Сөзжасамдық тәсіл

Презентация қосу

Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты

СӨЗЖАСАМ

Қостанай, 2020 жыл
Жоспар

1. Сөзжасамдық талдау

2. Сөзжасамдық ұя

3. Сөзжасамдық тип пен үлгі
Сөзжасамдық тәсіл

Аналитикалық

Лексико-
Синтетикалық
семантикалық

Сөзжасамдық
тәсілдер
1. Синтетикалық тәсіл
• 1. бас – мамандық атауымен
1. бастық – туынды сөз, тіркесіп келетін, лауазым
син.т. Екі бірліктен мағынасында.
тұрады: біріншісі – түбір • 2. –тық – туынды зат есім
негіз сөз, екіншісісі – құрайтын өнімді жұрнақ.
• Бастық – жетекші, басқарушы
сөз.туд.жұрнақ адам

2. бақташы – туынды
• 1. бақ – малды бағу, қарау.
сөз, син.т. Екі бірліктен • 2. –ташы – кәсіп атауын
тұрады: біріншісі – түбір тудыратын жұрнақ.
негіз сөз, екіншісісі – • Бақташы – мал бағушы, малшы.

сөз.туд.жұрнақ
3. келіншек - туынды • 1. келін – ұлдың әйелі, келіншегі.
сөз, син.т. Екі бірліктен • 2. –шек – туынды зат есім
тұрады: біріншісі – түбір тудыратын жұрнақ.
негіз сөз, екіншісісі – • Келіншек – жаңа түскен жас әйел.
сөз.түрл.жұрнақ
Аналитикалық тәсіл
• 1. өнер – шеберлік, іскерлік
1. өнеркәсіп - • 2. кәсіп – тіршілік әрекеті,
мамандық.
анал.тәсіл, сөзқосым. Екі • Өнеркәсіп – халық
бірліктен тұрады: екеуі шаршашылығының шикі затты
де – түбір негіз сөз. өндейтін, бқйымдар жасайтын
саласы.

2. бес-алты - анал.тәсіл, • 1. бес – төрттен кейінгі есептік сан
қосарлау. Екі бірліктен • 2. алты – бестен кейінгі есептік
тұрады: екеуі де – түбір сан
• Бес-алты – жалпылама сан
негіз сөз. мөлшері

3. Батый қаған –
• 1. Батый – хан есімі
анал.тәсіл, тіркестіру. • 2. Қаған – лауазым аты
Екі бірлітен тұрады: • Батый қаған – Ақ Орда ханы
екеуі де – түбір негіз сөз.
Лексико-семантикалық тәсіл

• 1. қырық – отыз тоғыздан
кейінгі есептік сан
1. қырқы – негіз сөз, • 2. қырқы – өлген адамның
лекс-сем.тәсіл. қайтыс болғанына 40 күн
өтуіне қарай берілетін құдай
асы

• 1. тоқсан – сексен тоғыздан
2. тоқсан – негіз сөз, кейінгі есептік сан
• 2. тоқсан – жылдың төрттен
лекс-сем.тәсіл. бір бөлігі, ширегі.

• 1. өтіл – етістік, іс-әрекеттің
3. өтіл – лекс- іске асырылуы, өтілуі.
• 2. өтіл – тәжірибе, өтілмен –
сем.тәсіл. тәжірибеден өткен адамды
айтады.
Синтетика-аналитикалық тәсіл
• 1. ән – сазы бар музыкалық
1. Әнші Әміре шығарма
• 2. –ші – кәсіп атауын тудыратын
жұрнақ.
(тіркестіру) • Әнші – әнді жақсы орындай
білетін адам.

2. балалық • 1. бала – сәби, нәресте, бөбек.
• 2. –лық – туынды зат есім
шақ жасайтын жұрнақ.
• Балалық шақ – кәмелеттік
(тіркестіру) жасқа толмаған балғын шақ.

• 1. аға – ағайындас бауырлардың
3.ағалы-іні жас жағынан үлкені
• 2. іні – ағайындас бауырлардың
жас жағынан кішісі.
(қосарлау) • 3. –лы – зат есімнен сын есім
тудырушы жұрнақ0
Аналитика-синтетикалық тәсіл
1. Қыз- • 1. қыз – ұрғашы жынысты сәби, әйел
бала.
келіншек • 2. келіншек – жңа түскен жас әйел
• Қыз-келіншек – тұрмысқа шықпаған
бойжеткендер мен шыққан әйелдердің

(қосарлау) жалпылама атауы, көптік мағынада
қолданылған.

2. он бесінші • 1. он – тоғыздан кейінгі есептік сан
• 2. бес – төрттен кейінгі есептік сан

(тіркестіру)
• 3. –інші – реттік сан есім тудырушы
жұрнақ

3. жақсы-
жамандық
• 1. жақсы – жаман емес, оңды, тәуір.
• 2. жаман – нашар, сапасы төмен.
• 3. –дық – сын есімнен зат есім
тудырушы жұрнақ.
(қосарлау)
Синтетикалық, лексико-семантикалық тәсіл
Аналитикалық, лексико-семантикалық тәсіл
СӨЗЖАСАМДЫҚ ҰЯ 1 САТЫ 2 САТЫ 3 САТЫ

өтем өтемақы
өтесін өтеулі
өтеу өтеусіз
өтеуші өтеушілік
өтеуі
өткел өткелек
өткелсіз
өткен өткен-кеткен
өткер өткерме өткермеле
өткиіз өткеру Өткеруші
өткіз өткізгіш Өткізгіштік

ӨТ өткін өткінші Өткіншілік
өтпе өтпелі
өтпежел
өтіс өтпежол
өтті өтті-кетті
Өтімсіз
өтімділеу
өтім Өтімді өтімдірек
өтімділік
Өтімпаз
өтіл өтілмен
өту өтуші
Сөзжасамдық тарам:
Өт сөзінде 15 тарам бар:
Сөзжасамдық жұп
Сөзжасамдық тізбек
Өт – әрекеттің, оқиғаның болуы, белгілі бір іс-әрекеттің орындалуы, іске асуы

өтем - қарымта, қайтарым, өтеу
өтемақы - келтірілген зиянның есесін қайтару, төлеуін берушілік
өтесін - бір нәрсенің қарымтасы, есесі.
өтеу - белгілі бір іс-әркетті іске асыру
өтеулі - төленген, өтелінген
өтеусіз - өтеуі жоқ, теңдесіз, өтелмеген.
өтеуші - өтемді өтейтін адам
өтеушілік - парызын, міндетін орындаушылық
өтеуі - бір нәрсенің төлемі, өтемақысы, қарымтасы
өткел - өзеннен өтетін таяз жер, кешу
өткелек - малды жеке-жеке өткізу үшін ағаштан жасаалған тар,
қыспақ жол
өткелсіз - кешіп, жалдап өтетін жері, өткелі жоқ.
өткен-кеткен - ары-бері жол жүрген адам, жолаушы
өткер - өмір өткізу, тіршілік кешу
өткерме - теміржолдан кесе өту үшін кемеге мінуге арнайы
жасалған көпір
өткермеле - бірнеше рет ары-бері өткізіп ілу, тоңу.
өткиіз - оттың орнын ойық етіп қалдырып, суық өтпеу үшін айнала
төңірек жерге жаюға арналған киіз.
өткіз - белгілі бір іс-әрекетті іске асыр, орында.
өткізгіш - өз бойынан электр тогы мен ылғалды өткізетін зат
өткізгіштік - токты, жарықты, жылуды өткізетін қасиеттің барлығы.
өткін - ызғырық жел.
өткінші - олай-бұлай жүретін, өте шығатын, жүргінші.
өткіншілік - қысқа мерзімдік, уақытшылық.
өтпе жол – жолдың кесіп өтетін жеріне көпір жасап, бірінің үстінен юірін
өткізетін жол.
өтпелі - өткінші, құбылмалы.
өтпежел - желдің өтуі, желорай.
өтті - суық жел
өтті-кетті - өтіп-кеткен, өтесілі
өтіл - берген дүниесі, өткен заты
өтілмен – тәжірибеден өтетін адам
өтім - бір нәрсенің өту қарқыны
өтімді - қолдан-қолға тез өтетін
өтімділеу - жоғары бағамен сатылатын, нарықтылау, құндылау.
өтімділік - жұмсалған шығынның ақталуы, қайта өндірілуі
өтімдірек - өтімділеу, өтімді
өтімсіз - тез өтпейтін, құнсыз.
өтімпаз - өтуге бейім, өткіш.
өтіс - алыс-беріс, ауыс-түйіс.
өту – белгілі бір қозғалыстан жылжу.
өтуші – жолаушы, жүргінші.
« Өт » негізгі түбірінен жасалған
сөзжасамдық ұяда:
Сөзжасамдық ұяда тәсілдердің
үш түрі де кездеседі:
Сөзжасамдық тип
Мысалдар: туысқандық, батылдық,тездік, мендік,
қоғамдық,өздік.
Бірінші белгісі бойынша:
Зат есімге: туысқандық,
батылдық, тездік.
Сын есімге: мендік,
қоғамдық,өздік.

Екінші белгісі бойынша:
Заттық ұғым: туысқандық, тездік.

Үшінші белгісі бойынша:
-дық жұрнағы арқылы:
туысқандық, батылдық, қоғамдық.
-дік жұрнағы арқылы: тездік,
мендік, өздік.

Ұқсас жұмыстар

Сөзжасамдық тәсілдер

Есерсоқ тау, есерсоқ тық

Сөзжасамдық тәсілдер тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтарының біріне жататыны

Сөзжасам жүйесі

Аға редактор

Шық сөзіне байланысты сөзжасамдық жұп

Сын есім сөзжасамы

Сөз құрамы

Сөзжасам тіл білімінің дербес саласы

Сөзжасамдық калька

Пәндер