Соғыс концепциясы

Презентация қосу

Жазушы Софы Сматаевтың
шығармашылығындағы
«Соғыс» концепциясы
Адамзат баласының тарихында орын алған түрлі шайқастар адам
санасында сақталып, әр уақыт сайын жаңғырып отыратын белгілі.
Сан ғасырлар бойы жүргізілген соғыстар әрбір тіл иесінің тілдік
қолданысында да түрлі ассоциациялармен көрініс табады. Осыған
орай, жазушы Софы Сматаевтың шығармашылғында «соғыс»
концептісі негізгі концептілік жүйені құрайтын когнитивтік
құрылым болып табылады. Жазушы туындыларында түрлі
қырынан танылған «соғыс» концептісі композициялық құрылымы
мен сюжеттік мазмұнына қарай түрліше көрініс тапқан. [1, 11бет]
Ғаламның тілдік бейнесінде «соғыс» концептісінің
таңбалануы

жорық

күрес шабуыл

қарсылық қақтығыс

қару-жарақ
Жалпы тілдік қолданыста "соғыс" концептісінің бейнеленуі

шайқас
жарақат
жеңіліс
жаның қию
қан т.б
Жазушы Софы Сматаевтың шығармашылығында "соғыс"
концептісі түрлі қырынан танылып, жазушының өзіндік
көзқарасын қалыптастырған. Шығармашылығына арқау болған
қазақ пен жоңғар арасындағы соғыс және Ұлы Отан соғысы.
Адамзат баласына үлкен қасірет пен қайғы әкелген соғысты
шығармашылығында көрсетуде автор өзінің аялық біліміне
сүйеніп, оқырман қауымға жеткізе білген.
Фрейм. Лингвистикада фрейм
ұғымының негізін қалаған ғалым
– Ч.Филлмор. Фреймдік модель
адам санасы мен жадының
психологиялық негізі болып
табылады, сол себепті ғалымның
фреймдік теориясы декларативті
және процедуралық ілімдердің
сабақтасуына негізделе келе, 3
түрлі сатылық байланыспен
ерекшеленеді.[2,71 бет]
Ч.Филлмор
1929-2014
• әр фрейм өзіндік • әр фреймнің өзінің • әр фрейм жаңа
бірліктерден және деңгейлері болады; деректермен
олардың толығып отырады
байланыстарынан
тұратын жүйе;
«Соғыс» концептісінің фреймдік
құрылымы жазушы Софы Сматаевтың
шығармашылығында көрініс табуы
1 – фрейм. Сұм соғыс. Шығармада «соғыс» макроконцептісін
құрайтын өзара шектес, байланысты «қақтығыс», «күрес»,
«жеңіс//жеңіліс», «жорық» , «шапқыншылық»,
микроконцептілері алуан түрлі тілдік бірліктер арқылы
репрезенттелген. [1, 11бет]

Мысалы: Қазақтар жағынан көшелі жирен айғырға мінген нар тұлғалы батыр
атын ойқастатып ортаға шыға берді. Манадан талмай соққан қолдары сылқ
түсіп, жігіт шоқпарын тағы да үйіріп төніп қалған Жомарттың қанталаған
көзіне тура қарады.
-Апырай, аға, оңдырмай ұрдыңыз-ау! Жомарт қалт тоқтады.
- Кім едің? Не дедің? Аға деймісің?
- Қорабай деген қырғыз ініңізбін, - деп жігіт қайта қайыруға тілі келмей,
опырылып құлап бара жатты.[С.Сматаев. Елім-ай.; 8 бет]
2 – фрейм. Шайқас, сұрапыл
Мысалы: Шыңғыс ханның баласы Төле
соғыс. «шайқас» , «өлім», «билік»,
әулетінен тараған хандарына тәуелді боп
«байлық» концептілері бірінен кейін
келген осы қалың жоңғар он төртінші
бірі орын алатын ұласпалы
ғасырдың аяғында Жеті хошуын
процестерді білдіретіндіктен,
Халханың әміршісі Әлібек ханның
ажырағысыз бірлікте беріледі.
тұсында өз алдына жеке ту көтерді.
Соғыс жауласушы екі жақтың
[С.Сматаев. Елім-ай.;14 бет]
арасындағы күрделі, шиеленіскен
Айласын тауып қашып шыққан
саяси жағдай болғандықтан, оның
Эсельбейн-хя кейін қол жиып барып
басталу себептері, зардаптары мен
Хутухтай-Сеценді өлтіріп, кегін
салдарлары екі түрлі сипатта
қайтарды. Алтын хан аталған Жеті
болады. Соғысты бастаған жақ,
хошун Халханың Шолой-Убаши
әдетте күші басым, дайындығы да
хонтайшысы Жоңғарияға тіпті қырғидай
жеткілікті алпауыт ел өзінен
тиісіп еді, көп ұзамай Кукунор көліне
біршама әлсіз мемлекеттің немесе
жетіп, сол маңайды жайлай бастады.
хандықтың жерін басып алу, елін
[С.Сматаев. Елім-ай.; 17 бет]
құл қылу, байлығын иелену
мақсатын көздеуі мүмкін. [1, 11бет]
Бұл мысалдар да «соғыс» концептісі «шайқас-өлім-билік»
тізбегі түрінде көрініп отыр. Яғни жеңілген қолбасшы өлім
құшса, жеңген хан жаңа билікке қол жеткізеді. Келтірілген
мысалдар соғыс – жаңа жерлер мен байлыққа, билікке қол
жеткізудің, қол астындағы құлдар санын көбейтудің, яғни
мемлекеттегі, хандықтағы еңбек күшін арттырудың да бір
құралы екенін дәйектейді.[1,13 бет]
3 – фрейм. Соғыс, неміс. «кек», «ыза»,
«зұлымдық», «жетім», «қайғы» арқылы
ассоциацияланып, таңбаланған.

Мысалы: Құбаштың күреңіткен дөңгелек жүзінде болар-болмас толқын
төменнен жоғары қарай жүгіріп өтті. Қиық көзге ұшқындап кек тұнды.
- Не-міс-с! Жалғыз сөз түйткілді кеудеден жауығып шықты да, заматта дәу
жұдырық тарс түйіліп, талдырмаш дененің томпиып білініп қалған құс
төсіне бар салмағымен сарт етті. [С.Сматаев. Қайран жастық.; 218 бет]
- Дас ист айне Гемайнхайт! Флейчер! Құбаш өртеніп туған кекшіл қарасын
өзгертпей шұбалаңдап орнынан тұрды. – Неміс!-деді тағы да шеге
қаққандай нығарлай тістеніп. [С.Сматаев. Қайран жастық.; 219 бет]
Схема – фразеологизмдердің мағыналық құрылымын
үлгілеуде қолданылатын тәсіл. (Когнитивтік психология
мен жасанды интеллект туралы еңбектерде осы схема сөзі
«фрейм» орнына қолданылған). Əдете зат пен құбылыстың
кеңістікте контуры, сұлбасы, (геометриялық пішіні)
фигура болады. Когнитивтік санада сыртқы сингалдар мен
ішкі сезімдер көмегі арқылы жинақталған ақпараттарды
бір құрылымда танытуда схеманың өзіндік рөлі бар. [2]
Жазушы Софы Сматаевтың шығармаларындағы
схеманың қолданысы төмендегідей
1. Ыржың-ыржың, екі езуі екі құлағында. [С.Сматаев. Қайран жастық.; 8 бет]
Екі езуі екі құлағында. Өте көңілді, көңілі көтеріңкі, қуанышты, мәз-мейрам. [ҚТФС, 201 бет]
2. Дәл осы арада Жомарттың өз адамындай сөйлеп, от тастап отыр. [С.Сматаев. Елім-ай.; 30
бет]
От тастады. Шағыстырды, айдап салды, араздастырды. [ҚТФС, 201 бет]
3. Көкірекке нан піскен қызбалық сабырлық табардай сөз айтылды. [С.Сматаев. Елім-ай.; 42
бет]
Көкірекке нан пісті. Кеудесін керді, мақтанды. [ҚТФС, 201 бет]
4. "Жоспарды қайттім?"деп бармағын тістеп бастық бүлінеді. [С.Сматаев. Қайран жастық.; 9
бет]
Бармағын тістеп. Өкінді, аса қатты қынжылды. [ҚТФС, 117 бет]
5. Сол білікті журналист, белгілі жазушыларыңның бір де біреуінің Бәукеңе баруға жүрегі
дауаламай отыр. [С.Сматаев. Қайран жастық.; 342 бет]
Жүрегі дауаламай. Батылы бармады, қаймықты, тайсалды. [ҚТФС, 278 бет]
6. Омбының генерал-губернаторы дуанға келеді деген хабар қала ұлықтары тұрмақ,
бүкіл бір ояздың даладағы бай мен биін, болысы мен шонжарын да төрт аяғынан тік
тұрғызып, дүрбелеңге салып қойды.[С.Сматаев. Қайран жастық.; 93 бет]
Аяғынан тұрғызды. Мазасын алды, өре түрегелдірді; құрметтеп күттірді. [ҚТФС, 96
бет]
7. Ара-жігі бөлінбей, шоғырлана қоныстанған Арғын, Қоңырат, Дулат жұртының
төскейде малы, төсекте басы қосылған соң той-дүрмегі көбеймей қайтсін. [С.Сматаев.
Қайран жастық.; 402 бет]
Төскейде малы, төсекте басы. Ағайын-туысты, ынтымағы, бірлігі бар, қонысы ортақ
жұрт болды. [ҚТФС, 690 бет]
8. Соғыс та бітер. "Қой үстінде бозторғай жұмыртқалар заман" да келер.
[С.Сматаев.Қайран жастық.; 256 бет]
Қой үстіне бозторғай жұмыртқалады. Тыныштық, бейбіт заман орнады. [ҚТФС, 444
бет]
9. Сен маған бүгін тағы біраз әңгіме айтып, құлақ құрышымды қандырарсың.
[С.Сматаев. Қайран жастық.; 222бет]
Құлақ құрышы қанды. Əбден естіп мейірленді, айызы қанды, тыңдап құмардан
шықты. [ҚТФС, 473 бет]
Ойсурет – концепт қалыптастыру операциясының ең күрделі формасы.
Ойсурет суреткердің қиялдау, суреттеу, ұқсату шеберлігінен туындайды.
Санадағы фантазиялау таланты басым болса, концептіні ойсурет
құрылымында таныту деңгейі жоғары болады. [2,74 бет]

1. Киелі ақ сүт – ана көңілдің шарқұраған аңырауы, аңсауы. [С.Сматаев.Елім-
ай.; 5 бет]
2. Қазақтың басында – күні, табанында – топырағы тұрғанда ән мен күй
тоқтамас! Күйі – тоқтағанда – күні сөнер. Әні біткенде – топырағы таусылар.
Жүректің үні жоқ дейміз. Ол бекер. Жүрек тілі – әні мен күйі. Егіз тілі , егіз
сиқыры. Көл – тұмадан, сай – жырадан, ел – ұланнан құралады.[С.Сматаев.Елім-
ай.; 76 бет]
3. Ерлік рухын, ашу-кегін, жауынгер айбатын, намыскер қайратын ду-ду
қоздыратын жалғыз сөз екі жақтан да суылдаған жебедей борап, өшіккен
үндерді түу-түу қиянға алып қашып жатыр. [С.Сматаев.Елім-ай.; 8 бет]
4. Қаратау – үміт бейнесі. Қаратаудың ар жағы – қалың ел. Қазақ жұрты.
Қаратаудан асса – азаптан құтылады. [С.Сматаев.Елім-ай.; 49 бет]
5. Қара күштің қаруы – өлім. [С.Сматаев.Елім-ай.; 239 бет]
6. Дүние –толқын. Лықсып туып, ығысып шегінеді. Адам – лек, ұрпақ – лек
ауысып жатады. [С.Сматаев.Қайран жастық.; 393 бет]
7. Шын би – халық қамқоры, ел тірегі. Шын батыр – халық перзенті, ұлт
мерейі. [С.Сматаев.Қайран жастық.; 398 бет]
Мысалы:
1. Шилі өзен, қамысты көл – елім еді.
Елім-айым еді. Ошағында от жанғанда,
Скрипт – концептілік
отауынан ән төгілетін сауықшыл қазақ
құрылымның бір типі.
ошағы қаңсып, отауы қаңырап зар
Скрипт қалыптастыратын
кешті. Қаңсырап кешті.
басты элемент фрейм.
[С.Сматаев.Елім-ай.; 6 бет]
Скрипттің санадағы
2. Қаратаудан көш емес, босқын
көрінісі – сценарий
шұбаған. Қара көзден жас емес, қан
құрылымының
аққан. Төл тірсектер тілініп, төбенің
кеңейтілген формасы.
басында қалған. Төл сәбилер ілініп,
[2,19 бет]
жебенің ұшында қалған. Ақ сүт көк
аспанға атып, қызыл қан қара жерді
суарған. [С.Сматаев.Елім-ай.; 6 бет]
4. Қоңыр саз қоңыраудай сылдырады. Қоңыр қаздай мамырлады. Бипыл әуен
бал тамызды. "Саймақтың сары өзені" сарқырап ағып, "Ноғайлы-қазақтың
айрылған күйі" көлеңдеп өтті. Көлеңдеп өтті де, көп жанарға шық түсірді.
Бұлардан соң қоңыр күй кең толғап "Асан қайғыға" "Бұлан жігітті" ерітті.
Сырлы саз тегіс отырғандарды тегіс баурап алды. Сергек әуен шер саумалап,
аңыздан әңгіме өрбітті. Өткен сыр қозғап көлденең тартты. Егес – серпіндей
толқын атты. Күйініш – зардай сүйек сырқыратты. Өкініш – армандай ер
азаматты күйзелткен ел әбігерінен хабар әкелді. Қыз болып жылады. Жігіт
боп кек қуды. Абыз ата Асан боп жерұйық іздеді. Ажалдан тайсалмай,
аспандағы айға қол созған ұланды жоқтады. Ел бірлігін аңсады. Қоңыр саз
қоңыр қаздай мамырлады. [С.Сматаев.Елім-ай.; 74 бет]
Қайран домбыра! Қазақтың қуанышы мен қайғысындай қат-қабат жүретін көңіл күйін
қос шегіңде қалай ғана ұстап қалғансың! Құлақ-күйіңді қайыра білу – ат құлағында
ойнаудан қиын-ау. Тиегін дұрыс қойып, пернесін дөп баса алсаң, он саусақ он түмен, он
лек қолдан кем бе? Анау, анау, бір дірілдеген ешкі шегі дүние үні боп дүрілдеп тұр. Үзіліп
кетпесе екен! Мына үндер жоғалса шаһит боп кеткен жандардың тіріліп келіп, табысып
жатқан сәті бірге үзіледі-ау! Тоқтама, үзілме домбыра! Бір шегіңнен туған жерге
сүйіспеншілік білдірсең, екінші шегіңнен жауға деген өшпеңділігіңді айғақтадың-ау!
[С.Сматаев.Елім-ай.; 77 бет]

Жазушы Софы Сматаевтың шығармасында бұл жолдар «соғыс»
концептісінің мәнін ашатын скрипт құрайды. Берілген
жолдардағы Қаратау, елім-ай, қоңыр қаз, қайран домбыра
сынды тіркестер жекелей қолданыста фрейм болса, бірлесіп келіп
«соғыс» концептісінің мәнін ашатын бірлік болып табылады.
Сценарий. Бұл қандай да бір
кеңістік-уақыттық контекстіде Мысалы:
өрістейтін және қандай да бір 1. – Сәл кідірші, - деп Маржан
мақсатқа тәуелді әрекеттердің етікке жабысқан балшықты
реттелген, тізбектілігі. жаулығының ұшына кір-кір
Сценарийдің вербалды тырнағымен шертіп түсіре
репрезентациясының құрылымы
ереже бойынша бірнеше бастады. "Пақыр-ай! Сағынышың
компоненттерден тұрады, оның неткен зор еді! Туған жердің
ішінде міндеттісі объект, кеңістік, топырағы деп тұрсың-ау! Қайран
нәтиже және субъект, ал уақыт, жер! Көкірегімді ашардай жұпар
жағдай, себеп, құрал иісің аңсатады екен!"
факультативті слот болып
табылады. [2] [С.Сматаев.Елім-ай.; 247 бет]
2. Осыдан он жыл бұрын Цеван-Рабтанның ордасына елші боп бардым. Сонда тұтқында
жатқан жас батырмен кездесіп ем. Тауын сұрады, даласын сұрады. Елім жайлы айттым, жерім
жайында жырладым. Көзіне жас үйірілді. Белімде жердің бір уыс топырағы бар-тын. Соны
ұстаттым. Жігіт топырақты ұзақ иіскеді. Тіліне тигізді. Сонда дүниенің ең асылы, ең
қымбаттысы, ең таптырмайтыны туған жердің топырағы екенін алғаш ұққандай болдым. Жігіт
солығын басып тіл қатты.
- Кермек дәмі бар екен.
- Топырақ болған соң кермек татымаушы ма еді?
- Жоқ! Тердің исі, тезектің исі, жусанның исі. Тер исін әкемнен сезуші едім, тезек исін
анамнан алушы ем, жусан исі даламнан аңқушы еді.
- Қызыл екен-ау, жарықтық!
Жосалы белдің асығыс алынған бір уысы еді. Содан бері белімнен бір уыс топырақ қалмайды.
Қайда жүрсекте ақ топырақ жарылқасын. [С.Сматаев.Елім-ай.; 79 бет]
3. Ерлік таразыға тартылмайды. Ел есінде, жұрт жадында қалса – содан артық құрметі
жоқ. Əңгіме-аңыз, шындық-хикая көп. Соның бәрі саған саяды, домбыра! Артынан жау,
алдынан құз кезігіп топ қазақ дал болыпты. Қатыгез дұшпан таянып кеп қалғанда
жігіттердің бірі қоржыннан домбыраны шығарып алдыңа өңгеріпті.
- Есің ауысқан ба! Садақ тартатын қол жетпей тұрғанда күй шалып қай адасқаның!-деп
қолбасы ұрсады. Күйші жігіт үндемепті. Əлгінде өздері ат тобығынан ғана кешіп өткен
өзеншіктің жағасына барып күй аңыратқан дейді. Жел суылдап, тас атқандай бопты. Тау
көшіп, жер сілкінгендей бопты. Содан өзен буырқанып, долданып су қаптап, қуа келген
жауды ат-матымен толқынға қағып ап, жұтып жіберіпті. Бір ғажабы, күй шалған жігіттің
аяғын аймалаған өзен суы бұрқамапты. Үлкендер айтады, туған жердің топырағы киелі,
суы киелі.
Домбыра үні баяулап басылғанда, өзен байырқалап сабасына түсіпті. Сел тоқтап, күн
ашылыпты. Қара жартас қақ айрылып жол беріпті. [С.Сматаев.Елім-ай.; 78 бет]
4. Күн артынан күн өтті. Кешегі соғып өткен қасірет дауылынан кейін
қайта бас көтерген қазақ халқы елдігін, бірлігін қорғап қалу үшін
жорыққа дайындала бастады. Сай-сайдан тарам-тарам боп ағып келіп бір
жерде қосылып, ұлы, арналы өзенге айналар қуат пен қажыр ел құдіреті
деген ат тапқан. Енді, міне, найзаларының үшкір масағы мен
дулығаларын күн көзінде жарқыратып лек-лек кетіп бара жатқан қол
ұшы-қиыры жоқ кең далада шалқыған кек шалқарындай сезіледі. Осы
қасиетті кегінің ширығуындай болып, қол үстінде ән қалықтайды.
Ұрпақтан ұрпаққа жетер, ел бірлігін, іргелігін діттеген жігерлі "Елім-ай"
қалың әскерді майдан даласына бастап барады. [С.Сматаев.Елім-ай.;
348 бет]
Стереотип – адамдардың қоршаған орта, өмір, дүние туралы
қабылдаған, ой-таным түсініктерінің қайталануынан
тұрақталған іс – әрекеттері мен дағдылары. [2,72 бет]
Ұлттық – мәдени концептілер тек ұлттық
танымда ғана жан-жақты ақпаратымен жүйеленіп,
сол ұлттың мәдени құндылығын көрсететін
концептілер. Мәселен, жазушының
шығармасындағы «соғыс» концептісінің мәнін
ашатын ұлттық стереотиптер болып халық
танымын білдіретін тілдік бірліктер де бар.
Алтыбақан құрған жастардың әрекетінің хабаршысы.
[С.Сматаев.Қайран жастық.; 27 бет] Үш ошаққа бөлініп түскен
қонақтардың сыйлысын өз төріне әкелген шаруа Қазыбектерге көрпе
жайып, шынтақтарына жастық тастады. [С.Сматаев.Елім-ай.; 71 бет]
Сонымен қатар жазушы шығармашылығында “соғыс”
концептісін беруде қара, көк, қоңыр түс атаулары жиі
қолданылған.

Мысалы: Үн-түнсіз отырған әкелі-балалы екеуімізге кезек-кезек қарап
қойып, бірде тезегін, бірде қара қазанын әкеліп кешкі тірлік қамында
қыбырлап жүр. [С.Сматаев.Қайран жастық.; 4 бет]Әкем қара
домбырасын алды. [С.Сматаев.Қайран жастық.; 4 бет] Көк түтін көз
ашытып ұйлығып тұр. [С.Сматаев.Қайран жастық.; 7 бет] Қасиет нәрі
дарыған қара шаңырақтан шерлі ана сол түнде келешегінен үміт күткізер
шипалы ырымның белгісін көріп еді. [С.Сматаев.Елім-ай.; 61 бет]
Қара қазан – қазақ дүниетанымы мен мәдениетінде алар орны ерекше. Құрамындағы
қара сөзі оған қасиетті деген мағына беріп, мәнін тілдік тұрғыда айқаптап тұр. Қазан киіз
үйдің дәл ортасына, отты – өмірдің бастауы деп түсініп ошаққа қойылады. Отқа табыну
түркі халықтарында, оның ішінде қазақтарда осындай таным түсінік тудырғанға ұқсайды.
Ертеде бір елді шапқан кезде жеңістің белгісі ретінде шаңырағын жерге түсіріп, қазанын
екіге бөлетін болған. Жау екі ел бітімге келгенде бір-бірімен шаңырақ пен бүтін қазан
алмасатын болған. Сөнген ошақ отбасының өшкенін білдіретіні белгілі, сол себепті де
"ошағың сөнбесін" деген бата тілек үлкен мәнге ие.
Көк аспан – көк түсті киелі санаумен байланысты халық шығысты да киелі санап,
шығысқа қарап тілек тілеген, киіз үйдің есігін шығысқа қаратып ашқан. Бұның бәрі ұлы
"көк" аспан тәңіріне табынудан келіп шыққан. Демек, көк түс – адалдықтың, мәңгіліктің,
тұрақтылықтың символы ретінде танылған. Бұл – халық танымының айнасы. [3, 27 бет]
«Соғыс» концептісінің аясына өзара шектес «өмір», «өлім»,
«қайғы» концептілерімен байланысты алуан түрлі тілдік
бірліктер кіретін болғандықтан, олар ассоциациялық
элементтері болып табылады. [1, 14 бет]
«Соғыс – өлім, шығын» когнитивтік
моделі. «Соғыс» концептісін Жазушы С.Сматаевтың
айқындауда «өмір», «өлім» шығармашылығында «Соғыс –
концептілері үздіксіз түрде орын өлім, шығын» когнитивтік
алатын ажырағысыз бірлікте көрініс моделінің көрініс табуы: Мен
береді. «Дүниежүзіндегі қай ұлтқа көшермін, кетермін
қатысты алсақ та, ғаламның тілдік ғұмырдан!...Үмітімді, анау
бейнесіндегі «соғыс» рауандап келе жатқан таңдай
макроконцептісінің өзегінде «өлім» арманды бір үмітімді серік еттім.
концептісі тұрады. Себебі соғыстың Қайта айналып, кек бастап келер
басталуы, жүргізілуі жҽне аяқталуы сапарларыңды тосып жатырмын?
сияқты кезеңдерінің қай-қайсысы да Күтіп жатырмын, елім!...-деп үнсіз
адам өлімімен тығыз байланысты. Кісі ұалды да, сылқ етіп құлай кетті.
өлімінсіз соғысты елестету тіпті де Сол жатқаннан қайтып басын
мүмкін емес. Сондықтан тіл көтермей, күн шыға қайтпас сапар
ұстанушының когнитивтік базасында шекті. [С.Сматаев.Елім-ай.; 247
соғыс – адамзат өміріне төнген қауіп бет]
ретінде орныққан» [1, 14 бет]
«Соғыс – зорлық, зұлымдық» когнитивтік моделі. Соғыс - байлыққа,
билікке қол жеткізудің, қол астындағы құлдар санын көбейтудің, яғни
мемлекеттегі, хандықтағы еңбек күшін арттырудың да бір құралы. Ол
зорлық, зомбылықсыз болмайтыны анық. Соғыс ұғымы жазушының жеке
логикалық ой-өрісі ерекшелігіне орай шығармада түрлі тіркестермен
келуімен танылады.

Мысалы: Кегім қайтты. Харгацут-Тугурең-Темірдің жас қанына
сарысудың суындай мына кәрі төбеттің қанын қостым. Ерім
кінәсіз еді, арам пиғылдың құрбаны болды. Хұтқай-Туфа мені мен
сіздің алдыңызда жазықсыз еді, көзін жойғыздым. Осымен шемен
боп түйілген кегім түгел қайтты. Сіз ерімді өлтірттіңіз, мен
шалды өлтірттім. [С.Сматаев.Елім-ай.; 17 бет]
Мысалы: Рабиға сыздықтата күрсініп,
«Соғыс – қайғы-қасірет» көзін жұмды. Баяу бұлдыраған күңгірт
когнитивтік моделі. Жазушы жалынды жыбырлаған сирек кірпіктер
шығармашылығында «соғыс» жұтып жіберді. Сирек кірпіктердің
концептісі өзара шектес «өмір», астынан мөлт етіп қос маржан ытқып
«өлім», «қайғы» концептілерімен шыға келді де, өрмекшінің торындай
байланысты алуан түрлі тілдік әжімді жүзді қақ тіліп, төмен
бірліктер арқылы репрезенттелген. сырғанады. [С.Сматаев.Жастық шақ.;
Автордың танымдық білімдер 234 бет] Жетім сырын жетім жүрегі
жүйесінде әке-шешесінен, туыс- түсінді. Разы көңіл іңкәрлік сезінді.
туғанынан, сүйгенінен айрылған Сағыныш та – іңкәрлік. Эльза күрсініп
кейіпкерлердің жан-ахуалынан қалды. [С.Сматаев.Жастық шақ.; 234
көрініс тапқан. [1, 14 бет] бет]
«Соғыс – батырлық» когнитивтік моделі. Соғыс кез келген халық
танымында ең алдымен үрей болып танылса, екіншіден
батырлықтың танылатын тұсы. Үрейге бой алдырмау, қорықпау –
адам бойындағы батырлық мінездің негізі. Соғыстағы жеке адамның
батырлығы тіліміздегі «Ер сасқанда белгілі, ат шапқанда белгілі»,
«Ел басына күн туса, Ер жігіт атқа ер салар», «Ерді тасқанда көр,
Жауды қашқанда көр», «Ер – майданда сыналар» т.б. паремиялардан
танылады. [1, 14 бет]
Мысалы: Қазақтар жағынан көшелі жирен айғырға мінген нар тұлғалы
батыр атын ойқастырып ортаға шыға берді. [С.Сматаев.Елім-ай.; 8 бет]
Батырлық деген немене?
Алқынбай шығу төбеге.
Алысқан жауда ысырып
Жараның саны денеде.
Батырлық деген немене?
Кек жолын қуған немере.
Шашылмаған шаңырақ,
Шаншылған – уық, кереге. [С.Сматаев.Елім-ай.; 134 бет]
Қынаптан қылыш суырмай
Қарысқан жау бүлк етпес.
Жуылмай қастың қанымен,
Намысқа тиген кір етпес[С.Сматаев.Елім-ай.; 102 бет]
Жазушы С.Сматаевтың
шығармашылығында қаны
тасу, қанға бөгу, қан көмейлеп, Жазушы танымында «қан» архетиптік
құм қапқан, қызыл қан, қанын символ қатарына еніп, екі жақты
қарама-қарсы мағына білдіреді.
шашу, қан жылау, қан майдан,
Сонымен, жазушы туындылары
қанды ауыз, қан жұту, аппақ бойынша «Соғыс» концептісін
қарға тамған қызыл қан т.б. сипаттайтын тезаурус жау, дұшпан,
тіркестер «соғыс» концептісінің төңкеріс, ажал, қан, майдан, туған
«қан» лексемасымен жер, жусан исі, ұрыс, шайқас, қашу,
жорық, шабуыл, ән, қайғы, қасірет,
ассоциацияланатынын көрсетеді.
қақтығыс т.б. сөздердің семантикасы
Бұл мәтіндердегі «қан» арқылы айқындалды.
компоненті соғыс, жаман тілеу
символы ретінде танылған.
Жазушы С.Сматаевтың шығармашылғына концептуалды
талдау жүргізу барысында «Соғыс» концептісі күрделі
құрылым екені анықталды. Жазушы шығармаларындағы
соғыс ұғымына қатысты «қан» лексемасы символдық (туған
жер, соғыс) иеленіп, «соғыс» концептісін сипаттайтыны
айқындалды. «Соғыс» концептісін лексикалық,
фразеологиялық жҽне паремиологиялық бірліктер де
концептуалдық қырынан таңбалайтыны анықталды. Жазушы
шығармашылғы арқылы «соғыс» концептісінің ішкі
құрылымы мен ұлттық ұғым түсініктердің танымдық
элементтерін ұғынуға болады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қасенов С.Е Ілияс Жансүгіров поэзиясындағы «Соғыс» концептісінің
танымдық мазмұны Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология
ғылымдары» сериясы, №1 (35), 2011 ж.
2. Қожахметов Ф. «Ғаламның тілдік бейнесінің құрылымының концептілік
жүйеде талдау» (конф.материалдарынан)
3. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі
(Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум”,
2010. – 180 бет.
4. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. –Алматы: ҚазАқпарат,
2007 – 356 бет
5. Софы Сматаев "Елім-ай" романы 1 том. Алманар баспа үйі. Алматы, 2009. – 426
бет.
6. Софы Сматаев «Қайран жастық» .Елорда . Астана, 2001. – 405 бет.

Ұқсас жұмыстар

АҚШ ПЕН МЕКСИКА АРАСЫНДАҒЫ СОҒЫС, СОҒЫСТЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ

Қажеттілік иерархиясы

ДЕМОКРАТИЯ САЯСИ МӘДЕНИЕТТІНІҢ ТҮСІНІГІ

Мәдениет философиясы

Ұтымды тамақтану. Салмағы артық адамдардың тамақтану принциптері

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҒАЛАМДЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР

Қажеттіліктер иерархиясы теориясы

Әлеуметтік топтар, қатынастар

Бюрократияның түсінігі және ерекшеліктері

Пәндер