Нөлдік морфема

Презентация қосу

Нөлдік морфема

Орындаған: Жұмағали Н
Мақсат А
Нөлдік форма — сөйлем ішінде сөздердің
Нөлдік форма — сөйлем ішінде сөздердің
арнайы грамматикалық формасыз-ақ белгілі
арнайы грамматикалық формасыз-ақ белгілі
грамматикалық мағына білдіруі. Мысалы, Жартасқа
грамматикалық мағына білдіруі. Мысалы, Жартасқа
бардым, Күнде айғай салдым. Одан да шықты
бардым, Күнде айғай салдым. Одан да шықты
жаңғырық (Абай). Тыңда, дала, Жамбылды (Жамбыл)
жаңғырық (Абай). Тыңда, дала, Жамбылды (Жамбыл)
деген мысалдардағы етістік баяндауыштың әрқайсысы
деген мысалдардағы етістік баяндауыштың әрқайсысы
бірнеше морфемадан тұрып, сөздің әрбір бөлшек
бірнеше морфемадан тұрып, сөздің әрбір бөлшек
тұлғасы жеке-жеке грамматикалық мағына білдіріп
тұлғасы жеке-жеке грамматикалық мағына білдіріп
тұрады: бар-ды-м, (айғай) сал— ды-м, шық-ты,
тұрады: бар-ды-м, (айғай) сал— ды-м, шық-ты,
тыңда.
тыңда.
Осындағы түбір тұлғалар (бар, айғай сал, шық, тыңда) қимылды, іс-әрекетті
Осындағы түбір тұлғалар (бар, айғай сал, шық, тыңда) қимылды, іс-әрекетті
білдіріп, одан кейінгі -ды, -ты фор- малар сол қимылдың айтып тұрған сәтке
білдіріп, одан кейінгі -ды, -ты фор- малар сол қимылдың айтып тұрған сәтке
бай- ланысты болу мезгілін яғни шақтық мағынаны (өткен шақты) білдіріп
бай- ланысты болу мезгілін яғни шақтық мағынаны (өткен шақты) білдіріп
тұр. Алғашқы сөздегі -м тұлғасы (барды-м, айғай салды-м) қимылдың иесін,
тұр. Алғашқы сөздегі -м тұлғасы (барды-м, айғай салды-м) қимылдың иесін,
яғни сол қимылды орындаушы кім (субъект) екенін және ол (қимылдың иесі)
яғни сол қимылды орындаушы кім (субъект) екенін және ол (қимылдың иесі)
бірінші жақ яғни айтушының өзі (мен) екенін көрсетіп тұр. Ал үшінші сөзде
бірінші жақ яғни айтушының өзі (мен) екенін көрсетіп тұр. Ал үшінші сөзде
(шықты) ондай грамматикалық арнайы форма жоқ, бірақ соған қарап бұл сөз
(шықты) ондай грамматикалық арнайы форма жоқ, бірақ соған қарап бұл сөз
(шықты) қимыл иесін (субъектіні) білдірмейді екен деуге болмайды. Бұл
(шықты) қимыл иесін (субъектіні) білдірмейді екен деуге болмайды. Бұл
жерде шығу қимылының субъектісі (иесі) жаңғырық, 3-жақтағы сөз. Бұндай З-
жерде шығу қимылының субъектісі (иесі) жаңғырық, 3-жақтағы сөз. Бұндай З-
жақтық мағынаны шықты сөзінің құрамыңдағы -ты білдіріп тұрған жоқ, ол -
жақтық мағынаны шықты сөзінің құрамыңдағы -ты білдіріп тұрған жоқ, ол -
ты өткен шақтық мағынаны ғана білдіріп тұр.
ты өткен шақтық мағынаны ғана білдіріп тұр.
ТІЛДІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ НӨЛЬДІК МОРФЕМА
ТІЛДІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ НӨЛЬДІК МОРФЕМА
Тілдегі кей сөздер грамматикалық құрылысқа түскенде ешбір грамматикалық
Тілдегі кей сөздер
тұлғасыз-ақ белгіліграмматикалық құрылысқа
бір грамматикалық түскендебілдіре
мағынаны ешбір грамматикалық
алады. Ол
тұлғасыз-ақ белгілі бір грамматикалық мағынаны білдіре
білдіретін грамматикалық мағына сөз түбірі білдіретін грамматикалықалады. Ол
білдіретінбөлек
мағынадан грамматикалық
болады. мағына сөз түбірі білдіретін грамматикалық
мағынадан бөлек болады.
Өйткені арнайы көрсеткіш, формалық элемент болмағанымен, онда белгілі
Өйткені
бір арнайы көрсеткіш,
грамматикалық мағынаныңформалық элемент болмағанымен,
нөлдік көрсеткіш арқылы көрінуі онда белгілі
туралы
бір грамматикалық
көзқарас, мағынаның
бүгіндері ғылымда нөлдік көрсеткіш
өз шешімін арқылы көрінуі
тауып, тұрақталғаны басы туралы
ашық
көзқарас, бүгіндері ғылымда өз шешімін тауып, тұрақталғаны
мәселе. Бұған нөлдік тұлғаның қазақ тіл білімінде көріну дәрежесі туралы басы ашық
мәселе.
тілші Бұған
ғалым нөлдік тұлғаның
Ы.Маманов, қазақС.Исаев,
М.Томанов, тіл білімінде көріну дәрежесі
Н.Оралбаева, туралы
Ж.Балтабаева
тілші т.б.
және ғалым Ы.Маманов,
ғалымдар М.Томанов,
нөлдік форма, С.Исаев, Н.Оралбаева,нөлдік
нөльдік көрсеткіш, Ж.Балтабаева
тұлға
және т.б. ғалымдар нөлдік форма, нөльдік көрсеткіш,
мәселесіне қатысты әр кезеңде нөлдік форманың сипаты, оның тілдің нөлдік тұлға
мәселесіне қатысты
грамматикалық әр алатын
жүйесінде кезеңдеорны
нөлдік
мен форманың сипаты,
қолданылу аясы оның баспа
жайында тілдің
грамматикалық
бетінде жарияланғанжүйесінде
ғылымиалатын орны мен
мақалалары менқолданылу аясы жайында
зерттеу еңбектері баспа
айғақты
бетіндедәлел
ғылыми жарияланған
бола аладығылыми мақалалары мен зерттеу еңбектері айғақты
ғылыми дәлел бола алады
Тіл білімінде нөлдік тұлға ұғымы жайлы
Тіл білімінде
ғалымдар нөлдік
пікірлері, тұлға нөлдік
олардың ұғымы тұлғаға
жайлы
ғалымдар сипаттамасы,
берген пікірлері, олардыңнөлдікнөлдік тұлғаға
тұлғаның
берген
семантикасы сипаттамасы,
мен қолданыстағы нөлдік тұлғаның
көріну дәрежесі
семантикасы
туралы ғылыми ментұжырымдар,
қолданыстағыфилолог-педагог
көріну дәрежесі
туралы ғылыми даярлайтын
мамандығынын тұжырымдар, жоғары
филолог-педагог
оқу
мамандығынын даярлайтын жоғары
орындарында жүргізілетін «Қазіргі қазақ тілі» оқу
орындарында
ғылыми курсының жүргізілетін
грамматика«Қазіргі
саласынақазақ тілі»
қатысты
ғылыми курсының
пәндердің грамматика
дәріс, семинар, зертханасаласына қатысты
сабақтарымен
пәндердің
қоса, дәріс, семинар,
студенттердің зертхана
оқытушы сабақтарымен
басшылығымен
қоса, орындайтын
өздері студенттердің оқытушы басшылығымен
жұмыстарында жүйелі түрде
өздері орындайтын жұмыстарында
нақты деректер мен мысалдар арқылы жүйелі түрде
дәлелді
нақты ғылыми-теориялық
түрде деректер мен мысалдар тұрғыдаарқылы дәлелді
меңгертілу
түрде ғылыми-теориялық тұрғыда меңгертілу
тиіс.
тиіс.

Туыстас түркі тілдері тәрізді қазақ тіл білімінде де бар кейбір сөз тұлғаларының
Туыстас түркі тілдері
грамматикалық тәрізді қазақ
формаларының тіл ыңғайына
сөздің білімінде де бар кейбір
қарай сөз тұлғаларының
ашық түрде жалғанып,
не жасырын түрде түсіріліп қолданылатын формаларды ғалымдар: жалғанып,
грамматикалық формаларының сөздің ыңғайына қарай ашық түрде «нөлдік
не жасырын түрде түсіріліп қолданылатын формаларды ғалымдар:
көрсеткіш», «нөлдік форма», «нөлдік элемент», «нөлдік морфема», «нолдік «нөлдік
көрсеткіш»,
тұлға», нөлдік»«нөлдік
қосымша»форма», «нөлдік
т.с.с. түрлі элемент»,
атаумен «нөлдік
атап келеді . морфема», «нолдік
тұлға», нөлдік» қосымша» т.с.с. түрлі атаумен атап келеді .
Сөз мағынасының өзгеруі өзінен -өзі пайда болмайтыны, ол тілдегі
қалыптасқан тәсілдердің нәтижесіндегі құбылыс екені белгілі. Тілде
әрбір грамматикалық мағына белгілі бір грамматикалық форма арқылы
беріліп отырады. Ал кей жағдайда ешбір грамматикалық формасыз да
мағына айқын білініп тұрады. Айырмашылық, ол грамматикалық
мағына түбір білдіретін жалпы грамматикалық мағынадан бөлек
мағына екендігінде. Арнайы грамматикалық көрсеткіші, тұлғасы
болмай, формасы көрінбей, сөйлемде белгілі бір қызмет атқаруы арқылы
грамматикалық мағынаны білдіретін нөлдік форманы немесе формасыз
форма деп атайды. Яғни, нөлдік форма басқа да грамматикалық
формалар сияқты өзіне тән белгілі бір жеке грамматикалық мағынасы
бар парадигмалық түрлену жүйесінің бір түрі болатын, сөздің
грамматикалық құрылысында өзінің байланыстырушылық қызметін
толық атқаратын, бірақ оны көрсететін арнайы формасы жоқ тұлға,
форма, көрсеткіш.
Нөлдік морфема - тілдік таңба
тұрғысынан да тілдік бірліктер
қатарында танылып жүрген,
тілдің грамматикалық жүйесінде
белгілі орны бар тілдік
құбылыстың бірі. Тіліміз мұндай
фактігі өте бай.

Сөздің арнайы көрсеткішсіз нөлдік
тұлғада, нөлдік қосымшасыз формада
тұрып, белгілі бір грамматикалық
мағынаны білдіруі қазақ тіліндегі негізгі
сөз таптары категориясында бар.

Мысалы, етістіктің бұйрық райының жекеше екінші жағының анайы түрі
қазақ тілінде әрқашан нөлдік формада қолданылады. Бұл бұйрық
райдың нөлдік формасы сыртқы тұлғасы жағынан түбір етістікпен
бірдей сияқты болғанымен, бұл екеуі екі басқа тілдік бірлік. Бұйрық
райдың нөлдік тұлғасы - грамматикалық форма болса, етістіктің түбір
тұлғасы - лексикалық бүтін.
Ы.Е.Маманов нөлдік көрсеткіштерді сөз формасын жасау
тұрғысынан қарайды, ол мынадай 4 түрлі нөлдік форманы көрсетеді,
олар: жасырын ілік, табыс, барыс септік және бұйрық райдың екінші
жақ жекеше түрі. С.Исаев, Н.Оралбаева өз еңбектерінде нөлдік
морфема мен нөлдік форманы, Ж.Балтабаева қазақ тіліндегі ілік,
табыс септіктердің нөлдік формасын зерттеді. Қазақ тіл білімінде
зерттеліп отырған мәселемен байланысты төрт термин кездеседі,
оның бірі – нөлдік көрсеткіш (А.Қ.Хасенова), екінші – нөлдік форма
(И.Е.Маманов), үшіншісі – нөлдік тұлға (С.Исаев), төртіншісі –
нөлдік морфема, нөлдік форма (Н.Оралбаева, Ж.Балтабаева).

Нөлдік көрсеткіш терминін өте кең мағына
да қолданамыз. Ол фонетика, морфология,
тіпті синтаксиске қатысты жалпы ұғым реті
нде қолданылады. Нөлдік морфема сөздің
мағыналы кіші бөлшегі сөзде болмай, ол
мағынаны түбір сөз ешбір нақтылы
морфемасыз білдіргенде қолданылады.
Нөлдік морфема термині – нөлдік жалғау,
нөлдік жұрнақ, нөлдік көмекші сияқты ұғымдарды
қамтитын жалпы мағыналы термин, сондықтан ол
сөз формасына да, сөз жасауға да қатысты. Нөлдік
форма деген терминді түбір сөз ешбір нақтылы
морфемасыз сөздердің түрлену парадигмасының бір
мүшесі қызметін атқарғанда қолданады.
Қазақ тілі қосымшаларға бай, тілімізде сөздердің түрленуінің
түрлі жүйесі бар. Мысалға: септік, тәуелдік, сандылық, шырай,
етістіктің райлары, болымды-болымсыздық, жақ бойынша
сөздердің түрленуін атауға болады. Сөздердің осы түрлену
жүйелерінің бәрінде дерлік нөлдік морфема мен нөлдік форманың
орын алатыны байқалады.
Сөздердің септелуіндегі нөлдік морфема мен нөлдік формалар.
Бұл нөлдік морфемаға бай және іштей ерекшеліктері де бар. Септіктің
мағыналық құрылымы әр септіктің мағынасынан тұратыны белгілі.
Осы жүйедегі атау септіктің де басқа септіктерден өзінше мағынасы
мен атқаратын қызметі бары сөзсіз. Тек оның мағынасы басқа
септіктердің қосымшасыз формаларының мағына жиынтығы емес.
Атау септіктің өзіне тән белгілі мағынасы бар, ол мағынаны
септік парадигмасының басқа ешбір мүшесі білдіре алмайды, атау
септіктің белгілі тұрақты қызметі бар, оны қалған септіктегі сөздердің
ешқайсысы атқара алмайды, өйткені атау септік шартты түрде
алынған, сөздің басқа септіктерге түрленбей тұрғандағы қалпы ғана
емес. Ол септік парадигмасының бір мүшесі, септік жүйесіндегі сөз
формаларының бірі, ол сөйлемдегі сөздермен белгілі бір қатысқа
түседі, синтаксистік қызмет атқарады, тұрақты мағынасы бар. Ол–
атау септік сөйлемде кім және не туралы айтылатынын білдіреді. Бұл
– атау септіктің бірден–бір мағынасы.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ.

Ұқсас жұмыстар

Нөлдік морфема және оның түрлері Нөлдік форма мен нөлдік морфема

Нөлдік форма

Сөздің морфемалық құрамы

Грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірліктер

Етістіктің жақ категориясы - қимылдың субъектісін көрсететін категория

Түбір морфема

Морфология. Сөздердің морфологиялық Құрылымы

Сөзжасам жүйесі

Етістік түбірі

Тілдік таңба

Пәндер