Ұлпалар эволюциясы

И. И. Мечниковтың фагоцителла теориясы. Ұлпалар эволюциясына арналған А. А. Заварзинның еңбектері. Эпителий ұлпасы.

Орындағандар: Сейткамалова Г, Қалиақпарова, Тагаева А

Қабылдаған: Елтай Г

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Жоспары:

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

1. Фагоцителла теориясы

2. Ұлпалар эволюциясы

3. Эпителий ұлпасы

4. Жабынды эпителий

ІІІ. Қорытынды

Гистология - (грек. hіstos - ұлпа және logos - ілім) - адамның және көп жасушалы жануарлардың ұлпаларын зерттейтін ғылым; Гистологияныңы міндеті - ұлпа эволюциясын анықтау, оның организмде дамуын, химиялық қасиеттерін, жасушаларының құрылысын, атқаратын қызметін зерттеу. Гистология - адам және көп жасушалы жануарлар органдарының микроскопиялық құрылымын зерттейді.

Ұлпа - (грек. hіstos; лат. textum) - шыққан тегі, құрылымы және организмдегі атқаратын қызметі бір-бірімен байланысты жасушалар жүйесі.

Ұлпалардың пайда болуы туралы Мечниковтың “фагоцетелла” теориясы бойынша -көп клеткалы организм біртектес клеткалардын тұрады. Олар екі түрлі қызмет атқарады.

Фагоцитоз

Сыртқы клеткалардың талшықтары болады, олар ұсақ ас түйіршіктерінен фагоцитоз арқылы қоректенеді, ал клеткалар бірте-бірте талшықтарын жоғалтып, амебоид пішінді болып жануарлырдың ішкі қабаттарына кіреді де, ас қорыту сонда аяқталады.

Клеткаларының қалыптасуынан барып жабынды эпителий және ішкі орта ұлпалары пайда болады.

Клеткалары

Сыртқы клеткалары

кинобласт

Ішкі клеткалары

фагоцитобласт

Ұлпалардың эволюциясын түсіндіру күрделі, олар эволюциялық баспалдақтың әртүрлі сатыларында тұрған тірі организмдерге тиесілі ұлпалардың құрылысының бірдей болуымен байланыстығында. Эволюция бойынша ұлпа түзілудің басталуы өте қарапайым организмдерден көріне бастайды. .

Ұлпалардың эволюциясын түсінуге қосылған үлкен үлес A. A. Заварзинге (1886-1945) тиесілі.

Эволюцияның бірдей факторлары тек организмдердің алуан түрлілігін ғана емес, сонымен қатар олардың ұлпалары құрылысының біркелкілігін де қалыптастырды деп санаған.

Филогенетикалық жағынан өте алыста қалған жануарлар ұлпаларының құрылысындағы ұқсастықтарды А. А. Заварзин ұлпалар эволюциясының параллель қатарларының заңы деп атаған.

А. А. Заварзин және оның шәкірттерінің жұмыстары эволюциялық гистологияның негізін қалады.

А. А. Заварзин параллелизм теориясы немесе ұлпа эволюциясының параллельді қатарлары деп аталған теориясын қалыптастырған.

Бұл теорияның мағнынасы эволюция барысында филогенетикалық тармақтардың әртүрлі бұтақтарында бір-біріне тәуелсіз түрде ұқсас қызмет атқаратын, құрылысы бірдей болып қалыптасқан тіндердің түзілуі болып табылады.

Прпллельді қатарлар теориясы тіндердің эволюциясыныңи себебін, олардың бейімделу қабілеттерін жақсы айқындайды.

Заварзиннің айтуы бойынша, ұлпалар эволюция процесінде организмге бағынады.

Ұлпалардың байланысы

Бұлшықет ұлпасы

Эпителий ұлпасы

Жүйке ұлпасы

Ұлпалар

Эпителий ұлпасы

Эпителий ұлпасы атауы гректің ек сөзінен - “эпи” үсті және “телий” еміздікше - деген ұғымдардын тұрады. Дәнекер ұлпалар еміздікшелерінің үстінде орналасқан ұлпаны эпителий деп атап, бұл терминді алған рет Рюйеш қолданған.

Эпителий түрлері

Бір қабатты жалпақ эпителий (мезотелий)

Бір қабатты кубтық эпителий

Бір қабатты цилиндірлік эпителий

Кірпікшелі эпителий

Ауыспалы эпителий

Көп қабатты жалпақ эпителий

Эпителий базальды мембрананың үстінде жатады. Базальды мембрана эпителий клеткаларыы мен оның астындағы дәнекер клеткаларының тіршілік әрекетінің әсерінен пайда болған.

Эпителий классификациясы

Жалпақ эпителий

Мерцательді эпителий

Кубтық эпителий

Цилиндірлік эпителий

Бір қабатты: бір қатарлы эпителийлер

Көп қабатты эпителий ұлпалары

Мүйізденбейтін

Мүйізделген эпителий

Мүйізделмейтін эпителий

Мүйізделетін эпителий

Н. Г. Хлопин ұсынған эпителийдің типтер

Көп қабатты жалпақ эпителий

Қорытынды:

Мечников пен Заварзин ұлпалардың шығу тегін, эволюциясын зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар. Олар өз теорияларында ұлпалардың пайда болуын тұжырмдап, ғылымға енгізген.

Эпителий ұлпасы қорғаныштық қызметімен организмде маңызды рөл атқарады. Эпителий ұлпасының морфологиялық, пішініне қарай, генетикасына қарай бөлінеді. Эпителий ұлпасы организмнің ішкі орталарын зақымданудан сақтап тұрады.