Өсімдіктердің тыныс алу физиологиясы

Презентация қосу

Өсімдіктердің тыныс алу физиологиясы

Орындаған: Әшір Балнұр
Қабылдаған: Сейтметова Айман
ТОбы: ЖБЛ-711(Б)
Тыныс алу деп- өсімдіктің тірі ұлпаларында органикалық заттың бос оттегінің қатысуымен ыдырап,
С02 және Н20 бөлініп шығуының және бұл процесте өсімдік тіршілігі үшін керекті белгілі қуат босауын
айтады. Дем алу — барлық тірі организмдерге тән өте маңызды қызмет. Тіптен сонау XVII ғасырдың
бастапқы жылдарының өзінде-ақ Крук атты зерттеуші адам денесін сипаттай келіп: «дем алу процесінсіз
тіршілік болмайды», — деп жазды. Бұл пікір төменгі сатыдағы жануарлар мен өсімдіктер әлеміне бұдан
әлдеқайда кейінірек қолданыла бастады. Көрнекті неміс оқымыстысы Ю.Либих өсімдікте тыныс алу
процесінің бар екендігіне сенбеген. Ол өсімдік бөліп шығаратын С0 2-ні өсімдік сіңіріп, бірақ фотосинтез
процесінде күндіз жаратып үлгере алмаған С02 деп ойлаған. Өсімдікте тыныс алу мүшелері
болмағандықтан, оларда тыныс алу процесінің бар екендігі көп уақытқа дейін үлкен күдік туғызған.
Бірақ атмосфералық газдың құрамы белгілі болғаннан кейін, оттегі ашылып, жану процесінің маңызы
анықталғаннан соң, тыныс алу процесі де экспериментальды зерттеу нәтижесінде тез айқындала
бастады.
Өсімдіктің тыныс алуы жөніндегі ілімнің дамуына, оның химизмін
анықтауға, әсіресе, орыс ғалымдары И.П.Бородин, А.Н. Бах, В.И.
Палладин, С.П. Костычев және т.б. зерттеулері зор әсер етті. Өсімдіктің
тыныс алуы жөнінде бірінші толық мағлүмат берген академик И.П.
Бородиннің зерттеулері болатын. «Жапырақты сабақтардың тыныс
алуын физиологиялық зерттеу» (1876) деген еңбегінде И.П. Бородин
бірінші болып өсімдіктің қараңғылықта тыныс алуы мен оның жарық
кезіндегі фотосинтез процесінде жинаған көмірсулар мөлшері арасында
тығыз байланыс бар екендігін көрсетеді.
Сонымен қатар, Бородин тыныс алу кезінде белокты заттардың да
ыдырайтындығын анықтады. Сондай-ақ ол тыныс алу процестерін
зерттеу әдістеріне де көптеген жаңалықтар енгізген. Өсімдіктің тыныс
алу процесіне К.А.Тимирязев те кезінде көп көңіл бөлген. Ол Либихтың
өсімдікте тыныс алу процесі болмайды деген көзқарасын қатты сынады.
Тыныс алу барлық тірі организімдердің тіршілігіне тән белгі.
Алғаш көптеген ғалымдар өсімдіктерде арнаулы тыныс алу
мүшелері болмағандықтан, олардың тыныс алу процесін мүлде
теріске шығарады. Алайда, ХIХ ғасырдың басында Соссюр
өсімдіктерде газ алмасудың қарама-қарсы орналасқан 2 типі
болатынын ашып көрсетті:
1) фотосинтез процесі барымында СО2сіңіріліп, О2 бөлініп
шығады;
2) 2) тыныс алу процесі барысында О2 сіңіріліп, СО2 бөлініп
шығады. Өсімдіктердің тыныс алатыны осылайша дәлелденеді.
Одан соң Дютроше тыныс алу процесін оттегінің жасуша
аралықтарына өтуі және сіңірілуі ретінде сипаттады. Дютроше
қағидаларынан тыныс алу процесі міндетті түрде арнаулы тыныс
алу мүшелерінің болуына байланысты еместігі, алайда бұл
процестің әрбір тірі жасушада өтетіні, мұның өзінде жасуша
ішіндегі заттар оттегімен әрекеттесіп, осының нәтижесінде СО2
бөлініп шығатыны белгілі болды.
Тыныс алу субтраттарының оттегімен қосыла келе, тотығатыны жөніндегі түсінік одан
кейінірек қалыптасты. Бұл түсінік бойынша тыныс алу кезіндегі органикалық заттар
диссимляция процесіне ұшырап, энергия бөліп шығару арқылы ыдырайды, бұл энергия
организімнің бүкіл тіршілік процестеріне және барлық құрылымын активті түрде ұстауға
пайдаланылады. Жалпы алғанда тыныс алу процесін былайша жазуға болады:
С6Н12О6 + 6 СО2 6 Н2О + 686 ккал/моль
Бұл теңдеуден тыныс алу процесі фотосинтезге қарама-қарсы процесс екенін көреміз.
Егер фотосинтез кезінде органикалық зат синтезделіп, онда энергия қоры жиналатын
болса, тыныс алу процесінде, керсінше органикалық зат ыдырап, ондағы энергия босап
шығады. Тыныс алудың мәні осы энергияны қабылдауда ғана емес, сондай-ақ мұнда
көптеген мөлшерде жанама, аралық және ақырғы өнімдердің түзілуінде. Бұл аталған
өнімдер жалпы зат алмасудағы әр түрлі синтез прцесіне пайдаланылады. Аралық өнімдер
көмірсулар мен ақуыздар, көмірсулар мен липидтер арасындағы байланыстырушы буын
ретінде қызымет етеді. Сонымен қатар, тыныс алу процесі зат алмасуындағы орталық буын
болып саналады.
Өсімдіктің тыныс алу процесі жануарлардың тыныс алу процесіне сәйкес және жануарлардағыдай жүреді: күндіз
және түнде. Өсімдік тыныс алғанда атмосфералық оттекті сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп шығарады, ал
көмірқышқыл газын фотосинтез процесінде пайдаланады. Тыныс алуда босап шыққан энергия организмнің әртүрлі
қажеттіліктеріне жұмсалады. Тыныс алу тоқтаса, өсімдіктің тіршілігі де тоқтайды.
Өсімдіктердің тыныс алуы жылықанды жануарларға қарағанда сонша қарқынды емес, бірақ оны суыққанды
жануарлардың тыныс алуымен салыстыруға болады. Жасыл жапырақтың тыныс алу энергиясын анықтау (және
жалпы хлорофилді мүшелерде) жарықта, әсіресе өте жарықта белгілі қиындықтар туғызады. Тыныс алу энергиясы
өсу құбылысымен тығыз байланысты. Өсімдік неғұрлым тез өссе, соғұрлым көп оттекті сіңіріп және көмірқышқыл
газын бөледі. Өсімдіктердің жарықта да, қараңғыда да тыныс алатынын білеміз. Дегенмен жарық өсімдіктердің
тыныс алуына әсер етеді. Жарық өсімдік температурасын жоғарылатады да, өсімдіктің тыныс алу қарқындылығы
күшейе түседі. Жарықсүйгіш өсімдіктерде көлеңкесүйгіш өсімдіктерге қарағанда тыныс алу қарқынды жүреді.
Тұқымнан өнген балғын өсімдіктерде тыныс алу белсенді түрде жүреді және сонымен қатар біршама органикалық
заттар жұмсалады. Тұқым өну кезінде тыныс алу қарқынды жүреді. Сенімді болу үшін бақылау жүргізуге болады.
Екі банкаға бұршақтың тұқымын салып, оның біреуінде тұқымды сулаймыз, ал
екіншісінде құрғақ қалдырамыз. Екі банканы қақпақпен жабамыз. Тұқымды
сулаған банкада тұқымның өне бастағанын байқаған кезде кезекпен жанған
шырпыны енгіміз. Сендер бір банкада шырпының сөнгенін, екіншісінде жанған
күйінде қалғанын көресіңдер. Өнген тұқым тыныштық күйіндегіге қарағанда
қарқынды тыныс алады. Қараңғыда ұзақ немесе аз уақыт өнгенде барлық
органикалық заттың жартысынан көбі бұзылады. Мұндай бұзылу мен жану
балғын өсімдікке қажет энергияны босатып шығарады.
Ішкі жағдай тек тыныс алу қарқындылығына ғана әсер етіп қоймай,
көмірқышқыл газы мен судың қатынасын өзгертіп, сапасына да әсерін тигізеді.
Кейбір жағдайда тыныс алу кезінде босап шыққан энергия сәуле
(флуоресценция) түрінде байқалады. Мұндай сәулелену кейбір жоғары сатыдағы
өсімдіктердің жапырағында және төменгі сатыдағы өсімдіктерде (саңырауқүлақ,
бактерияларда) байқалған.
Өсімдік организмінің тіршілігі үшін тыныс алудың маңызы:
1)АТФ-тың энергиясымен барлық эндоэнергиялық үдерістерді
қамтамасыз ету;
2) синтездік үдерістер үшін төмен молекулалық алғы заттардың
пайда болуы. Тыныс алу субстраты ретінде көмірсулардың,
майлардың және ақуыздардың макромолекулалары қатысады.
Егер тотығу соңғы өнімдерге (СО2 және Н2О) дейін жүрсе, онда
ол үшін оттегі қажет, бұндай тыныс алу аэробты деп аталады.
Егер тотығу аралық өнімдерге дейін оттегінің қатысуынсыз
жүрсе, онда тыныс алу анаэробты деп аталады.
Энергиялық алмасу – органикалық заттардың ыдырауы кезінде
химиялық байланыстары энергиясының біртіндеп бөлінуі.

Ұқсас жұмыстар

Өсімдіктің қоректенуі

Өсімдік физиология - сының даму

Өсімдіктер физиологиясы

ТЫНЫС АЛУ МЕХАНИЗМІ. ТЫНЫС АЛУ КОЭФФИЦИЕНТІ

ГЛИОКСИЛАТТЫ ЦИКЛ

Иттердің анатомиясы мен физиологиясы

Өсімдіктердің экологиялық топтарының түрлері

Зиянды организмдерге өсімдіктің төзімділігі және толеранттылығы

Бактериялардың ферменттері

Өсімдіктердің биологиясы және биотехнологиясы институты

Пәндер