Жай сөйлем

Презентация қосу

СИНТАКСИС.Жай
сөйлем.Төл сөз бен
төлеу сөз.Біріңғай
мүше мен
Жалпылауыш мүше

Орындаған:Амантай Аяжан ҚтӘ-31
тобы
СИНТАКСИС

Синтаксис ( гр. σύνταξις - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - сөз тіркесі
туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер
өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де,
сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады. Синтаксис
сөйлеудің калыптасу ережелерін зерттейді. Қазақ тілінің
синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп
келеді: сөз тіркесінің синтаксисі, сөйлемнің синтаксисі. Соңғысы
өз ішінен жай сөйлем синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі
болып жіктеледі.
СИНТАКСИС

Сөз тіркесінің Сөйлемнің
синтаксисі синтаксисі

Сөздердің өзара тіркесу
Сөйлемнің құрылу
қабілеттілігі,тіркесу
принциптері ,сөйлемнің
тәсілдері мен
құрамы түр-түрі
формалары,сөз тіркестерінің
қарастырылады
құрамы , олардың құрамы
түр-түрі қарастырылады .
Сөйлемнің
ұйымдастырушы
ұйытқысы-
предикативтік қатынасқа
түскен , предикативтік Тек осы ұйытқы
мағынаны білдіретін тұлғалардың
мүшелер қатынасынан
құралған тұлға
ЖАЛАҢ СӨЙЛЕМ
болады.
Сөйлемнің жайылу (кеңею)
мүмкіншілігі шексіз емес.
Оның өлшеуі бар

Ұйытқы құрылымның
үстіне тұрлаусыз
мүшелерді қатыстырып
ұйымдасқан сөйлем
ЖАЙЫЛМА СӨЙЛЕМ
болып есептеледі.

Сөйлеуде
жайылма сөйлем
жиі ұшырасып,
жұмсалады.
Жақтық мағынаға, формаға
ие конструкция ЖАҚТЫ
СӨЙЛЕМ ретінде танылады.

Жақтық мағына, жақтық
Сөйлемнің
форма бастауыштың
грамматикалық бір
лексикалық
белгісі құрамында
болмысынан,
жақтық форманың
баяндауыштың жақтық
болуынан көрінеді.
формасынан көрінеді.
Қазақ тілі синтаксистік жүйесінде
бұларға оппозициялық қатынаста Жақсыз сөйлемдердің құрамында
тұрған сөйлемдер бар. Олар – жақтық мағынаға ие мүше –
ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР. Жақсыз бастауыш болмайды. Баяндауыштың
сөйлемдерде жақтық мағына, формасы да нақты жаққа (І,ІІ,ІІІ
жақтық форма қатыспайды жаққа) қатысты болып көрінбейді.

Қазақ тілі синтаксистік жүйесінде
бұларға оппозициялық қатынаста
тұрған сөйлемдер бар. Олар –
ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР. Жақсыз
сөйлемдерде жақтық мағына,
жақтық форма қатыспайды
Атаулы сөйлем

Бастауышта Ойды
н ғана білдірмейді
тұрады

ЕРЕКШЕЛІГ
І

Жай
сөйлемнің Заттың,құбыл-
бір түрі ыстың атын
білдіреді
Анықтама және айырмашылықтары

№ Төл сөз Төлеу сөз
1 біреудің сөзін бұлжытпай, өйлеуші өз сөзінің ішінде басқа
өзгеріссіз өз сөзінің ішінде біреудің сөзін өзгертіп, жалпы
берілген сөз мазмұнын ғана сақтап айтқан сөз

2 Мұндайда біреудің сөзінің не Төлеу сөз тәсілін қолдану әдебиетте
туралы айтқаны, негізгі ойы төл сөзге қарағанда әлдеқайда сирек
сақталады да, оған тән басқа кездеседі.Көркем шығармада
ерекшеліктер: кейіпкердің ішкі монологі, яғни іштей
ритмика-интонациялық бояуы айтқан ойы, кейде төл сөз түрінде
мен кей сөздердің басталып кейіпкердің аузынан
грамматикалық тұлғалары шыққан қалпын сақтағандай көрініп,
өзгертіліп пайдаланылады. бара-бара төлеу сөз түріне ауысып,
автордың сөзі болып кетеді, ал кейде
сол екеуінің жігін, шекарасын айыру
қиын болады.
Сөйлемнің бірыңғай мүшелері - сөйлемнің бір ғана мүшесінің қызметін
атқаратын, бір ғана сұраққа жауап беретін, көбінесе бір тұлғада, бір
сөз табынан жасалып, бір ғана сөзге қатысты болатын сөздер тобы.
Сөйлемнің барлық мүшелері де сөйлемнің бірыңғай мүшелері бола алады.

Мысалы
Бірыңғай бастауыш: Жаз келер, қыстыгүні қысым етіп, Қар, суық, аяз, боран
— бәрі кетіп (Шәкәрім).

Бірыңғай баяндауыш: Ат міндім, атан алдым, шекпен кидім, Жөнім жоқ сені
мақтай сөйлемеске (Жамбыл).

Бірыңғай анықтауыш: Тапқыр, адал, ақ ниет адамдардың Алданбайсың
артынан ерте берсең (Шәкәрім).

Бірыңғай толықтауыш: Бай бейілін, мейірін, Сән, салтанат сейілін, Ақыл күшін,
зейінін, Ең ақыры, төбетін, Күймен, жырмен мадақтап,
Бәйіт қылып беретін (Жамбыл).

Бірыңғай пысықтауыш: Ол мойнын бұрып жан-жағына қарады да, түйенің
табанындай аяқ-қолдарын асықпай, табандықта сермеп
жүзіп жүре берді (Б. Момышұлы).

Ұқсас жұмыстар

Құрмалас сөйлем түрлері

Толымсыз сөйлем Атаулы сөйлем

Сөздердің байланысу тәсілдері

КҮРДЕЛІ ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР

Бастауыш Баяндауыш Тұрлаулы мүшелер

Сабақтас құрмалас сөйлем

Жай сөйлемді оқыту әдістемесі

Жай сөйлем түрлеріне жаттығу

Бұйрықты сөйлем

Синтаксис және оның объектілері

Пәндер