Күріштің дән байлауы

“СОРТТАНУ” ПӘНІ

ТАҚЫРЫБЫ: «Қызылорда облысы жағдайында күріштің коллекциялық үлгілерін шаруашылық-құнды белгілері бойынша сұрыптау»

Орындаған: Ермаханов Е. АГ-402 қ. топ

Жетекшісі:

а. ш. ғ. к., доцент Г. А. Мырзабаева

Зерттеу жүмысының өзектілігі. Күріш - дүние жүзінде егіс көлемі жөнінен бидайдан кейін екінші, ал өнімділігі жөнінен бірінші орын алатын аса бағалы жармалық дақыл. Күріш жармасы құнды диетикалық тағам болып табылады. Оның кебегі мал азығына пайдаланылса, ақұсағынан спирт, крахмал алынып, парфюмерияда қолданылады. Сабанынан жоғары сортты қағаз, картон, жіп, қап, қалпақ, төсеніштер мен тағы басқа тұрмысқа қажетті заттар жасалады. Сонымен қатар тұзданып, батпақтанған жерлерді жақсартып, ауылшаруашылық пайдаланымға енгізуде күріштің агромелиоротивтік маңызы зор.

Басқа күріш өсіретін аймақтарға арнап шығарылған, республикада аудандастырылған шетелдік сорттардың өнімділігі мен дәндердің технологиялық сапасы, топырақ тұздылығына, аурулар мен зиянкестерге төзімділігі күріш өсіретін аймақтардың экологиялық ахуалы нашарлаған сайын күрт төмендей бастады. Сондықтан күріш селекциясында оның генетикалық базасын кеңейту мақсатында жаңа материалдармен толықтыру, құнды белгілерінің өзара байланысын анықтау, жоғары өнімді, экологиялық бейімделген жаңа сорттар шығару өзекті мәселеге айналып отыр.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.

Мақсаты: Күріш селекциясында генетикалық базасы кеңейтілген жаңа құнды алғашқы материал алу.

Міндеттері:

- селекциялық процессте пайдалану үшін коллекцияның құрамын талдап, вегетациялық кезеңінің ұзақтығы мен шығу тегіне қарай топтастыру, шаруашылық құнды белгілері бойынша алғашқы материал іріктеп алу, өте ерте, ерте және орташа мерзімде пісетін болашақ сорттардың үлгілерін анықтау;

- тұқым тазалағын тиісті деңгейде қамтамасыз ететін және әр мезгілде пісетін будандастыру үлгілердің масағын үгітпей егіп, көшеттеп көбейту тәсілін әзірлеу:

- шығарылып аудандастырылған сорттың шаруашылық биологиялық сипаттамасын беру, ауылшаруашылық өндірісі мен өңдеу өнеркәсібіне енгізу.

БӨҒЗИ коллекциясы үлгілерінің шаруашылық - құнды белгілерінің өзгергіштік шегі

Белгілері

Өзгергіштік шегі

Бас шығаруға дейінгі вегетациялық кезең, тәулік

54-95

Өсімдік биіктігі, см

45-135

Масағының ұзақтығы, см

10, 6- 23, 3

Масақтағы масақшалар саны, дана

37 - 218

Оның ішінде дәндер, дана

36 - 167

Ұшық ( ұрпақсыз) масақша, дана

1-70

Ұшық дәнділігі,

0, 6- 41, 8

Масағының тығыздығы, дана, см

2, 5- 13, 9

Масақтағы дәннің массасы, г

0, 8 - 4, 5

Қызылорда облысындағы күріш егісінің сорттық құрамы, 2010 ж.

Көрсеткіштері

Бұрыннан егіліп жүрген сорттар

Жаңа қазақстандық

сорттар

Ресейден әкелінген жаңа

сорттар

Маржан

(Қазақстан)

Кубань 3

(Ресей)

Авангард

(Өзбекстан)

Арал 202

Ару

Мадина

Түгіскен 1

негізгілері

Басқалары

Новатор

Янтарь

Лидер

Лиман

Егіс көлемі, га

44075

15241

107

200

580

1262

3004

5272

1925

1434

Пайыздық үлесі

60, 3

20, 8

0, 08

0, 15

0, 01

0, 27

0, 79

1, 72

4, 10

7, 21

2, 63

1, 96

Облыс бойынша егіс көлемі, га

59377

808

12876

Күріш сорттарын вегетациялық кезеңінің ұзақтығы бойынша топтастыру

Сорттар тобы

Өскіннен бас шығаруға

дейінгі тәулік саны

Вегетациялық кезең, тәулік

Пісіп жетілуге қа-жетті температуралар жиынтығы, С°

Өте ерте пісетін

55 дейін

95 дейін

2280 дейін

Ерте пісетін

56-65

96-105

2281-2520

Орташа мерзімде пісетін

66-75

106-115

2521-2760

Кеш пісетін

76-85

116-125

2761-3000

Өте кеш пісетін

85 жоғары

126 жоғары

3001- жоғары

Маржан және Краснодарский 424 сорттарының салыстырмалы көрсеткіштері

Сорт

Вегетациялық

кезеңі, тәулік

Өнім-ділігі

ц/га

Дәндерінің технологиялық және жармалық көрсеткіштері

Дәнінің

Массасы

Шыны

түстілігі,

Қауыз

дылығы %

Жарма

шығы-мы

Жарма-сының жұмса-

рып езілуі, балл

Жарма

ботқа

сының

дәмді

лігі,

балл

Краснодарский 424

117

6, 50

30, 0

81, 5

17, 3

68, 1

4, 8

4, 5

Маржан

111

7, 06

34, 1

74, 0

18, 0

68, 8

4, 6

5, 0

Аудандастырылған және мемлекеттік сынауға берілген сорттардың сипаттамасы

Шаруашылық

құнды белгілері

Кубань 3 ст.

КзРО 358

Маржан 11-72

Сейхун

Меруерт ( 13-103-72)

Арал 69

Арал 318

Арал 202

Ару (3-14-73)

Вегетациялық кезеңі, тәулік

108

110

113

109

106

109

105

108

Өнімділігі т\га

6, 7

6, 8

7, 4

7, 0

7, 5

7, 1

8, 2

7, 1

Төзімділігі, балл - жығылуға

- ауруларға

- зиянкестерге

- топырақ тұздылығына

3, 0

7, 0

9, 0

7, 0

9, 0

7, 0

3, 0

3, 5

4, 0

3, 0

4, 0

3, 0

4, 0

3, 0

4, 0

3, 0

4, 0

3, 0

4, 0

3, 5

4, 0

3, 0

1000 дәнінің массасы, г

29, 0

33, 5

31, 4

33, 0

35, 1

33, 1

32, 5

Қауыздылығы, %

19, 0

17, 0

18, 1

17, 9

19, 0

18, 5

17, 8

18, 4

17, 5

Шыны түстілігі, %

95, 5

96, 0

77, 0

71, 0

89, 7

96, 0

83, 0

92, 5

Жалпы жарма шығымы, %

66, 0

72, 5

67, 0

68, 4

69, 7

70, 7

67, 9

71, 0

Бүтін ядросының шығымдылығы, %

68, 0

71, 5

82, 1

80, 9

82, 5

82, 0

81, 0

83, 1

72, 0

Жарма ботқасының дәмділігі, балл

4, 5

5, 0

4, 5

5, 0

ҚОРЫТЫНДЫ

1. Коллекциялық сорт үлгілерін кешенді бағалау нәтижесінде стандарттан 6- 19 тәулік ерте пісетін 121 үлгі, аласа бойлы 164, масақтағы масақшалар саны жоғары (45), ұшық дәнділігі төмен (63), масақ тығыздығы жоғары (54) масақтағы дәннің массасы жоғары 32 үлгі іріктелді. Селекциялық зерттеу нәтижесі Қазақстандық үлгілердің негізгі белгілерінің өзара байланысу деңгейі Краснодар өлкесінің үлгілері мен салыстырғанда едәуір жоғары екендігін көрсетті.

2. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығына қарай сорттар бес топқа (өте ерте пісетін 95 тәулікке дейін, ерте пісетін 96-105, орташа пісетін 106-115, кеш пісетін 116-125, өте кеш пісетін 126 тәуліктен жоғары) жіктелді.

3. Ауыл шаруашылық өндірісінде Маржан сорты 44, 6 мың га жерге егіліп, барлық күріш егісінің 72, 7% ын қамтыды, оны өсірудің сорттық технологиясы жасалынды. Сорттың экологиялық төзімділігі, жоғары өнімділігі мен жармасының сапасы назарға ала отырып, Оңтүстік Қазақстан облысында өндіріске енгізіле бастады.