Ауа жолдары

Презентация қосу

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Биология және биотехнология факультеті

Студенттердің өзіндік жұмысты
орындауға арналған кейс әдісі бойынша
жасалынған жобасы.
Пән: Адам және жануарлар физиологиясы
Тақырыбы: Тыныс алу физиологиясы

Орындаған: ББ 18-09 К
Тексерген: Аблайханова Н.Т.
Жобаны құрастыру әдісі

Жобаның өзектілігі:

Кейс әдісін пайдалана отырып,
студенттерге адам организміндегі
тыныс алу жүйесінің
маңыздылығын түсіндіру және
оның физиологиялық
ерекшеліктеріне көз жеткізу.
Кейс технологиясын құрастыру
принциптері
Модельдік ситуацияны құрастыру(моделдеу)

Қойылған мәселелі жағдайды талдау
(жүйелік талдау)

Мәселелі жағдайдың негізін құраушы проблемаларды шешу
жолдары (проблемалық есептер)

Ситуацияға қатысты идеяларды дамыту(Миға шабуыл)

Ойын әдісі – студенттердің білімі мен тапқырлығын шыңдау

Тұжырымдау
І. Модельдің құрылысы
Ақпарат көзі:
• Сәтпаева Х.Қ. «Адам физиологиясы» оқулық
Алматы, Эверо баспасы,2004 жыл,2007 жыл
• С.Төлеуханов,Н.Торманов «Адам
физиологиясы» оқулық
Пәннің мақсаты:студенттерге Алматы, Қазақ Университеті баспасы,2010
осы тақырып бойынша жыл
білімділігін, дамытушылық, • Сәтпаева Х.Қ.,Өтепбергенов А.А.,Нілдібаева
Ж.Б. «Адам физиологиясы» оқулық Алматы ,
тәрбиелілік мәнін түсіндіру. 2005 жыл
• www.Wikipedia.kz
• www.stud.kz
1ОЭ. 2ОЭ. 3ОЭ.
Тыныс алу
Тыныс алу
физиологиясы Сыртқы тыныс
көлемдері және
жайлы алу
басты орган-
түсіні,және оның кезеңі,спирогроф
өкпе
кезеңдері құралы

Оқу элементтері

Тақырып бойынша Студенттердің білімін
қорытындылау бақылау, рейтинг
1ОЭ.Тыныс алу!
Тыныс алу дегеніміз организмнің қоршаған ортадан оттегін сіңіріп,
өзінен көмір қышқыл газды бөлуін қамтамасыз ететін процестер
жиынтығы. Демеқ,тыныс алудың мәні организм торшаларын
оттегімен қамтамасыз ету арқылы қоректік заттар қүрамындағы
энергияны биологиялық қүнды түрге айналдырып, денеде пайда
болған көмір қышқыл газды бөліп шығаруда.
Адам мен сүт қоректілердің сыртқы тыныс аппараты жоғарғы
(мұрын қуысы, аңқа, көмекей) және төменгі (кеңірдек, ауа
тамырлар – бронхылар мен бронхиолалар) тыныс жолдары мен газ
алмасу мүшесі – оң және сол өкпеден тұрады. Дем алынған кезде
ауа жоғарғы тыныс жолдарына түсіп, онда шаң-тозаңнан
тазарады, жылынады, дымқылданады да, төменгі тыныс
жолдарына өтеді.Дем алынған кезде жүтылған ауаның 30 пайызы
тыныс жолдарында қалады да, ол газ алмасу процесіне
қатыспайды. Осы себепті мүрын қуысынан өкпе көпіршіктеріне
(альевеолаларға) дейінгі жолды “пайдасыз кеңістік “деп атайды.
Бүл тек шартты атау, шын мөнінде тыныс жолдарының маңызды
қызмет атқаратынын жоғарыда баяндап өттік. Сонымен қатар
мұрын қусының кілегейлі қабығында тыныс ауасының сапасын
анықтауға мүмкіңдік беретін иіс рецепторлары орын тебеді.
Тыныс жолдарында түрлі қорғаныс рефлекстерін (жөтелу,
түшкіру) тудыратын сезімтал нерв ұштары да орналасады.
Тыныс алу кезеңдері
1)Сыртқы тыныс алу-өкпенің желденуі,атмосфералық ауа
газдарының өкпе альвеолаларына және өкпеден сыртқы ортаға
тасымалдануы
2)Өкпедегі газдар алмасуы-альвеола ауасы мен қан арасындағы
газдар алмасуы
3)Газдардың қан арқылы тасмалдануы-оттегінің өкпеден
ұлпаларға және көмір қышқыл газының ұлпалардан өкпеге
тасымалдануы
4)Ұлпалардағы газдар алмасуы-оттегінің капиллялар қанынан
ұлпаларға және көмір қышқыл газынының ұлпалардан қанға
диффузиясы
5)Ұлпалық тыныс алу-жасушалардағы тотығу-тотықсыздану
үрдістері
Тыныс алу жүйесі

• 1.Ауа жолдары
• 2.Өкпе
• 3.Тыныс бұлшықеттері
• 4.Тыныс жүйкелері
• 5.Тыныс
орталықтары(ОЖЖ)
Сыртқы тыныс алу циклді жүзеге асырылады және тыныс алу, дем шығару және тыныс
алу кідірісі фазасынан тұрады. Адамда тыныс алу қозғалысының жиілігі орта есеппен
16-18 минутына тең.

Сыртқы тыныс тыныш және үдемелі болуы мүмкін. Бірінші жағдайда тек негізгі тыныс
алу бұлшық еті қолданылады. Кезінде форсированном – қосылады көмекші. Тыныс
алудың мұндай түрінің мысалы жүзушілердің бастау алдында тыныс алу жаттығулары
болуы мүмкін. Бұл жағдайда өкпенің желдету толықтығына әсер ететін, иық белдігінің
бұлшықеттері мен дененің бүгу-бүгу құралдарын қоса алғанда, барлық бұлшық еттер
қолданылады. Жылдам тыныс әрдайым белсенді. Тыныш тыныс алу кезінде тыныс
белсенді, ал тыныс шығару пассивті және ауырлық күші есебінен жүзеге асырылады.

Сондай-ақ, тыныс алудың кеуде және іш түрі бөлінеді. Тыныс алудың құрсақ түрі тек
диафрагма есебінен ғана жүзеге асырылады және негізінен ер адамдарға тән.
Диафрагма дем шығару кезінде құрсақ қуысы мүшелерінің жағдайын өзгертеді, оның
қабырғаларының ырғақты тербелісін туындатады. Әйелдер үшін тән тыныс алудың
кеуде түрінде диафрагмадан басқа, үлкен дәрежеде қабырға аралық (ішкі және сыртқы
қиғаш) бұлшық ет қолданылады.

Сыртқы тыныс алу кеуде қуысы көлемінің өзгеруі және өкпе көлемінің сәйкес өзгеруі
арқылы жүзеге асырылады. Дем шығару кезінде кеуде қуысының көлемі артады, ал
дем шығару кезінде – азаяды. Тыныс алу қозғалыстарына тыныс алу жолдары
қатысады. Тыныс алу жүйесі өкпе вентиляциясы мен өкпенің тыныс алуын қамтамасыз

2ОЭ.СЫРТҚЫ ТЫНЫС
ететін ұлпалар мен мүшелерден тұрады (ауа жүретін жолдар, өкпе, Қабырға, Қабырға
аралық бұлшық еттер, диафрагма және қосымша тыныс алу бұлшықеттері).

АЛУ
Тыныс алу бұлшықеттері инспираторлық және экспираторлық болып бөлінеді.
Қысқаруы кеуде қуысының көлемін арттыруға әкелетін бұлшықеттер
инспираторлы деп аталады, ал қысқаруы кеуде қуысының көлемін азайтуға
әкелетін бұлшықеттер экспираторлы деп аталады. Инспираторлы бұлшықеттер
диафрагма, сыртқы қабырға аралық және шеміршек аралық бұлшықеттер
болып табылады. Тыныш тыныс алу кезінде кеуде қуысының көлемі негізінен
диафрагманың қысқаруы және оның күмбезінің орын ауыстыруы есебінен
өзгереді. Диафрагманың тек 1 см төмендеуі кеуде қуысы сыйымдылығының
ұлғаюына сәйкес келеді. Терең тыныс алу кезінде дем берудің қосымша
бұлшық еттері қатысады: трапециевидті, алдыңғы баспалдақ және кеуде-
бұғана-сосцевидті бұлшықеттер. Олар өкпе вентиляциясының едәуір үлкен
шамаларында белсенді тыныс алу процесіне қосылады.

Экспираторлы бұлшықеттер ішкі қабырға аралық және іш қабырғасының
бұлшық еті, немесе іш бұлшық еті. Әрбір қабырға өз осінің айналасында
айнала алады, екі нүкте арқылы өтетін қозғалмалы жалғау және тиісті
омыртқаның көлденең өсіндісі.

Кеуденің жоғарғы бөлімдері демделеуде алдыңғы бағытта кеңейеді, ал
төменгі бөлімдері бүйір бағыттарында кеңейеді, өйткені төменгі
қабырғалардың айналу осі сағитталды жағдайға ие. Сыртқы қабырға аралық
бұлшықеттер дем алу фазасында, жиырыла отырып, қабырғаларды көтереді,
ал дем шығару фазасында қабырғалар ішкі қабырға аралық бұлшықеттердің
Inspiratio, инспирация
9**
Әдетте дем шығару ұзақтығы – 0,9 - 4,7 с. Тыныс алу ортасынан жүйке
импульстерінің қабырға аралық бұлшық еттер мен диафрагмаға
сәйкес келуіне байланысты дем алу механизмі жүзеге асырылады.
- қабырға аралық бұлшық еттер қысқарады
- қабырға көтеріледі және көлденең қалпын қабылдайды;
- диафрагма қысқарады, сіңеді және күмбез түсіріледі;
- - кеуде қуысының көлемі алдыңғы және тік бағытта артады;
- - кеуде қуысындағы қысым азаяды;
- - өкпе көлемі ұлғаяды, өйткені олар кеуде қуысынан кейін жүреді;
- - өкпеде ауа қысымы азаяды және сыртқы атмосфералық ауа
қысымына қарағанда төмен болады;
- плевра қуысындағы теріс қысым кеуде қуысының сору әсерін
қамтамасыз етеді;
- - атмосфералық ауа кеуде қуысына "сіңеді" (сыртқы және кеуде
қуысындағы ауа қысымының айырмасының арқасында).
(жалғасы)
Негізгі инспирация еттері:
1. Көкет. Жай дем шығару пассивті
2. Сыртқы қабырға аралық еттер. жүреді, инспирация еттері
3. Шеміршек аралық еттер. босаңсиды, көкірек қуысы
Қосымша: тарылады. Белсенді
1. Тіс тәрізді еттер. дем шығаруға экспирация
2. Көкірек-бұғана-емізік еттері. еттері қатысады:
3. Трапеция тәрізді еттер.
1. Құрсақ еттері (ішкі және
4. Үлкен және кіші көкірек еттері.
2. Негізгі инспирация
сыртқы қиғаш, тік және
еттерінің жиырылуы көлденең құрсақ еттері).
нәтижесінде көкірек 2. Ішкі қабырға аралық
қуысының көлемі еттер.
фронталдық, сагиталдық
және вертикал бағытта
ұлғаяды.
Осылайша, дем алу –
белсенді үрдіс.
Expiratio, экспирация
Дем шығару ұзақ, дем шығару ұзақтығы-1, 2-6 С. Дем
шығару механизмі:
- сыртқы қабырға аралық бұлшық еттер босаңсады;
- қабырға түсіріледі;
- диафрагма босаңсытып, диафрагма күмбезі көтеріледі;
- қосымша экспираторлы бұлшық-іш бұлшық еті қатысады;
- кеуде қуысының өлшемі алдыңғы және тік бағытта
азаяды;
- кеуде қуысындағы қысым артады;
- өкпе көлемі азаяды, өйткені олар кеуде қуысынан кейін
жүреді;
- өкпеде ауа қысымы артады және сыртқы атмосфералық
ауа қысымына қарағанда көп болады; - атмосфералық ауа
кеуде қуысынан (сыртқы және кеуде қуысындағы ауа
қысымының айырмасының арқасында) қысылады. Тыныс
алу қозғалыстары кеуде қуысының тыныс алу
экскурсияларының саны бойынша белгіленетін белгілі бір
ырғақпен және жиілікпен жасалады.
Альвеолдық газ алмасу
(анатомиялық және альвеоларды өлі кеңістік)
Альвеолдық газ алмасу -өкпе альвеолдарын
толтырып тұрған жөне қан мен газ алмасуға тікелей
қатысатын ауа. Газдарды тасымалдау тізбегіндегі
алғашқы буын өкпе вентиляциясы. Альвеолдар мен қан
арасындағы газдар алмасуы аэрогематикалық, ал ұлпалар
мен қан арасындағы гематопаренхиматоздық кедергілерге
ұқсас, кедергінің екі жағындағы оттегі мен көмір қышқыл
газының меншіктік қысым күйіне байланысты диффуздық
жолымен орындалады. Оттегінің басым бөлігі қандағы
эритроциттердің құрамында болатын гемоглобин арқылы,
ал көмір қышқыл газы – гидрокарбонат және
карбамингемоглобин түрінде тасымалданады. Өкпедегі
көмірқышқыл газын шығарудың нәтижесінде қанның
оттегімен байланысқа түсуі жеңілденеді, көмірқышқыл
газы ұлпалардаң қанға өту арқылы оттегін беруді
жеңілдетеді. Аталған процесстердің бәрі, ең соңында,
ұлпа клеткаларындағы оттегі кернеуінің тұрақты
сақталуына бағытталған.
"Өлі" кеңістік. Ауа жолын жайлаған ауа, газ алмасу үрдісіне қатыспайды, сондықтан бұл
жол "өлі" кеңістік деп, ал ондағы ауа "өлі" кеңістік ауасы деп аталады. Өлі кеңістік көлемін
анықтау үшін өлген адамның ауа жолын сұйық гипске толтырады да гипс қатқан соң оны
басқа бір ыдыстағы суға салады, сөйтіп ығысқан су көлемі арқылы өлі кеңістік өлшенеді. Ол
орта есеппен 140-150 мл. "Өлі" кеңістік көлемі ауа жолы құрылысының ерекшеліктеріне
байланысты және тыныс ағзаларының қызмет ету қабілетіне қарай ол ұдайы өзгеріп
отырады. Сондықтан "өлі" кеңістік анатомиялық және физиологиялык, болып екіге бөлінеді.
Анатомиялық "өлі" кеңістіктің аумағы қан тамырларымен қамтамасыз етілмеген немесе
ауасы алмаспаған альвеолалардың санына байланысты. Анатомиялық "өлі" кеңістіктің
мынадай биологиялық маңызы бар:
1. Ауа жолының ішкі жағын астарлаған шырышты қабық ұдайы дымқылданып тұратын
болғандықтан өкпеге өтіп бара жатқан ауа да дымқыл болады және тыныс жолы кұрғап
кетпей, ұдайы дымқыл күйінде сақталады.
2. "Өлі" кеңістік ауаға ілесіп келген шаң-тозаңды, ондағы микробтарды одан әрі өткізбейді,
сөйтіп өкпені, демек бүкіл адам денесін қорғайды. Ауадағы ұсақ заттар шырышты
кабықтың бетіне қойады да, осы арадағы кірпікше эпителийдің қимылымен сыртқа қарай
ығыстырылады. Егер жиналып, топталып калса, жөтелу, түшкіру, рефлекстері туады да
сыртқа шығарылады. Физиологиялық "өлі" кеңістік альвеолалық желдетіліс мөлшері және
өкпедегі қанның көлемдік жылдамдығына байланысты.
СПИРОГРАФИЯ.
Спирография қалыпты тыныс алу қозғалыстарын
және форсирленген тыныс манерлерін жасаған кездегі
өкпе сыйымдылығының өзгерістерін тіркеудің
графикалық әдісі.Сонымен қатар бұл әдіс өкпе
вентиляциясын бағалау үшін арналған.Ауаны жұтқан
кезде ,ауа мөлшерінің өзгеруін сызықпен түсіріп
тіркейді.

Микропроцессорлы спирограф өкпенің функционалдық жағдайының сапалық және көлемдік өзгерістерін
бағалау үшін қолданылады және емдік-диагностикалық процесстің барлық этаптарында (бұзылыстарды
анықтау, олардың айқындылығын бағалау,өткізіліп жатқан терапияның негізделуі мен эффективтілігінің
бағалануы, аурудың динамикасын қадағалау),белгілі бір жағдайлардағы еңбекке жарамдылықты бағалау
экспертизаларында, тұрғын халықтың жалпы және эпидемиологияық тексерулерінде пайдаланылады.
Спирограф әртүрі профильдегі медициналық мекемелерде аппараттың механикалық қасиеттеріне байланысты
адам өкпесінің вентиляциясын бағалау үшін арналған.
СПИРОГРАФИЯНЫ ЖҮРГІЗГЕH НЕГІЗГІ
КӨРСЕТКІШТЕР:
• Бронх,өкпе,кеңірдек аурулары;
• Жүрек қан тамыр жүйесінің аурулары;Емдеу нәтижесінің
тиімділігін бақылау үшін;
• Кәсіптік және әскери медицинада жұмыс істейтін,спротпен
айналысатын адамдардың еңбекке қабілеттілігін бағалау үшін;
• Эпидемиологиялық және популяциялық зерттеу;

СПИРОГРАФ ТІРКЕЙТІН КӨРСЕТКІШТЕР :
1. Тыныс алу жиілігі- 1минуттағы тыныс алудың саны.Сау адамдарда
бұл көрсеткіш 16-17ге тең;
2.Тыныс алу көлемі-1 рет тыныс алғанда өкпедегі ауаның көлемі.Ер
адамдарда 300-1200мл, әйелдерде 250-800 мл-ге тең .
3.Тыныс алудың минуттық көлемі.Өкпе арқылы 1 минутта өткен ауаның
көлемі.Орташы 410 л дейін;14.
3ОЭ.Тыныстың минуттық көлемі
Тыныстың минуттық көлемі (ТМК) – бір минут ішінде өкпе арқылы өтетін ауа көлемі
Өкпеге келетін оттегі мен сыртқа шығарылатын көмірқышқыл газының арақатынасына
байланысты болады
Орта есеппен ТМК 6-9л, ауыр жұмыс істейтін адамдарда 100-120л-ге дейін барады.
ТМК= ҚТА×МТЖ (минуттық тыныс жиілігі, ересек адамда МТЖ 14-20)

ТМК өкпенің желдетіліс мөлшерін көрсетеді. Бірақ өкпенің жалпы желдетіліс мөлшеріне
альвеолалық желдетіліс мөлшері тең болмайды, өйткені өкпе көпіршігіне сырттан келген
ауаның тек 70%-ы ғана енеді, қалғаны «өлі» кеңістіктің желдетілісін көрсетеді.
Альвеолалық желдетіліс өкпедегі ауаның минут сайын жаңару мөлшерінің, өкпедегі газ алмасу
қарқынының көрсеткіші. Қалыпты тыныс алу кезінде альвеолалық желдетіліс біркелкі
болады.
Егер тыныс жиілігі 2 есе өссе, онда альвеолалық желдетіліс төмендейді.
Өкпенің жалпы және тіршілік
сыйымдылығы.
Өкпенің тіршілік немесе өмірлік сыйымдылығы - ішке дем толық тартқаннан кейін
тыныс жолдарынан толығымен шығатын ауа көлемін сипаттайтын сыртқы дем алу
көрсеткіші.

Өкпенің жеделдетілген өмірлік сыйымдылығы — максимальдық жылдам дем алу
кезінде анықталатын өкпенің өмірлік сыйымдылығының қалыпты жағдайда 90—92%
құрайды. Өкпенің тиісті өмірлік сыйымдылығы — арнайы формулалар көмегімен
зерттелетін адамның жасы мен бойы туралы мәліметтер бойынша анықтайтын өкпенің
іс жүзіндеғі өмірлік сыйымдылығын бағалауға арналған есептік көрсеткіш. Өкпенің
тіршілік сыйымдылығы деп адам терең тыныс алып, терең тыныс шығарғандағы ауаның
ең көп мөлшерін айтады. Әйелдер өкпесінің тіршілік сыйымдылығын орташа есеппен
алғанда 3000-3500 мл, ер адамдарда 3500-4800 мл болады. Дене еңбегімен шыныққан
адамдарда өкпенің тіршілік сыйымдылығы 6000—7500 мл-ге дейін жетеді.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығы (ӨТС) 3 құрамды бөліктен тұрады. Адам тыныштық
қалыпта әрбір тыныс алғанда жөне әрбір тыныс шығарғанда шамамен 500 мл ауаны
жұтады, әрі шығарады. Бұл ауа мөлшері тыныстық сыйымдылық деп аталады.
Адам қалыпты тыныс алып, артынша терең тыныс алғанда тағы да қосымша
1500 мл ауаны жұтады. Бұл жұтылған ауа мөлшерін тыныс алудың қосымша
сыйымдылығы дейді.
Адам қалыпты тыныс шығарып, артынша терең тыныс шығарғанда тағы да
қосымша 1500 мл ауаны шығарады. Бұл ауа мөлшері тынысшығарудың
қосымша сыйымдылығы деп аталады.

Өкпенің тіршілік сыйымдылығы —> тыныстық сыйымдылық (500 мл) + тыныс
алудың қосымша сыйымдылығы (1500 мл)+ тыныс шығарудың қосымша
сыйымдылығы (1500 мл). ӨТС=500 мл+1500 мл+1500 мл=3500 мл!

Қаншама терең тыныс шығарғанмен де өкпеде 1200 мл ауа қалып қояды. Оны
қалдық ауа сыйымдылыгы деп атайды. Сондықтан да өкпе еш уақытта
қабысып қалмайды.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығын өлшейтін (анықтайтын) арнайы құралды
спирометр дейді. Неғұрлым өкпенің тіршілік сыйымдылығының көлемі
көбірек болса, соғұрлым адамның денсаулығы күшті болады.
Тыныс алудың реттелуі
Жүйкелік реттелу.Тыныс алу орталық жүйке жүйесі арқылы реттеліп отырады. Тыныс алу
орталығы сопақша мида орналасқан. Оның бір бөлігі тыныс алуды, бір бөлігі тыныс шығаруды
реттеп отырады. Сопақша мида пайда болған қозу қозғалтқыш нейрондар арқылы қабырғааралық
бұлшық еттер мен көкетке жеткізіледі, олар кезекпен жиырылып және босаңсиды. Тынас алу
орталығына үлкен ми сыңарлары да әсер етеді: адам аз уақытта тынысын ұстап қала алады.
Гуморальды реттелу.Мысалы, миға ағып келген қанның құрамында көмірқышқыл газы
көбейгенде, тыныс алу орталықтарында қозу пайда болады. Қанның құрамында көмірқышқыл
газының мөлшері азайғанда, адам тыныс алады. Одан соң ол тыныс шығарылады. Тыныс алудың
жиілігі мен тереңдігі ағзаның белсенділігіне, күйіне байланысты рефлекс арқылы өзгеріп
отырады. Тыныс алу рефлекстерінің жолы тыныс алу орталығы арқылы өтеді.
Түшкіру және жөтелу секілді рефлекстері тыныс алу орталығы арқылы жүзеге асады. Кеңсірекке
түскен шаң-тозаң немесе ащы иісті зат оның кілегейлі қабықшасында орналасқан
қабылдағыштарды тітіркендіреді. Осы кезде қорғаныш рефлексі пайда болады, адам түшкіреді,
яғни танау арқылы күшті әрі тез рефлекс арқылы тыныс шығарады. Түшкірген кезде
тітіркендіруші заттар кеңсіріктен шығып кетеді. Кеңсірікке жиналып қалған кілегейлі зат та тұмау
кезінде осындай реакция туғызады. Жөтелу дегеніміз - көмей тітіркенгенде кенет рефлекс арқылы
ауыздан тыныс шығару. Кеңірдек қабылдағыштарының тітркенуінен, яғни аммиак буынан,
хлордан және т.б. химиялық заттардан тыныс алу рефлекторлық тоқталуымен шектеледі. Суға
кеткен адам, электр тоғы немесе найзаға соққанда, уланғанда және т.б. жағдайларда тыныс алудың
тоқталуы байқалады.
Тынысты рефлекстік жолмен реттеуде күре тамыр мен қолқа
түйіндеріндегі хеморецепторлар да маңызды рөл атқарады. Бұл
хеморецепторлар қанның газдық құрамын бақылал отырады, қанда
оттегі мөлшерінің азаюы саддарынан қозады. Сондықтан қанда
оттегі мөлшері төмендесе, тыныс рефлекс түріңде жиілейді.
Хеморецепторлар тыныс орталығының өзінде де болады. Олар қан
құрамындағы көмір қышқыл газ мөлшерін қадағалап отырады.
Егер қанда көмір қышқыл газының мөлшері кебейсе, орталықтың
қызметі күшейіп, тыныс тереңдеп, жиілейді. Керісінше көмір
қышқыл газының мөлшері азайса, тыныс сирейді, кейде аз уақытқа
тоқтап та қалады (апноэ). Демек, тыныс орталығының негізгі
гуморальды реттеушісі — көмір қышқыл газы.
Өкпе ұлпасынан тыныс орталығына рефлекстік әсер болатынын
1868 жылы Э. Геринг пен И. Брейер дәлелдеді. Геринг пен Брейер
иттің жұлыны мен n. Vagusын сақтай отырып мойынының барлық
ұлпаларын кесті, сосын екі жақты пневмоторакс жасағанда көкірегі
дем алса, өкпені үрлеп кергенде – дем шығарған.Кезбе
жүйкенікескен соң рефлекс жоғалған, тынысбаяулаған және
тереңдеген. Кезеген нерв өкпеде екі түрлі механорецепторлар түзеді.
Олардың бір түрі өкпе ұлпасы керілгенде, екінші түрі — солғанда
тітіркенеді. Олар орталыққа қай кезде дем алу немесе дем шығару
процесін тоқтатып, оларды қарама-қарсы әрекетпен алмастыру
қажеттігін хабарлап отырады. Дем алу кезеңінде өкледегі
механорецепторлар қозу толқынын орталықтың экспирациялық
бөліміне бағыітайды, сондықтан инспираторлар әрекеті токтап, дем
шығару кезеңі басталады. Ал дем шығарылған кезде
механорецепторлардың екінші түрі тітіркеніп, қозу орталықтың
инспирациялық бөліміне бағытталады да, экспирация тоқтап,
инспирация басталады. Сонымен, дем алу рефлекстік жолмен дем
шығаруды, ал дем шығару — дем алуды тудырады. Тынысты
рефлекспен реттеуде плевра, көкірек және құрсақ еттерінің
механорецепторлары да қатысады.
Өкпе — адам мен жануарлардың тыныс алу мүшесі. Пішіні
жартылай конус тәрізді, оның төменгі жағы немесе негізі
ойыстау біткен, кеуде қуысын іш қуысынан бөліп тұратын
көкетке кіріп жатады. Жоғарғы жағы сүйір, бұғана сүйегінен 2
– 3 см-дей шығып, мойынның төменгі бөлігіне еніп жатады.
Сыртында сірлі қабық – өкпеқап (плевра) болады. Өкпеге
ауатамырлары (бронх), өкпе артериясы келеді де, одан екі өкпе
венасы шығады. Сол жақ өкпе екі бөліктен (жоғарғы, төменгі),
ал оң жақ өкпе үш бөліктен (жоғарғы, ортаңғы және төменгі)
тұрады. Өкпеішілік ауатамырлар жүйесі тармақты ауатамыр
түзеді, бөліктік ауатамырлардың ұшындағы тармақтары
ауатамыршаларға (бронхиолаларға) бөлінеді әрі тыныс алу
бөлігіне өтеді. Ауатамыршалары көпіршікті жолдар түзеді
онымен қоса оның ішінде өте көп майда көпіршіктер
(альвеолдар) болады. Ересек адамның екі өкпесіне 700 млн-нан
астам көпіршіктер сияды. Жан-жағын қантамырлар
капиллярлары қоршаған көпіршектерде газ алмасу жүреді.
Өкпеде жұтқан ауа қанға өтеді, көмір қышқыл газы қаннан
ауаға шығады. Адамның жалпы орташа өкпе сыйымдылығы –
2680'120.
Өкпе дене температурасының тұрақтылығын сақтауға, қан
ұюы, ақуыз, май және көміртек алмасу процестеріне қатысады. Көп
кездесетін өкпе аурулары: өкпе қабынуы, өкпе қатерлі
ісігі, туберкулез, т.б. Өкпе омыртқалалардың эволюциялық даму
барысында девон кезеңінде тіршілік еткен сауытты және
саусаққанатты балықтарда, ал палеозойда – қостынысты балықтарда
пайда болды. Кейбір құйрықты қосмекенділерде (мысалы, өкпесіз
саламандрда) өкпе болмайды. Қазіргі кезде тіршілік ететін
қостыныстыларда, қосмекенділерде, кейбір
бауырымен жорғалаушыларда (гаттерия, жармасқы) газ алмасу
жүретін бір бөлікті өкпенің үстіңгі беті дәнекерұлпалы-бұлшықетті
перде бөлетін ұяшықтар немесе көпіршік түзілістер есебінен
ұлғаяды. Кесірткелер мен жыландарда перделер күрделіленіп
ұзарады. Тасбақа, келестерде, негізінен қолтырауындарда
күрделіленген перделер көп бөлікті өкпе түзеді. Құстардың өкпесі
тығыз, оны ауамен ауа қапшықтар жүйесі
толтырады. Сүтқоректілердің өкпесі кеуекті, майысқақ, сондықтан
да оның көлемінің ұлғаюы өкпе ішіндегі шеміршекті қаңқа мен тегіс
бұлшық еттің дамуына байланысты.
Өкпенің негізгі қызметі ауа мен қан арасында газ алмасу
мүмкіндігінше тиімді болатындай алмасу бетін
қамтамасыз ету. Оттегі қанға таралу керек болса, ал
көмірқышқыл газы қаннан сыртқа шығарылу қажет.
Өкпе бетінің ауданы
үлкен және қанмен өте тығыз байланысқан, бұл
оттегінің тез таралуына мүмкіндік береді.
Өкпе алвеола деп аталатын миллиондаған өте ұсақ ауа
көпіршіктерінен тұрады.Жалпы алғанда, олар газ алмасу
үшін 70 м2 беткі ауданды құрайды. Бұл альвеолалар қан
қыл тамырларымен тығыз байланыста болғандықтан,
оттегі мен көмірқышқыл газының диффузиясы тиімді
болады. Ауа кеңірдек (трахея) арқылы альвеолаға
жетеді. Кеңірдек екі бронхыға бөлінеді, олар ары қарай
көптеген бронхиолаларға жіктеледі. Сол бронхиолалар
альвеолармен аяқталады.
Өкпедегі газ алмасу

Адам құрамында 21% оттек, 79% азот, 0.03% көмірқышқыл
газы бар атмосфералық ауамен тыныс алады. Дем
шығарғандағы ауада 16% оттек, 4.0% көмірқышқыл газы және
79% азот болады. Дем алғандағы және дем шығарғандағы ауа
құрамындағы оттек пен көмірқышқыл
газының айырмашылығы - өкпедегі газ алмасу нәтижесі болып
табылады. Өкпеде газ алмасу диффузия жолымен жүреді.
Өкпе капиллярына түскен вена қанында оттек аз, көмірқышқы
л газы көп. Сондықтан альвеола
ауасындағы оттек қанға араласады, ал көмірқышқыл
газы қаннан өкпе альвеоласына түседі. Өкпедегі газ алмасуды
сыртқы тыныс алу дейді. Қандағы оттек эритроциттерге өтеді
де, гемоглобинмен берік емес байланысып, оксигемоглобин
түзеді. Вена қаны артерия қанына айналады да, өкпе венасы
арқылы жүрекке, одан қанайналымның үлкен шеңберінің
тамырларына түседі. Көмірқышқыл газы альвеоладан ауа
тасымалдайтын жол арқылы сыртқа шығарылады.
Өкпедегі газ алмасу
Өкпемен тыныс алу-оттегінің өкпеге түсуі және альвеолалар ауасы мен кіші
айналым шеңберінің қаны арасындағы газ алмасу.

Газ алмасу — ағза мен оның айналасындағылар арасындағы газдардың алмасу
үдерісі. Оттегі қылтамырлардың жұқа қабырғалары арқылы ауадан қанға, ал
көмірқышқыл газы қаннан ауаға өтеді. Газдар диффузиясы оның қандағы және
ауадағы концентрациясының әр түрлі болуы нәтижесінде жүзеге асады.
Нәтижесінде газ оттегі диффузиясы жолымен алмасып, ағзаға таралады да,
көміртектің қос тотығы шығарылады.

Газ алмасудың өкпеде өтуінің себебі, эритроциттердегі гемоглобинге оттегінің
берілуі және көмір қышқыл газының қаннан шығарылуының нәтижесінде
жүреді.
Көмір қышқыл газын шығару процесі де оттегін пайдалану жүйесіне ұқсас,
керісінше жүретін төрт процесс арқылы жүзеге асырылады.
Көмір қышқыл газын шығару процесі де оттегін пайдалану
жүйесіне ұқсас, керісінше жүретін төрт процесс арқылы жүзеге
асырылады.

Бірінші және екінші кезеңдері өкпелік немесе сыртқы тыныс
алу деп аталады. Ал, үшінші кезеңін қан арқылы газдардың
тасымалдануы десе, төртіншісін - тканьдік (ішкі) тыныс алу
деп атайды.

Газдарды тасымалдау тізбегіндегі алғашқы буын өкпе
вентиляциясы. Альвеолдар мен қан арасындағы газдар алмасуы
аэрогематикалық, ал ұлпалар мен қан арасындағы
гематопаренхиматоздық кедергілерге ұқсас, кедергінің екі
жағындағы оттегі мен көмір қышқыл газының меншіктік
қысым күйіне байланысты диффуздық жолымен орындалады.
Оттегінің басым бөлігі қандағы эритроциттердің құрамында
болатын гемоглобин арқылы, ал көмір қышқыл газы –
гидрокарбонат және карбамингемоглобин түрінде
тасымалданады. Өкпедегі көмірқышқыл газын шығарудың
нәтижесінде қанның оттегімен байланысқа түсуі жеңілденеді,
көмірқышқыл газы ұлпалардаң қанға өту арқылы оттегін беруді
жеңілдетеді. Аталған процесстердің бәрі, ең соңында, ұлпа
клеткаларындағы оттегі кернеуінің тұрақты сақталуына
бағытталған.
Өкпедегі газ алмасу оттек пен көміркышкыл газдарының қанық-пасының айырмашылығына негізделеді. Оттектін
қаныкпасы өкпедегі көпіршіктердін көктамыр қылтамырларындағы көмірқышкыл газына қарағанда едәуір жоғары.
Сондықтан өкпе көпіршіктерінен оттек қылтамырлар қабырғасы арқылы қанның құрамына өтеді. Одан соң
эритроцит құрамындағы гемоглобинмен қосылып, оның тұрақсыз оксидін, яғни оксигемоглобин түзеді. Ұлпада
қызылтамыр қаны кызылтамырлар арқылы газ алмасуын жүргізеді, Ұлпада О 2 қызылтамыр қанына қарағанда
едәуір төмен. Сондықтан оттек қызылтамыр қанынан ұлпаға етеді. СО 2 қанықпасы, қызылтамыр қанына
қараганда ұлпада ↑, бКіші канайналым шенберімен өкпеге келген көктамыр қанында СО 2 каныкпасы өкпе
көпіршіктеріндегі ауаның құрамына қарағанда жоғары. Бүұ СО 2 көктамыр қанынан ауа көпіршігіне өтуіне себепіні
болады.
Адам қалыпты тыныс алып, артынша терең тыныс алғанда тағы да қосымша
ауаны жұтады. Бұл жұтылған ауа мөлшерін тыныс алудың қосымша
сыйымдылығы дейді. Тыныс алудың қосымша сыйыдылығы мөлшері 1500 мл.
Адам қалыпты тыныс шығарып, артынша терең тыныс шығарғанда тағы да
қосымша 1500 мл ауаны шығарады. Бұл ауа мөлшері тыныс шығарудың
қосымша сыйымдылығы деп аталады.
Қаншама терең тыныс шығарғанмен де өкпеде 1200 мл ауа қалып қояды. Оны
қалдық ауа сыйымдылығы деп атайды. Сондықтан да өкпе еш уақытта қабысып
қалмайды.
Тыныс алу коэффициенті-белгілі бір уақыт ішінде денеден шыққан СО2 газ бен
денеге сіңген О2 мөлшерінің аралық қатынасы.
ТАК= VCO2/VO2
Белок пен май тотықса ТАК төмен ,әсіресе тотыққан майда одан да төмен
0,7.ТАК арқылы О2-нің калориялық эквивалентін тауып,оны белгілі бір мерзім
ішінде сіңген,жұтқан О2 мөлшеріне көбейтіп,денеден шыққан энергия мөлшерін
білуге болады.
Тыныс алу субстраты ретінде тотықсыздану дәрежесі
углеводтардан айрықша болатын басқа өнімдерді пайдаланғанда
ТК шамасы өзгереді. Мысалы, тыныс алу процесіне тотығу
дәрежесі углеводтарға қарағанда жоғары болатын органикалық
қышқылдарды пайдаланған кезде олардың тотығуы үшін оттек
аз жұмасалатындықтан, ТК шамасы артады. Сірке
қышқылының CH3 COOH толық тотығуына оттек жұмсалады:
2СН3 СООН + О2 → 4 СО2 + Н2О ТК бұл
жағдайда -ке тең болады. Егер субстарттың тотықсыздану
дәрежесі углеводтардың тотықсыздану дәрежесінен жоғары
болса ТК шамасы кемиді.Аэробтық тыныс алу толығымен және
аяғына дейін өтетін жағдайда ғана ТК шамасы субстарттың
табиғатына байланысты болады.
5ОЭ.Студенттердің өздік жұмысы

Ауызша: Бақылау:Науқас симптомдарына
қарап дұрыс жауабын белгілеңіз
1.Тыныс алу дегеніміз не және
олардың кезеңдері Науқаста тұншығу ұстамасы
2.Өкпе сыйымдылығына басталды, тыныс алуы
қандай параметрлер қиындаған, әсіресе тыныс
жатады,қысқаша тоқтал шығаруы; алыстан сырылдар
3.Инспирация және есітіледі; жөтел; қиын бөлінетін
экспирация деген терминдер қақырық.
нені білдіреді? А)Демікпе В) Қан түкіру
С)пневмония
ІІ.Жүйелік талдау - қойылған мәселелі жағдайды талдау.

Мәселелі жағдайды шешуге арналған сұрақтар:

1.Тыныс алу жүйесі аурулары неден пайда болуы мүмкін?
2.Темекінің құрамында адам ағзасына зиян келтіретін қандай
қосылыстарды білесіз және нашақорлықпен күрес шаралары сіздің
еліңізде болып жатыр ма?
3.Тыныс алу жүйесі ауруларында кездесетін симптомдар қандай?
4.Алматы,Өскемен қалаларының атмосферасы адамның дұрыс
тыныс алуына жағдайын жасап жатыр ма ,неліктен?
ІІІ. ПРОБЛЕМАЛЫҚ ЕСЕПТЕР - МӘСЕЛЕЛІ ЖАҒДАЙДЫҢ
НЕГІЗІН ҚҰРАУШЫ ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ.

1. Теңіз деңгейінде атмосфералық қысым орташа алғанда 760 мм с.б.
тең, ал О2 пайызыдық құрамы 20,93%(21-ге жақын).Осы жағдайда
оның парциальды қысымы қаншаға тең?
2. Адамның өкпе тынысының сыйымдылығы (ӨТС) 4200 мл, демді
сыртқа шығарудың резервтік көлемі 1600мл ,демді ішке тартудың
резервтік көлемі -1900 мл.Тыныс алу көлемі неге тең?
IV. МИҒА ШАБУЫЛ- СИТУАЦИЯҒА ҚАТЫСТЫ ИДЕЯЛАРДЫ
ДАМЫТУ.

• ЖАҚСЫ ШЫНЫҚҚАН АДАМ 1 МИНУТТА ҚАНША ЛИТР О2
ҚАБЫЛДАЙДЫ?
• ТЫНЫС АЛҒАНДА КӨКІРЕК КЛЕТКАСЫНЫҢ КӨЛЕМІНІҢ
КЕҢЕЮІ?
• ҚАЛЫПТЫ АТМОСФЕРАЛЫҚ ҚЫСЫМ ҚАНШАҒА ТЕҢ?
• АДАМ ӨКПЕСІНДЕГІ АЛЬВЕОЛАЛАР САНЫ?
• СОЛ ЖАҚ ӨКПЕДЕГІ БӨЛІКТЕР САНЫ?
• ҚАЛДЫҚ АУА МӨЛШЕРІ ?
VI. ОЙЫН ӘДІСІ – СТУДЕНТТЕРДІҢ БІЛІМІ
МЕН ТАПҚЫРЛЫҒЫН ШЫҢДАУ
Сәйкестендір
Қорытынды
Кейс әдісін пайдалана отырып, студенттердің “Тыныс алу
физиологиясы ” тақырыбы бойынша білімділігін, дамытушылығын,
тәрбиелілігін арттыру мақсаты орындалды.
Назарларыңызға
рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Жоғарғы тыныс жолдарының бітелуі

АУРУХАНА ІШІНДЕГІ ИНФЕКЦИЯЛАРДЫҢ ЖҰҒУ ЖОЛДАРЫ

Көмей ӨКПЕ

Жемістер мен тұқымдардың таралу жолдары

Бөлмедегі ауаны жылыту әдістері

Тыныс алу жолдарындағы немесе өңештегі бөгде заттар

Көмей қызметі

Қазандық қондырғы

Газдардың қанмен тасымалдануы

Өкпенің ауа көлемдері

Пәндер