеттiң қалыптасуы басқаша болды. Қалың бұқара байларға тәуелдi болды,

Еңбек құқығы (ағыл. labour law) - Жалдамалы жұмысшылардың еңбегін реттейтін құқық саласы.

Еңбек құқығы:

жұмыскер мен қызметкердің тікелей еңбек ету жағдайы бойынша жұмыс беруші атынан әрекет ететін әкімшілікпен қатынасын реттейді;

өндірісті басқаруға жұмыскердің қатысу, еңбек жағдайын тағайындау мен қолдану жағдайы бойынша әкімшіліктің еңбек ұжымымен қатынасы;

еңбек дауларын қарастыру бойынша қатынастар;

еңбекті қорғау және бірқатар басқалары бойынша қатынастар.

Еңбек құқығы - еңбек қатынастарын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл қатынастар тараптардың әдетте жеке және ұжымдық шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынастар және ҚР Конституциясына негізделген еңбек туралы заңдарымен реттеледі. Ең негізгісі 2015 жылдың 23 ноябрь қабылданған “Қазақстан Республикасының еңбек кодексі” болып табылады.

Мемлекеттiң пайда болуының, дамуының бiрнеше түрлерi бар:

1. Шығыс елдерiнде

2. Еуропалық елдерде

Еңбек шарттарының құқықтық реттелуі

Қызметкерлер мен жұмыс берушілердің әлеуметтік-экономикалық мүдделерін реттеу үшін шарттық негіздер қолданылады. Негізгілері: келісімдер мен еңбек шарттары. Келісімдерге Республикалық Бас келісімді атауға болады немесе әлеуметтік серіктестік-үштік: Үкімет, Кәсіподақтар және Жұмыс берушілер арасындағы келісім жатады. Еңбек қатынастары негізінен жеке еңбек шарттарымен және ұжымдық шарттармен реттеледі.

Жеке еңбек шарты - жұмыс беруші мен қызметкердің арасында жазбаша жасалған екі жақты келісім. Шарт бойынша қызметкер жұмыс берушінің актісін атқара отырып, белгілі бір мамандық, біліктілік немесе лауазым бойынша жұмысты орындауға, ал жұмыс беруші қызметкерге жалақысын және заңдар мен тараптардың келісімінде көзделген өзге де ақшалай төлемдерді уақытында және толық төлеуге, еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді.

Жеке еңбек шарты: белгісіз мерзімге; белгілі бір мерзімге; белгілі бір жұмысты орындау уақытына немесе уақытша болмаған қызметкерді ауыстыру уақытына жасалуы мүмкін. Егер шартта оның қолданылу мерзімі көрсетілмесе, шарт белгісіз мерзімге жасалған деп есептеледі.

Жеке еңбек шарты жазбаша түрде кемінде екі дана етіп жасалып, оған тараптар қол қояды, ал бір данасы қызметкерге беріледі. Осыдан кейін қызметкердің жұмысқа қабылданғаны жөнінде бұйрық шығарылады. Еңбек кітапшасы (ол болған жағдайда), немесе жеке еңбек шарты не жұмысқа қабылдау мен жұмыстан босату туралы бұйрықтардың көшірмелері қызметкердің еңбек қызметін растайтын құжаттар бола алады. Қызметкердің оған тапсырылатын жұмысқа сәйкестігін тексеру мақсатында тараптардың келісімімен сынақ өткізілуі мүмкін. Сынақ мерзімі үш айдан аспауы тиіс. Сынақ туралы талап шартта көрсетілуі, ал бұл болмаған жағдайда қызметкер жұмысқа сынақсыз қабылданды деп есептелінеді.

Мемлекеттiң пайда болуының, дамуының бiрнеше түрлерi бар:

1. Шығыс елдерiнде

2. Еуропалық елдерде

Жеке еңбек шартының тоқтатылу негіздері: мерзімнің бітуі бойынша; тараптардың еркіне байланысты емес мән-жағдайларда(әскери қызметке шақырылғанда, қызметкер қайтыс болса жөне т. с. с. ) .

Шартты бүзу негіздері: тараптардың келісімі бойынша; тараптардың бірінің бастамасы бойынша (бір ай бұрын біреуі екіншісін жазбаша ескертсе) ; заңнамалық кесімдерде көзделген өзге де негіздер болып табылады. Жеке еңбек шартын бұзу мен тоқтату жұмыс берушінің бұйрығымен хатталады.

Қызметкер жеке еңбек шарты жұмыс берушіге бұл туралы бір ай бұрын жазбаша ескертіп тоқтатуға құқылы, ал екі тарап келісімге келсе, ескерту мерзімі біткенге дейін шарт тоқтатылуы мүмкін. Жұмысты жалғастыруды жоққа шығаратын немесе едәуір қиындататын мән-жайлар болған кезде шартты бұзу қызметкердің өтінішінде көрсетілген мерзімде жүргізіледі.

Егер еңбек шарты заңсыз негізде бұзылған не басқа жұмысқа заңсыз ауыстырылған жағдайда еңбек дауын қарайтын орган қызметкерді бұрынғы жұмысына қайта алғызуға және де оған амалсыздан жұмыссыз жүрген барлық уақыты, бірақ үш айдан аспайтын, үшін орташа табысы төленуі тиіс.

Сонымен қатар жұмыс беруші:

алкогольдік, нашақорлық масаңдық немесе өзге де түрдегі улану жағдайында жұмысқа келсе;

еңбек қорғау ережелері бойынша емтихандар тапсырмаған болса;

жеке басын қорғаудың жұмыс беруші берген керекті құралдарын пайдаланбаған болса;

егер қызметкер заңдарға сәйкес, дәрігерлік тексеруден міндетті бола тұрып одан өтпесе, жұмыстан шеттетуге міндетті. Жұмыстан шеттету кезінде жалақы сақталмайды.

Еңбек шартының екінші түрі ұжымдық шарт. Ол жұмыс берушілер мен кәсіподақтар не кәсіподақтар мүшесі емес қызметкерлер келіссөздер жүргізу үшін қол қойған жазбаша шарт түріндегі құқықтық кесім болып табылады. Жоғарыда аталғандармен қоса еңбек заңында маусымдық қызметкерлердің, үй қызметкерлерінің, үйінде жұмыс істейтін және вахталық әдіспен еңбек ететіндердің еңбек құқықтары реттелген.

Мемлекеттiң пайда болуының, дамуының бiрнеше түрлерi бар:

1. Шығыс елдерiнде

2. Еуропалық елдерде