ТҰЛҒАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ

Презентация қосу

ТҰЛҒАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУЫ
Адам тұлға болып туылмайды, ал қалыптасады деген көзқараспен қазіргі
психологтардың көбісі келісуде. Бірақ тұлғаның дамуы қандай заңдарға
бағынатыны жөніндегі көзқарастар сан алуан. Өйткені тұлға дамуы үшін қоғам
мен әлеуметтік топтардың мәні, дамудың заңдылықтары мен кезеңдері, тұлға
дамуының дағдарыстары(кризис), даму процесін тездету мүмкіндіктері әрқилы
түсіндіріледі.
Тұлға дегеніміз, қоғамда белгілі орыны бар, белгілі қоғамдық қызмет
атқаратын саналы индивид. Тұлға индивидке қарағанда жас, себебі, адам
индивид болып туады, ал тұлға болып қалыптасады.
Жеке тұлғаның даму мен қалыптасу мәселесінің көп
ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектілі және әртүрлі
ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек
ғалымдаы жеке тұлғаның дамуына биологиялық
факторлармен қоса әлеуметтік фактрлар да әсер етеді деп
есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары
туралы идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті
философиялық және психологиялық- педагогикалық
пікірлерінде өз жалғасын тапқан (Э. Роттердамский, Я. А.
Коменский, К. А. Гельвеций, Д. Дидро, А. Дистерверг, К. Д.
Ушинский, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, К. Маркс,
Ф. Энгельс, З. Фрейд, Д. Дьюи, Э. Торндайк, Н. К. Крупская,
П. П. Блонский, А. С. Макаренко, Л. С. Выготский, Э. И.
Моносзон, Л. И. Божович, С. Л. Рубинштейн, В. В. Давыдов
т.б.).
Психология
тарихын бүл
мәселені шешуде

Биогенетика- Социогенетика-
лық лық

Социогенетикалық көзқарас
бойынша жеке тұлғаның
Жеке тұлғаның дамуы биологиялы
дамуықоршаған әлеуметтік
тұқым қуалау факторымен
ортаның тікелей ықпалының
анықталады. Биогенетикалық
нәтижесіретінде қарастырылады.
көзқарас бойынша жеке тұлғаны
Социогенетиктер биогенетиктер
өзінің белсенділігінен айырылған
сияқтыдаму үстіндегі адамның
биологиялық факторлардың әрекет
өзіндік белсенділігін жоққа
етуінің жемісі ретінде
шығарады, оған селқос рөл
қарастырады.
беріледі, тек қоршаған ортаға
бейімдеушілік қызметін ескереді.

Биогенетикалық және социогенетикалық тұжырымдамаларды да жеке тұлғаның
даму заңдылықтарын түсіндіруге негіз етіп алуға болмайды. Биогенетикалық бағыт
та, социогенетикалық бағыт та психикалық дамудың қозғаушыкүштерін анықтауға
қабілетті емес.
Жасты ғылыми тұрғыдан тиісті кезеңдерге бөлу, сол кезеңге тән баланың есеюіне әсер
ететін себептер: үлкендердің балаға қоятын талабы мен баланың өзбеттілік ұмтылуының
арасындағы қайшылық "дағдарыс" жиі кездеседі. Психологиялық тұрғыдан осы
процестерді зерттеп жасөспірімдер жасын мына кезеңдерге бөледі:

Туғаннан 1жас-қа нәресте (сәби)жасы Бұл кезең әр нәрсені сезуден және қозғалудан
дейін (еңбектеу т.б.) тұрады.
1-ден 3-ке дейін ерте балалық шақ Бұл кезде баланың тілі шығып, әсіресе тілдің
лексикасы мен грамматикалық ережелерін меңгере
бастайды.
3-тен 7-ге дейін мектепке дейінгі жас Баланың қимыл-қозғалысы ойын үстінде қалыптасып
қалған. Тіл қабілеті жөнінен өріс алады.
7-ден 11-ге дейін ерте мектеп жасы Бұл жаста баланың сөйлеу қабілеті үлкен дәрежеге
жетеді, нақты бейне ойы күрделі болып дамиды.
11-16 дейін орта сыныптағылар, Бұл жастарда балалар биологиялық жағынан үлкен
яғни жеткіншек жасы өзгерістерге үшырайтындықтан, осы жас кезеңі
ерекше сипатталынады. Жеткіншек - балалық кез бен
ересек жасының көзқарасы болып есептеледі.
16-18 дейін ересектер жасы Жастың бұл кезеңін кейбір зерттеушілер 19- 20 жасқа
дейін апарады. Себебі 16-ға толғандар ересек
болғанымен, бұлардың балаға да ұқсас жастары бар.
Сондықтан ересек бала мен үлкендердің аралығында
кездеседі. Бірақ ересек жаста "балалық" қасиеттер
бірте-бірте азая бастайды.
Рубинштейн тұлғаның психологиялық
бейнесінің 3 қырын көрсетеді:

1. Тұлғаға не керек? Ол неге
ұмтылады? – Бұл бағыттылық,
ұстаным, қажеттіліктер,
қызығушылықтар, идеалдар.

2. Тұлға не істей алады? Бұл –
қабілеттіліктер, дарындылықтар,
таланттар.

3. Тұлға дегеніміз не? Бұл – мінез.
Сонымен, Рубинштейн бойынша тұлға
құрылымына енетіні – бағыттылық, Рубинштейн Сергей
мінез, қабілеттілік. Леонидович
(1880-1961 жж.)
Л.И.Божович тұлғаның
екі негізгі критерийлерін бөліп
көрсетті.
Біріншіден, адамды тұлға деп
санауға болады, егер оның
мотивтерінде иерархия болса,
яғни ол өзінің тікелей талаптарын
жеңуге қабілетті болса.
Екіншіден, егер ол өзінің мінез-
құлқына саналы түрде басшылық
ету қабілеті болса.
Лидия Ильинична Божович
(1908-1981 жж)
Адам тұлға ретінде қалыптасып,
дами келе кемшіліктерді де
иеленеді. Бір теорияда оң және
теріс қасиеттердің үйлесімін жан-
жақты көрсету мүмкін емес.
Сондықтан Эриксон өз
концепциясында тұлға дамуының
екі шекті желісін бейнелеген:
қалыпты және аномалды. Олар
таза күйінде өмірде кезпегенімен
адамның тұлғалық дамуының
барлық аралық варианттарын
елестетуге мүмкіндік береді.
Эрик Хомбургер Эриксон
(1902-1994 жж.)
Даму кезеңі Дамудың қалыпты желісі Дамудың аномалды желісі

1. Ерте Адамдарға деген сенім. Өзара махаббат,үйір болу, Анасының баласына нашар қарауының
нәрестелік шақ ата-ана мен баланың бірін бірі тануы, балалардың нәтижесі ретінде баланың адамдарға
(туылғаннан 1 араласудағы және басқа да қажеттіліктерін сенбеуі, мән бермеушілік, немқұрай-лық,
жасқа дейін) қанағаттандыру. махаббаттан айыру. Баланы ана сүтінен өте
ерте және күрт айыру, баланы
эмоционалдық оқшаулау.

2. Кейінгі Дербестік, өзіне өзі сену. Бала өзін дербес, жеке, Өз өзіне сенбеу, өте ұялшақ болу. Бала
нәрестелік шақ бірақ әлі ата-анасына тәуелді адам деп санайды. өзінің бейімділмегендігін сезініп,
(1 жастан 3 қабілеттеріне күдіктенеді. Қарапайым
жасқа дейін) қимыл әдеттерінің дамуында кемшіліктерді
сезінеді, мысалы жүргенде. Оның сөйлеу
қабілеті нашар дамыған, кемшіліктерін
қоршағандардан өте қатты жасыруға
тырысады.

3. Ерте балалық Қызығушылық және белсенділік. Қоршаған Пассивтілік және адамдарға мән бермеу.
шақ (3-5 жас ортаны қызыға зерттеп, бейнелерді елестету, Инициативаның болмауы, салбыр болу,
шамасында) ересектерге еліктеу, түрлі рольдерге қосылу. басқа балалардан қызғану, ұсыныстардан
бас тарту, рольдерге қосылу белгісінің
жоқтығы.

4. Орта балалық Еңбекті сүю. Мойнына жүктелген парызды сезіну, Өзін өзі кемсіту. Әлсіз дамыған еңбек ету
шақ (5 пен 11 табыстарға ұмтылу. Танымдық және қимылдары. Күрделі тапсырманы
жас аралығы) коммуникативті білім мен әдеттердің дамуы. Өз орындаудан, басқалармен жарысудан бас
алдына шынайы мақсат қойып, оған жетуге тарту. “Дауыл алдындағы” немесе
тырысу. Инструменттерде ойнауды белсенді жыныстық жетілу кезеңі алдындағы
меңгеру, шешімдер қабылдау. тыныштық сезімі. Біреуге бағынушылық.
Түрлі есептерді шешкенде жұмысы зая
кететіндей сезіну.
5. Жыныстық Өз болашағын анықтау. Уақытша Рольдердің шатасуы. Уақытша перспективалардың
жетілу, перспективаның –болашаққа ығысуы және араласуы: болашақ пен осы шақ туралы
жеткіншек жасы жоспардың дамуы. Қандай болу? Кім ғана емес, өткен шақ туралы да ойлардың пайда болуы.
және бозбалалық болу? деген сұрақтарға жауап Рухани күштерді өзін өзі тануға жұмсау, сыртқы әлем,
(11 мен 20 жас іздестіру. Білім алу, үйрену. қоршаған адамдармен қарым-қатынас орнатудың
аралығы) Тұлғааралық тәртіп формаларындағы орнына өзін өзі түсінуге тырысу. Еңбек белсенділігін
жыныстық ерекшеліктер. Дүниеге жоғалту. Жыныстық айырмашылықты көрсететін
көзқарастың қалыптасуы. Құрбылар рольдердің ауысуы, лидер болуға ұмтылмау. Мораль мен
арасында лидер болу, қажет болса дүниеге көзқарастың шатасуы.
оларға бағыну.
6. Ерте ересек Адамдарға жақын тарту, оларға Адамдардан оқшаулану, олардан қашу, әсіресе
шақ (20 мен 45 көмектесуге тырысу. Бала сүйіп, жақындардан, олармен жыныстық қатынасқа түсуден
жас аралығы оларды тәрбиелеу, махаббат пен қашу. Мінездің ауыр болуы, адамдарды таңдамай
жұмыс. Жеке бас өмірімен араласу, болжамға келмейтін әрекеттер жасау.
қанағаттану. Мойындамау, оқшаулану, әлем қауіптерге толы-мыс
деген ойлардың әсерінен психика ауытқуының, жан
дүниесі күйзелуінің алғашқы белгілері.
7. Орта ересек Шығармашылық. Өзімен өзі және Тоқтап қалу. Эгоизм және эгоцентризм. Жұмыстың
шақ (40-45 және басқа адамдармен өнімді және өнімсіздігі. Ерте мүгедек болу. Үнемі өзіне кешірімді
60 жас аралығы) шығармашылық жұмыстар жүргізу. болып, тек өзіне ғана күтім жасау.
Толық құнды, әр қилы өмір.
Отбасылық қатынастармен
қанағаттану, өз балалары үшін риза
болу. Жаңа ұрпақты үйрету және
тәрбиелеу.
8. Кеш ересек Өмірдің түрлі оқиғаларға бай болуы. Үміт үзу. Өмір босқа өткен деп, уақыт аз қалғандығын,
шақ (60 жастан Үнемі өткенді ойлап, оған саналы ол өте тез өтуде деп ойлау. Өмір сүруді мағынасыз деп
жоғары) баға беру. Өткен өмірді өз күйінде түсіну, өз күшіне, басқаға деген сенімнің жоғалуы.
қабылдау, оның пайдасын түсіну. Қайта өмір сүруді тілеу, бұрын алғаннан да көбірек
Тағдырдың жазғанына көну қабілеті. нәрсені қажет ету. Әлемде тәртіп жоқтығын, жаман,
Өлім қорқынышты емес екендігін санасыз бастаманың көптігін сезіну. Жақындап келе
ұғыну. жатқан өлімнен қорқу.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!

Ұқсас жұмыстар

Тұлғаның қалыптасуы

Тұлға əлеуметтенуінің негізгі мақсатына

Тұлғаны бағдарлы оқытудағы психологиялық қолдау

Мәдениет және жеке тұлға

Тәрбиенің мақсаты

Педагогика - Тәрбие туралы ғылым

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ТӘРБИЕСІ, ҚАЛЫПТАСУЫ

Тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым – қатынас арқылы дамыту

Педагогика, жеке тұлға

Тұлғаның қалыптасуы мен дамуының заңдылықтары

Пәндер