Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту методикасының негізін қалаушы

Ахмет Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту

методикасының негізін қалаушы

Ахмет Байтұрсынов - қазақ халқының әлеуметтік өмірі мен мәдениетінде аянбай, адал қызмет еткен қазақ халқының «рухани көсемі».

Ол - ең алдымен, қазақ балаларына ана тілінде сауат ашып, әрі қарай қазақ тілінде оқуын жалғастыруға көп күш жұмсаған ағартушы қайраткер. Осы мақсатты орындау үстіде ол қазақ тілін, дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылысын баяндап, талдап-танытқан зерттеуші, әрі сол зерттеулердің негізінде «Әліппе» мен тұңғыш ана тілі оқулықтарын жазған .

Балалар,

Оқуға бар, жатпа қарап!

Жуынып, киініңдер шапшаңырақ!

“Аллалап” ал кітапты қолдарыңа,

Құлдарын құдай сүймес жалқау болған.

Әдістемеге қатысты туындылары

Әліп-би

(1928 ж. )

Оқу құралы

(1912 ж. )

Тіл - құрал (1914 ж. )

Тіл жұмсар

(1925)

Сауат ашқыш

(1926 ж. )

Баяншы

(1920 ж. )

Еңбектері

Кітаптар

сөйлейді

“Тіл - құрал” мынадай бөлімдерден тұрады:

Морфологияға арналған бөлім (1914 ж. ) ;

Фонетикаға арналған бөлім (1915 ж. ) ;

Синтаксиске арналған бөлім (1916 ж. ) ;

“Тіл - құрал” - қазақ тілінің тұңғыш оқулығы. Оқулық қазіргі қазақ тілі оқулықтарының негізі болып қаланды. “Тіл - құрал” қазақ тіл білімінің тарау-тарау салаларының құрылымын жүелеп, ғылыми негізін салған зерттеу. Ол тұңғыш грамматикалық терминдерді қалыптастырды.

Терминдерге мысал келтіретін болсақ, зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, бастауыш, баяндауыш, пысықтауыш, шылау, сөз таптары, сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз т. б. Тілдік категорияларды ұғындыру мақсатында “сынау”, “дағдыландыру” деген терминдері қазіргі заманғы әдістеме ғылымы үшін маңызы зор.

А. Байтқрсынұлы да қазақ тіліндегі сөздерді әуелі атауыш сөздер, шылау сөздер, одағай деп үш топқа бөледі. Әрі қарай іштей жіктеп, қазақ тіліне қатысты тоғыз сөз табын атайды. Мысалы, зат есім, cын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулық, одағай. Шылау сөздер іштей:үстеу, демеу, жалғау.

титул

А. БАЙТҰРСЫНОВ

Б А Я Н Ш Ы

Қазақ мұғалімдері үшін

Бастырушы: Кіндік қазан өзгеріс комитетінің оқу бөлімі

Р. В. Ц. КАЗАНЬ. Тираж 8600 экз

Казань, 6-я государственная типография

1920

Әліппе кітабы оңай болып, оқытқанда балаларды аз қинаса, соғұрлым жақсы болмақшы. Осыны ойлап, әліппе оңай болмағын көздеп, бірінші әліппенің басынан аяғына шейін оңай һәм қысқа сөздерді алдым; қазақ сөзіедегі харіптерді оқвп шыққанша, балалардың жолында малтыққандай еш қиындық ұшырамас. Екінші, бұл әліппеде әр дыбысқа, өзіне деп анықтап, харіп арналды; олай болғанда бұрынғыдай бір харіп әр түрлі орында әр түрлі оқылмай, қай орында болса, бір харіп бір-ақ түрлі оқылады; бұл һәм оқуды жеңілдетеді.

Оқу құралы

Балалар бұл жол басы даналыққа,

Келіңдер, түсіп, байқап қаралықта!

Бұ жолмен бара жатқан өзіңдей көп,

Соларды көре тұра қаралық па?

Даналық-өшпес жарық, кетпес байлық,

Жүріңдер іздеп тауып алалық та!

“Оқу құралы” 1912 жылы Орынбор қаласында жазылған. “Қазақша алифба” еңбегі қазақ тіл білімі тарихындағы тұңғыш әдістемелік құралдардың бірі. Бұл әдістемелік құрал - қазақ тілін практикалық жағынан үйрету әдістері жүйесі, қазіргі қазақ әдістемелік ілімнің бастауы.

А. Байтұрсыновтың әріптерді таныту әдісінің тәсілдік негізі мыналар:

Әріптерді бөлек- бөлек жаздыру;

А-дан бастап әріпт-ң әр бірін балаларға бөлек-бөлек көрсету;

Алифбаға қаратып оқыту;

Бормен тақтаға үлкен етіп жазу;

Тақтаға бөлек-бөлек жазып көрсету;

Әріптерді келесі әріптермен жалғастыру.

“Тіл жұмсар” 1928 жылы Қызылордада жарыққа шыққан. I бөлімде “әріптер мен әріп белгілерін, түрлі орында көбірек жұмсалатын сөз бөлшектері мен сөйлем бөлшектерін жаза білуді тәжрибе арқылы жұмыс істетіп үйрету көзделген. Ал II бөлімде I бөлімдегілердің көбі қайта келеді, бірақ олар пысықтау ретіндеемес, ондағы білімдерді тереңдетіп, аудандарын кеңейтіп, білдіру ретінде келеді.

“Тіл жұмсардағы” қарастырылатын басты мәселелер:

Тыныс белгілері;

Сөілем түрлері;

Сөз тіркестері;

Дыбыс түрлері.

“Сауат ашқышта” А. Байтұрсынов иллюстративтік материалдарды ұсынуда үлкен тәрбиелік әрі тіл ұстарту мүддесін көздегені байқалады. Автор жалпы оқулыққа тән “жеңілден ауырға, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге” деген принципті ұстанған.