Түркі тілдері

Презентация қосу

Тақырыбы:

ҚАЗАҚ ТІЛІ - ТҮРКІ
ТІЛІН САҚТАҒАН
БАЙЫРҒЫ ХАЛЫҚ
Түркі тілдері

Түркі тілдері — Шығыс Еуропадан, Сібір мен
Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 180
млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші
тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын
болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Түркі
тілдер жанұясы Алтай тілдері әулетіне жатады.
Қазақ тілі соның бірі боп табылады
Көрнекті түркітанушы Н.А. Баскаков Түркі тілдері-нің фонет.,
граммат. ерекшеліктерін сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи
даму, геогр. орналасу жағдайымен ұштастыра отырып, бұл
тілдердің тарихын төмендегідей кезеңдерге бөледі:

1) алтай дәуірі;

2) ғұн дәуірі;

3) көне түркі дәуірі (5 – 6 ғ-лар);

4) орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпаларының қалыптасу кезеңі;

5) жаңа түркі дәуірі немесе түркі халықтарының қалыптасуы мен даму дәуірі (16 – 19 ғ-лар);

6) ең жаңа дәуір (20 ғ.) немесе түркі тілдерінің Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі даму дәуірі
Алайда оның екі дәуірі болғанын
тұспалдап айтуға болады:

) Орал-алтай ) Орал және алтай
тілдерінің ортақ тілдерінің бір-бірінен
дәуірі, бұл – көптеген бөліну кезеңі, бұдан
ру мен тайпа соң түркі, моңғол,
тілдерінің бөлінбеген тұңғыс-маньчжур
кезеңі; және корей-жапон
тілдерінің
тармақтарға бөліну
дәуірі.
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни
қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып
келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы
сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш
ретінде құрылады.
Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын
өткізгендіктерінен, өзара және де басқа тілдес халықтармен араласып,
өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен.
Әсіресе моңғол, славян және парсы тілдерімен ықпалдасу өте терең
болған. Бұл ықпалдасу әр бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің
тарихи дамуын біраз өзгерткен салдарынан, түркі тілдерінің
классификациясының бірнеше жүйесі бар. Бүгінгі күндері ең кең
қабылданған классификация жүйесі А.Н. Самойловичтің
классификациясы боп танылғанмен кейбір жағдайлар әлі де пікірталас
тудыруда.
Қазақ тілінің туыстас тілдер ішінде алатын орны
Қазақ тілі түркі тілдері тобына енеді. Қазіргі кезде отызға жуық түркі
тілі бар. Түркі тілінде сөйлейтін халықтардың көпшілігі бұрынғы
ССРО-да, жеке-жеке республикаларда, Ресейдін құрамындағы
республика-ларда, автономиялы облыстарда тұрады. Олар:

қазақ;
әзербайжан;
қырғыз:;
өзбек;
түркмен;
чуваш;
башқұрт және т.б.
Түркі тілінде сөйлейтін халыктардың біразы Түркия, Иран, Ауғанстан,
Қытай, Монғол Халық Республикасында, т. б. жерлерде де тұрады.
Қазак тілі — Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар басқа туысқан
республикаларда, сондай-ақ шетелдерде (Қытай, Ауғанстан, Монғолия,
т. б.) де тұратын қазақтардың ана тілі.
Түркі тілдері өзара туыстас болғандықтан, олардың бір-бірімен
жақындық-тары, ортақ қасиеттері мол. Қазақ тіліне ең жакындары —
ноғай, қарақалпақ, қарашай-балқар, қырғыз, татар, башкұрт, құмық
тілдері. Түркі тілдерінің туыстастығы олардың лексикалық құрамынан,
фонетикалық (дыбыстық) жүйесінен, грамматикалық құрылысынан
байқалады. Көптеген сөздер түркі тілдеріне ортақ болып келеді. Оны
кестеден көруге болады.
1) басқа түркі тілдерінде сөз басында «й» 2) басқа түркі тілдеріндегі ш дыбысы
келетін жерде қазақ тілінде ж дыбысы қазақ тілінде с, ал ч дыбысы ш
айтылады: йаш-жас, йол — жол, йаз — дыбысына ауысады: аш — ас, таш —
жаз, йыл — жыл, йоқ — жоқ, т. б. тас, ич — іш, куч — күш т. б.;

Сондай-ақ сөздердің септелуіңде, тәуелденуінде,
көптелуінде, жіктелуінде де ұқсастықтар
бар.Түркі тілдерінің бір-бірінен
айырмашылықтарын да білген жөн.Қазақ тіліне
тән мына сияқты ерекшеліктерді байқауға
Мысалы: қазақ тілінде сөзге ат-тар, қыз-
болады:
3) дыбыс үндестігінің ілгеріңді ықпал дар, жас-тың, қыз-дың, бала-лар, бала-
заңдылығы бойынша қазақ тіліндегі ның, көш-тер, кеш-тің болып қосымша
қосымшалардын қатаң, ұяң, үнді жалғанса, өзге түркі тілдерінде, негізінен,
дыбыстардан басталатын бірнеше олар былай қолданы-лады: ат-лар, йаш-
түрлері басқа түркі тілдерінде бола ниң, қыз-ниң, бала-лар, бала-ниң, көч-лер
бермейді.. т. б
Қазақ тілінің шығу тарихы

Бұл кезде қыпшақ және басқа қазақ тайпалары Алтын
Орда мемлекетінен бөлініп шығып, "Қазақ" деген
этникалық атпен өз алдына этнос болып қалыптасқан.
Орта ғасырларда қоңырат, қыпшақ, алшын, үйсін, дулат,
арғын, найман, керей, жалайыр т. б. тайпалардың,
олардың бірлестіктерінің ауызекі сөйлеу тілімен қатар
жазба әдеби тілі болған, ол ауыз әдеби тілімен қатар
өмір сүрген. Ескі Қазақ тілінің негізінде Қазақтың
халық тілі, одан кейін қазіргі ұлттық тілі дамып
қалыптасқан
Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына үлкен үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар
мен халықтардың өз заманында қолданған тілдері - қазіргі қазақ тілінің қалыптасуы мен
дамуының қайнар көзі. Олар X - XV ғғ. өмір сүрген бұлғар, қыпшақ, оғыз және қарлұқ сияқты
басты-басты тайпалар одақтарының құрамына еніп, солардың тілінде сөйлеген. Басты бір
фонетикалық заңдылықтар д-з-й (адақ - азақ - айақ), н-ң-й (қон-қоң-қой), ғ мен г
дыбыстарының й, у болып өзгеруі немесе айтылмай түсіп қалуы т. б. осы кезде қалыптасқан
(д, з, н, ң, ғ, г дыбыстарын қолданатын тілдер не көне, не ескі болып есептеледі, осыған орай
қазақ тілінде адақтау - айақтау, суғар - суар, жаз-жай сияқты сөздер кездесе береді). Орта
ғасыр түріктерінің, соның ішінде қоңырат, қыпшақ, алшын, дулат, арғын, керей, найман,
жалайыр т. б. рулар мен тайпалардың, олардың одақтық бірлестіктерінің ауызекі сөйлеу тілі
мен қатар жазба әдеби тілі де болған, ол ауыз әдеби тілімен қатар өмір сүрген. Сол тілдерде
жазылып қалған (немесе айтылып жүрген) нұсқалар мен ескерткіштер де аз емес: "Едіге", "Ер
Сайын" жырлары (алшындар тілінде), "Ер Көкше", "Қабанбай батыр" (керейлер тілінде),
"Мұхаббатнаме", "Алпамыс" (қоңыраттар тілінде), "Орхон - Енисей ескерткіштері" (дулаттар
тілінде), "Наһдж-ул-Фарадис" (кердерілер тілінде), "Кодекс куманикус" (қыпшақтар тілінде)
пайда болған (профессор С. Аманжолов).
Халық тілінің орайына қарай қалыптасқан іс қағаздары (кеңсе тілі) мен ғылым
әдебиеттер жазылатын (ғылыми стиль), хат-хабар қағаздарын жазатын арнаулы
тіл (эпистолярлық стиль) т. б. да қоғамдық-әлеуметтік, саяси-әкімгершілік,
мәдени-шаруашылық салаларында қызмет жасайтын жазба тіл әртүрлі стильдер
бойынша жүзеге асу процестерінен көріне бастады. Ол жалпы түркілік,
ортаазиялық жазба әдеби тілмен ("түркі" деп аталатын тілмен) байланысты
болды, оған, бірінші жағынан, Орта Азия халықтары тілдерінің өзара
жақындығы мен халықтардың құрдай араласып жатқандығы себеп болса, екінші
жағынан, сол кездегі тілдік материалдардың кейінірек көбінесе шет өлкелерде
(Қазан, Омбы, Орынбор, Санкт-Петербург, Ыстамбул, Томск, Тройцк, Уфа т. б.)
басылып отыруы әсер еткен болу керек. Ол кездегі қазақ пен ноғай тілдеріне
ортақ туындылар әрбір ұлттық тілдердің тағдырына өз іздерін қалдырды,
дегенмен, олар "біршама қазақыланды". Қазіргі қазақ тіліне қарағанда, ол
дәуірдегі тілдің азды-көпті өзіндік (лексикалық, фонетикалық, грамматикалық,
синтаксистік, стильдік т. б.) ерекшеліктері болды.
Назар
аударғандарыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Қазіргі түркі тілдері бойынша қысқаша мәлімет

ЖЫЛЫ ШЫҒЫС ТҮРКІ БАТЫС ТҮРКІ

Қазақ және орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы

Тілдердің генеологиялық классификациясы

Тілдердің классификациясы

Орал тілдері шоғыры

Түркі ғалымы

Мағжан Жұмабаев Түркістан өлеңі

ҒҰН ДӘУІРІ ТҮРКІТАНУДЫҢ ҚАЙНАР

XIX ғасырдағы салыстырмалы-тарихи тіл біліміне ғалымдардың қосқан үлесі

Пәндер