Көптік жалғаулары

Презентация қосу

Зат есім.Зат
есім
жалғаулары.
Зат есім – есімдер тобындағы сөздердің
ішіндегі дербес қолданылатыны.
Есімдердің басқа топтары осы зат есімдер
айналасына топталып, осыған қатысты
ғана қолданылады. Сөйтіп зат есімдер тек
заттық мән-мағына туғызушы ғана сөздер
емес, соғансйкес дербес қолданылатын да
сөздер.
Қазіргі қазақ тіліндегі зат есі
м категорияларының негізгі т
үрлері көне түркі тілінде де ке
здеседі. Ол тілде де зат есімде
р басқа сөз таптарымен салыс
тырғанда септелетін, көптеле
тін, тәуелденетін сөздер
есебінде ерекшеленген.
Акад. И.И.Меншанинов: «Зат есім өзінің
сөйлемде заттық мағынадағы мүше (бастауыш,
толықтауыш) болуымен жіктеліп шықты» - дейді.

В.М.Жирмунский: «Грамматикалық жағынан тұлғаланған
сын есімдер категориясының қалыптасуы, яғни, есімдердің
зат есімдер мен сын есімдерге жіктелуі, үндіевропа
тілдерінде салыстырмалы грамматика әдістері арқылы
көрінеді», - дейді.
Есім сөз таптарының ішінде оқшау тұратыны – үстеулер. Үстеулер шығу төркіні, қалыптасу
тәсілі жағынан да әр қилы. Морфологиялық жағынан үстеулер бірде есім негізді болып
отырады. Осындай әр тұлғалық оларды біршама кеш қалыптасқан грамматикалық класс деп
қарауға мүмкіндік береді. Бүгінгі тілдегі көпшілі үстеу сөздердің құрама бөлшектерге оңай
ажырауы да соған дәлел.
Есімдердің бір тобы – сан есімдер түп негізі жағынан басқа сөз таптарымен ұштасып
жатады. Егер сандық ұғымды білдіретін сөздердің қалыптасуы аналитикалық ойдың
синтездеу дәрежесіне көтерілуінің нәтижесі екенін еске алсақ, мұндай пікірдің дұрыстығы
әсте талас туғызбайды.
Сонымен есім сөз таптарының дамуы, тарихи өзгерісі олардың бірыңғай қалыптасуына алып
келеді. Есім сөз таптарын, оларға тән категориялар мен тәсілдерді тарихи тұрғыдан
қарастырғанда да осы ерекшелік ескерілуге тиіс болады.
Көптік
категориясы.
Көптік жалғаулары.
Көптік
Көптік категориясы
категориясы және
және көптік
көптік жалғаулары
жалғаулары .. Түркі
Түркі тілдерінің
тілдерінің көне
көне дәуірлеріне
дәуірлеріне қатысты
қатысты
мұралар
мұралар тілінде
тілінде де
де жекелік
жекелік мәнді
мәнді білдіретін
білдіретін арнайы
арнайы аффикстер
аффикстер болмағаны
болмағаны мәлім.
мәлім. Көптік
Көптік мән
мән
арнайы
арнайы жалғаулар
жалғаулар арқылы
арқылы да,
да, яғни,
яғни, морфологиялық
морфологиялық тәсіл,
тәсіл, сөздің
сөздің лексикалық
лексикалық мағынасы,
мағынасы, яғни,
яғни,
лексикалық
лексикалық тәсіл
тәсіл арқылы
арқылы және
және сөз
сөз тіркестері
тіркестері синтаксистік
синтаксистік тәсіл
тәсіл арқылы
арқылы да
да берілген.
берілген.

Кейбір
Кейбір жеке
жеке сөздердің
сөздердің лексикалық
лексикалық мағынасының
мағынасының өзінде
өзінде топтасу,
топтасу, жинақтау
жинақтау ұғымы
ұғымы жатады.
жатады.
Мысалы,
Мысалы, йылқы (жылқы), барым (мүлік-дүние) тәрізді сөздер қолдануына қарай жекелік
йылқы (жылқы), барым (мүлік-дүние) тәрізді сөздер қолдануына қарай жекелік те,
те, топтау
топтау
ұғымын
ұғымын да
да берген.
берген. Сонымен
Сонымен бірге,
бірге, көптік
көптік ұғым
ұғым сан
сан есім
есім мен
мен зат
зат есімнің
есімнің тіркесі
тіркесі арқылы
арқылы да
да
жасалған.
жасалған. Мысалы,
Мысалы, алты
алты йегірма
йегірма йаш
йаш (он
(он алты
алты жас),
жас), екі
екі шад
шад (екі
(екі шал)
шал) т.б.
т.б. Сондай-ақ
Сондай-ақ көптік
көптік мән
мән
қос
қос сөздер
сөздер арқылы
арқылы да
да берілген.
берілген. Мысалы,
Мысалы, шад–апыт
шад–апыт (шадтар,
(шадтар, би-бектер).
би-бектер).

Көптік
Көптік мағынаны
мағынаны тудырудың
тудырудың негізгі жолы –– көптік
негізгі жолы көптік жалғаулары.
жалғаулары. О-ЕО-Е жазбаларының
жазбаларының тілінде
тілінде
көптік
көптік жалғауларының
жалғауларының екіекі түрі
түрі кездеседі:
кездеседі: -лар,
-лар, -т,
-т, -лар
-лар жалғауы
жалғауы көптік
көптік мағына
мағына тудырудың
тудырудың негізгі
негізгі
тәсілі.
тәсілі. Мысалы,
Мысалы, беглер
беглер (бектер),
(бектер), кунчуйлар
кунчуйлар (әйелдер,
(әйелдер, ханымдар).
ханымдар). Жинақтық
Жинақтық мән
мән беретін
беретін сөздер
сөздер
көбіне
көбіне –лар
–лар жалғауынсыз
жалғауынсыз да да қолданылған:
қолданылған: Тоқуз
Тоқуз оғуз
оғуз бегілері
бегілері будуну
будуну бу
бу сабымын
сабымын егүті
егүті есід
есід
қатығды
қатығды тыңла
тыңла деген
деген сөйлем
сөйлем құрамында
құрамында бег
бег (бек)
(бек) сөзі
сөзі көптік
көптік жалғаумен
жалғаумен келсе,
келсе, жинақтық
жинақтық мән
мән
беретін
беретін будун
будун (халық)
(халық) сөзіне
сөзіне жалғанбаған.
жалғанбаған. Кейінгі
Кейінгі дәуір
дәуір жазбаларында
жазбаларында дада –лар
–лар көптік
көптік мән
мән берудің
берудің
басты
басты тәсілі
тәсілі есебінде
есебінде қолданылған:
қолданылған: Білге
Білге кетік
кетік кішілер
кішілер енім
енім сөзүм
сөзүм ешідіңлер
ешідіңлер (КК.).
(КК.).
ЖІКТІК ЖАЛҒАУ
Жіктік жалғаулары. Түркологияда тәуелдік жалғаулары сияқты, жіктік жалғаулары да жіктеу есімдіктерінен
тараған дейтін көзқарас талас туғызбайтын жай. Алайда жіктік жалғауларының қазіргі типі, белгілі мұралар тіліндегі
түрі бұларды да тарихи тұрғыдан тәуелдік жалғауларымен тұлғалас деп қарауға мүмкіндік бермейді. Ежелгі
ескерткіштерде бұл жалғаулар мына түрде кездеседі: VII-VIII ғ. Сүледіміз, сүңүсдіміз, бұздумыз. ХІ ғ.: Мен барырман,
мен бармасман. – Мен барамын, мен бармаймын (МҚ). XIV ғ. Сенің йазықыңның алдында мен турурмен. – Сенің
күнәңнің алдында мен тұрмын (КК).Егер қазіргі қазақ тіліндегі жіктік жалғаулармен салыстырсақ, бар айырмашылық
дауысты дыбыстардың алмасуларында ғана.

Н.К.Дмитриев: «Қазіргі тілдегі жіктік жалғаулары тұрақты дыбыстық құрамын жоғалтып, әр түрлі дыбыстық
варианттарға жіктелудің нәтижесі», - дейді.

В.Котович жіктік жалғауларын «байырғы етістік суффикстері» деп атайды да, олардың жіктеу есімдіктерінің
постпозициялық тұлғасына (атау тұлғасы) жақындығын, өзара ұқсас, ыңғайлас жақтарының көп екендігін айтады.

Жіктік жалғауларының қалыптасуы, яғни, жіктеу есімдіктерінің жақты білдіретін грамматикалық көрсеткіштерге
айналуының басты тәсілі –постпозициялық қолданыс болғандығын көне, жаңа түркі тілдерінің материалдары
дәлелдейді.
Септеу категориясы және септік жалғаулары.
Септеу категориясының даму ерекшеліктері
Септеу категориясы және
септік жалғаулары. Септеу
категориясының даму
ерекшеліктері. Түркі тілдерінің
V-VIII ғ. ескерткіштері тіліндегі
септік жалғаулары кейінгі XI-
XVғ.ескерткіштері тіліндегі
сондай категориямен
грамматикалық қызметтерінің
жіктелуі жағынан да, қолданылу
тұрғысынан да бірдей емес. V-VII
ғ. Көне түркі тіліндегі кейбір
Септік жалғауларының
септіктер екі не үш түрлі
морфологиялық және Негізгі септелетін сөздер – зат
грамматикалық мәнде
семантикалық дамуы екі түрлі есімдер. Алайда қазіргі тілде
қолданылған, яғни ол тілде
грамматикалық категориямен субстантивтенген кез келген сөз
септіктердің диффузиялық күйі
тығыз байланысты: тіл септік жалғауларын қабылдайды.
байқалады. Онда , сонымен
құрамында жалғаулардың пайда Осы із түркі тілдерінің тарихында
қатар, септік жалғауларының
болып, молаюы және жаңа емес, дегенмен, қазіргі
шылаулар жетегінде айтылуы да
етістіктердің меңгеру қабілетінің тілдегідей етек алмаған.
енді қалыптаса бастаған құбылыс
өзгеріп, кеңеюі.
ретінде ғана көрінеді. Қазіргі
түркі тілдеріндегі септік
жалғаулары басты екі топқа –
грамматикалық септіктер мен
көлемдік септіктерге жіктелетіні
белгілі. Көне түркі тілінде де нақ
осы із бар. Ал септік
жалғауларының тілдің даму
процесінде семантикалық
жіктелуі осы ек ітоптың
әрқайсысының өз ішінде болған
құбылыс.
Назарыңыз
ға
рахмет

Ұқсас жұмыстар

Есімдік

Тәуелдік жалғауларын анықтау

Баланың балаға

Зат есімді оқыту әдістері

Көптік жалғауы және көптік категориясы

Қазақ тілі туралы

Көсемшенің жасалуы мен түрлері

Сын есім сөзжасамы

Атау септік

Күлтегін жазба ескерткіші

Пәндер