Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы

Глоссарий

Ажырау-дивергенция

Аксон ұштары-аксонные терминалы

Аралық нейрондар -вставочные нейроны

Бастапқы тежелу -первичное торможение

Басымдылық-доминанта

Беткейлік рецепторлар-экстрорецепторы

Бүйір тармақ-коллатераль

Бірінші реттік шартты рефлекс -условный рефлекс первого порядка

Жоғары қатарлы шартты рефлекс-условный рефлекс высшего порядка

Икемділік-пластичность

Кептелу -окклюзия

Қапталасқан шартты рефлекстер-наличные условные рефлексы

Қозғағыш нейрон-двигательный нейрон

Қоздырғыш постсинапстық потенциал-возбудительный постсинаптический

Қозуды бир бағытта өткізу-одностронее проведение возбуждения

Қозудың жайылуы- иррадиациа возбуждения

Қозудың өтуін бөгеу -замедление проведение возбуждения

Медиатор үлесі, квант -кван медиатора

Мерзімдік жинақтау-временная сумация

Жүйке жүйесінің түйінді түрі-гонлиозный тип нервной системы

Жүйке жүйесінің түтікті түрі-трубчатый тип нервной системы

Жүйке жүйесінің шышыраңқы түрі-фиффузныйтип нервной системы

Жүйке орталығы-нервный центр

Жүйке торшасы, нейрон-нейрон, нервная клетка

Жүйке торшасының қысқа өсіндісі-дендрид

Жүйке жүйесінің ұзын өсіндісі-аксон

Орталық жүйке жүйесі -центральная нервная система

Орталыққа тепкіш, сезімтал жүйке -центробежный, двигательный нерв

Рефлекс өрісі-рецептивное поле

Рефлекстерді үйлестіру-координациярефлексов

Рефлексогенді аймақ-рефлексогенная зона

Рефлекстің сақиналы сипаты-кольцевая припода рефлекса

Салдарлық тежелу-вторичное торможение

Сезімтал, сенсорлық нейрондар-чувствительные, сенсорные нейроны

Синапстық саңылау-синаптическая щель

Сопақтану-проторение

Тежеуші постсинапстық потенциал-тормозной постсинапстический потенциал

Функционалдық күй-функциональное состояние

Іздік шартты рефлекстер-следовые условные рефлексы

Ішкі рецепторлар-интерорецепторы

Жоспар

Орталық жүйке жүйесінің құрылымдық сипаты

Рефлекс, рефлекс доғасы, рефлекстің жіктелуі

Жүйке орталықтары

Тежелу процесі

Үйлесімдік

Жұлын

Ми

Жүйке жүйесі -ми мен жұлыннан және олардан тарайтын нервтерден тұрады. Ми мен жүлынды орталық нерв жүйесі, олардан тарамдалған нервтерді шеткі нерв жүйесі деп атайды. Жалпы нерв жүйесі нерв тканінен - нейрондар мен нейроглиядан т. б. тканьдерден түзілген. Нейроглия жүйке торшасының тірегі болумен бірге, оған белгілі бір пішін беріп, оларды қоректендіру (трофикалық) жұмысына қатынасады.

Нейрон тұлғасы, немесе сома, талдау - синтездеу процестерін жүргізеді. Оның құрамында ядро, рибосомалар, эндоплазмалық тор және басқа қосындылар болады, нейрон денесінде медиатор және басқа қосындылар болады, нейрон денесінде медиаторлар, торша белоктары және компоненттер түзіледі. Сома нейронның әрекетін, біртұтастығын қамтамасыз етеді. Ол зақымданса, бүкіл нейрон қызметі бұзылады.

Аксон жүке импульстерін басқа торшаларға - жүке, ет немесе секрециялы құрылымдарға, жеткізеді. Аксон - жүке торшаларының ұзын өсіндісі. Бірқатар аксондар орталық жүйке жүйесін (ми мен жұлынды) шеткі ағзалармен жалғастырады. Сезіматал (сенсорлық) нейрондар аксоны тітіркеністі шеткі рецепторлардар ОЖЖ-не жеткізеді. Қозғағыш (моторлық) нейрондар аксоны жүке импульстерін ОЖЖ-ден дене еттеріне, ішкі ағзаларға жеткізеді.

Дендридтер жүке торшасы өсінділерінің бұтақтана тармақтануы нәтижесінде пайда болады. Олар басқа нейрондар әсерін синапс арқылы қабылдайды. Әрбір жүке тошасының дендридтерімен жүздеген немесе мыңдаған нейрондар аксонның терминалдары жалғасады. Әрбір қозғантерминал медиатор бөледі де, дендрид мембранасының өтімділігіне әсер етіп, оның потенциалын өзгертеді.

Жүйке жүйесі

СОМАТИКАЛЫҚ Ж. Ж.

ВЕГЕТАТИВТІ Ж. Ж.

ОРТАЛЫҚ Ж. Ж.

ПЕРИФЕРИЯЛЫҚ

Ж. Ж.

ОРТАЛЫҚ Ж. Ж.

ПЕРИФЕРИЯЛЫҚ

Ж. Ж.

БАС МИ

ЖҰЛЫН

31 ЖҰП

ЖҰЛЫН

ЖҮЙКЕЛЕРІ

12 ЖҰП БАС

МИ ЖҮЙКЕЛЕРІ

БАС МИ МЕН

ЖҰЛЫНДАҒЫ

ОРТАЛЫҚТАР

ВЕГЕТАТИВТІК ЖҮКЕЛЕР,

ТҮЙІНДЕР,

ӨРІМДЕР

Адамның жүйке жүйесі

Орталық жүйке жүйесі:

1 - ми

2 - жұлын;

Шеткі жүйке жүйесі:

3 - ми жүйкелері;

4 - жұлынның жүйкелері

Ерекше(вегетативті) жүйке жүйесі:

5 - жүйенің симпатикалық бөлімі;

6 - жүйкенің парасимпатикалық бөлімі.

Нерондардың ерекшеліктері

Жүйке жүйесіне жатады

қызметі

Рефлекс доғасындағы орны мен қызметі бойынша

Өсінділер саны бойынша

Мадиатордың химиялық ерекшеліктері бойынша

Постсинапстық нейрондарға әсер етуіне қарай

Соматикалық және вегетативтік

Секреторлық, өткізгіштік

Қимылдық, сезгіш, аралас

Псевдоуниполярлы, биполярлы, мультиполярлы

Холинергиялық, моноаминергиниялық, пептидергиялық, т. б.

Қозғыштық, тежегіш

Рефлекс(лат reflexus - кері қайтарылған, шағылысқан) - ағзаның ішкі немесе сыртқы тітіркендіргіштер әсеріне орталық жүйке жүйесінің қатысуымен қайтаратын жауабы. Рефлекс туралы түсінікті алғаш рет ұсынған француз философы Р. Декарт (1596 - 1650) . Ол Рефлексті санаға тәуелсіз, жан әрекетінің нәтижесі деп есептеді. “Рефлекс” терминін жүйке жүйесі физиологиясына чех ғалымы Й. Прохаска (1749- 1820) енгізді. Бұл ілімді орыс ғалымдары И. М. Сеченов пен И. П. Павлов одан әрі дамытты. Рефлекс дененің белгілі бір бөлігінде орналасқан рецепторлардың тітіркенуінен басталады. Рефлекс тудыратын қозудың жүріп өтетін жолын рефлекс доғасы дейді.

Рефлекстің жіктелуі

Биологиялық маңызына қарай рефлекстер қоректік, сақтану, жыныстық, бағдарлау, т. б. болып бөлінеді.

Рецепторлар табиғатына қарай рефлекстер экстрорецептивтік, интеррорецептивтік, проприорецептивтік болып жіктеледі.

Жүке орталықтарының орналасуына қарай рефлекстер жұлындық, булбарлық сопақша ми, мезэнцефальдық, диэнцефальдық аралық ми және қыртыстық деп бөлінеді.

Эференттік бөлімнің сипатына қарай рефлекстер сомалық және вегетативтік болып бөлінеді.

Жауап реакциясының түріне қарай рефлекстер қимыл-әрекет, сөл-бөлу, т. б. рефлекс болып бөлінеді.

Эффекторға әсеріне байланысты рефлекстер қоздырғыш және тежеуші болып бөлінеді.

Барлық рефлекстерді табиғатына қарай шартсыз және шартты деп топтастырады.

Шартсыз рефлекстер - туа пайда болған рефлекстер. Олар белгілі бір жануарлар түріне тән, ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Әрбір шартсыз рефлекс белгілі бір рецептивтік өрістің тітіркенуімен басталады және шартсыз рефлекс доғасы ООЖ-нің төменгі бөлімдірінде тұйыкталады.

Шартты рефлекстер тіршілік барысында жүре байда болған, жеке дарақтарға ғана тән және ұрпақ қуаламайтын рефлекстер. Оның тұрақты рефлекстік өрісі болмайды.

Рецепторлық жүйке ұштары

Тітіркеніс көзіне қарай

Қабылдауы бойынша

Морфологиясы бойынша

Экстерорецепторлар

(сыртқы ортадан)

Интерорецепторлар

(организмнен)

Механорецепторлар

Хеморецепторлар

Терморецепторлар

фоторецепторлар

Бос

(осьтік цилиндр ұштары)

Бос емес

(осьтік цилиндр ұштары арнайы структурамен байланысты)

Эфекторлық жүйке ұштары

моторолық

секторлық

соматикалық

вегетативті

Б/Е моторлық бляшкалар

Жүрек және бірыңғай салалы б/е ж. қ.

Бездерді ж. қ.

Жүйке орталығы деп организмнің нақтылы қызметін реттейтін орталық жүйке жүйесіндегі нейрондар жиынтығын айтады. Организде қанша рефлекстік қызмет болса, сонша жүйке орталығ болады.

Жүке орталығына бірнеше физиологиялық қасиеттер тән:

Қозуды бір бағытта өткізу

Қозудың өтуін бөгеу (баяулату)

Қозудың жайылуы

Конвергенция (тоғысу)

Дивергенция (ажырау)

Жеңілдету

Окклюзия (кептелу)

Қозғыштықтың салыстырмалы төмендігі

Төмен құбылмалық (нашар лабильділік)

Қозу ырғағы мен күшін түрлендіру (трансформациялау)

Әрекет ізі

Тізбекті және ауқымды жинақтау

Сопақтану (даңғылдану) феномені

Икемділік

Инерттілік

Жүке импульсінің тұйықталған нейрондар тізбегінде айналуы

Басымдылық (доминанта)

Тонус

Қарқынды зат алмасу

Шапшаң қажығыштық

ОЖЖ-гі тежелу, оның түрлері.

ОЖЖ интеграциялық қызметі қозу және тежелу үрдістері арқылы іске асырылады.

1863 жылы академик М. И. Сеченов «Орталықтағы тежелу» атты тақырыпта тәжірибе жасап, орталық жүйке жүйесінде қозумен қатар тежелу де болатынын дәлелдеді.

Ч. Шеррингтон, Н. Е. Введенский, А. А. Ухтомский, И. П. Павлов тежелу үрдісі мидың барлық бөлімдерінде орын алатынын көрсетті.

Жұлын рефлекстерінің тоқтауы мұнда тежелудің дамығанын көрсетеді.

Тежелу - қозу сияқты белсенді үрдіс.

Орталықтағы тежелу шеткі ағзалардың қызметінің қозуын әлсіретеді, не тоқтатады.

Тежелудің механизмдері:

Орталық жүйке жүйесінде тежелу арнайы тежеуші нейрондар қозған кезде басталады (Экклс, Реншоу, Пуркинье еңбектерінде дәлелденді) .

Тежелуші жасушалар мидың әр жерінен табылды.

Тежеуші нейронның аксон ұшынан тежеуші медиатор (гамма-амин май қышқылы - ГАМҚ, не глицин) бөлініп шығады да нәтижесінде айналасындағы мотонейрондарда тежелу үрдісін тудырады.

Орталық жүйке жүйесінде туатын тежелу үрдістерінің пайда болу механизмдеріне қарай 4 түрге бөлінеді:

1. Постсинапстық (синапстан кейін) тежелу - Реншоу жасушасы тәрізді тежеуші

нейрондардың қатысуына байланысты туады (постсинапстық мембрана

) .

2. Пресинапстық (синапсқа дейінгі) - Реншоу жасушасы қатысады (деполяризация

салдарынан мотонейронды қоздыратын жүйке талшығынан медиатор бөлінбей қалады) .

3. Пессимальды тежелу - күшті серпіністердің жиі-жиі келіп түсуіне байланысты медиаторлар көбейеді де - постсинапстық мембранада тұрақты деполяризация пайда болады.

4. Қозудан кейін туатын тежелу - реполяризация кезеңі аяғында туындайтын

гиперполяризацияға байланысты.

Үйлестіру - бұл ОЖЖ-дегі нейрондар мен жүйке орталықтарының интеграциялық бірлескен іс әрекет қызметі. Нәтижесінде адекватты рефлекстер пайда болады.

ОЖЖ рефлекстерді үйлестіру негізін құрайтын құбылыстар:

Иррадиация (қозудың жайылуы) ;

Концентрация

Индукция - қарама-қарсы үрдістің туындауы.

Индукция түрлері:

бір мезгілді;

бір ізді;

оң;

теріс.

Соңғы жалпы жол құбылысын (конвергенцияға негізделген «алқым»), Ч. Шеррингтон анықтаған.

Реципроктық (ілеспелі) тежелу - рефлекстердің бір бірімен үйлесуін қамтамасыз етеді. Мысалы антагонист еттердің арасындағы (бүгілу, жазылу) жауаптың үйлесуі. Дем алу мен дем шығару кезектесуі.

кері байланыс (кері афферентация) принципі.

доминанттық (үстемдік) қозу - уақытша бір қозу

ошағының үстем болуы (а. а. ухтомский) .

ерекше қасиеттері:

өте қозғыш келеді;

қозу тез жинақталады;

қозу созыңқы (инертті) болады;

басқа орталықтарда тежелуді тудырады;

басқа орталықтарға бағытталған серпіністерді

өзіне тартып, күшейе түседі.

Жұлын

Жұлын омыртқа каналының ішінде жатады. Оның ұзындығы ересек адамда 45 см, ені 1, 5 см, салмағы 80 г.

Жұлын ауыз омыртқасының тұсында сопақша миға жалғасады. Төменгі жағынан соңғы жіпшесі арқылы құйымшақ омыртқасына бекиді. Соңғы жіпшеден айнала жұлынның төменгі сегменттерінен таралған түбіршіктер «ат құйрығын» түзеді. Олардың көбі сегізкөз тесіктері арқылы омыртқа каналынан сыртқа тебеді.

Жұлын жаңа туған балада омыртқа каналын толығымен толтыра жатса, ал бара-бара өсуі баяулап бірінші бел омыртқа тұсында қалады.

Жұлынның көлденең қимасы ұзына бойында бірдей емес, ол жоғарыдан төмен қарай жіңішкере бастайды. Жұлын төменгі мойын омыртқалары мен төменгі көкірек омыртқаларының тұсында екі буылтық түзеді. Оның біреуін мойын буылтығы десе, екіншісін бел буылтығы деп атайды. Осы буылтықтар тұсынан қол мен аяқты жүйкелендіретін ірі әрі ұзын нервтер басталады. Сол жүйкелердің торшалық денелері буылтықтар тұсында шоғырланған жұлын буылтығын түзеді.

1 - СОПАҚША МИ; 2 -МОЙЫН АЙМАҒЫНДАҒЫ

ЖУАНДАҒАН ЖЕРІ; 3 - ЖҰЛЫН ЖҮЙКЕЛЕРІ; 4 - МОЙЫН ЖҮЙКЕЛЕРІ; 5 - ЖҰЛЫННЫҢ АРТҚЫ ОРТАЛЫҚ

ТЕСІГІ; 6 - АРТҚЫ БҮЙІР ЖҮЛГЕСІ; 7 - КЕУДЕ ЖҮЙКЕЛЕРІ; 8 - БЕЛ АЙМАҒЫНДАҒЫ

ЖУАНДАҒАН ЖЕРІ; 9 - МИ КОНУСЫ; 10 - БЕЛ ЖҮЙКЕЛЕРІ; 11 - СЕГІЗКӨЗ ЖҮЙКЕЛЕРІ;

12 - ОТЫРЫҚШЫ ЖҮЙКЕЛЕР; 13 - ТЕРМИНАЛДЫ ЖІПШЕ

ЖҰЛЫН

1 - рецепторлар; 2 - афферентті бөлім; 3 - орталық бөлім; 4 - эфференттік бөлім; 5 - жұмыс мүшесі;

Сұр заты қанатын жайған көбелек пішінді келеді. Ол жұлынның орталық каналын айнала орналасқан. Сұр заттың шығыңқы келген жерлерін мүйіздері деп атайды. Алдыңғы жағында алдыңғы мүйізі, артқы жағында артқы мүйізі, ал бүйір бөлігінде бүйір мүйізі жатады. Бүйір мүйізі жұлынңың тек көкірек сегменттерінде ғана кездеседі. Сұр зат жүйке торшаларының шоғырынан түзілген, осыған байланысты оның алдыңғы мүйізінде қозғалтқыш мотонейрондар орналасады. Олардың нейриттері жұлыннан шыға алдыңғы қозғалтқыш түбір түзеді. Артқы мүйізінде рефлекторлық доғаның афференттік нейронын эфференттік нейронымен жалғастырып тұратын аралық нейрондар орналасады. Бүйір мүйізінде вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық нейрондары шоғырланып симпатикалық орталық түзеді. Олардың нейриттері алдыңғы түбір құрамында жұлыннан шығып, ішкі мүшелерді жүйкелендіруге бағыт алады.

Ұқсас жұмыстар

Жүйке жүйесінің физиологиясы

Торлы құрылым физиологиясы

Жүйке орталығы

Орталық жүйке жүйесінің қалыптасуы

Жүйке талшықтары

Шартты рефлекс түрлері

Жоғарғы дәрежелі жүйке әрекеті

Гипоталамус - гипофиз жүйесі

Жұлынның өткізгіш жолдары

Торлы құрылымның физиологиясы

Пәндер