Абай поэмалары

Презентация қосу

АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ.
Абайдың әдеби мұрасы

06/12/2020
Қазақты бас ақыны

А. Байтұрсынұлы

Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845-
1904) — ақын, ағартушы, жазба
қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби
тілінің негізін қалаушы, философ,
композитор, аудармашы, саяси
қайраткер, либералды білімді
исламға таяна отырып, орыс
және еуропа мәдениетімен
жақындасу арқылы қазақ
мәдениетін жаңартуды көздеген
реформатор. 170 өлең, 45 қара
сөз, 3 поэма 56 аударманың
авторы.

06/12/2020 2
Асыл сөзді іздесең,
Абайды оқы, ерінбе,

С.Торайғыров
Абайдың өлеңдерінің ішінде мазмұны жағынан да, көркемдік бітімі жағынан
да ерекшеленіп тұрған үздік туындылар мол. "Сегіз аяқ", "Сен мені не
етесің?", "Қансонарда бүркітші шығады аңға", "Калың елім, қазағым, кайран
жұртым", "Жаз", "Желсіз түнде жарық ай", "Болыс болдым, мінеки",
"Қызарып, сұрланып", "Келдік талай жерге енді", "Өлсем, орным қара жер сыз
болмай ма?", "Көк тұман - алдындағы келер заман" секілді өлендерінің кай-
кайсысын алсақ та, мүлде тың дүние, шығармашылық жаңалық. Бүларға қоса
"Ем таба алмай", "Ата-анаға көз куаныш", "Сағаттың шықыл-дағы емес
ермек", "Нүрлы аспанға тырысып өскенсің сен", "Ауру жүрек ақырын соғады
жай", "Өлсе өлер табиғат, адам өлмес", аударма өлеңдерден "Жалғыз жалау
жалтылдап", "Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз", "Қанжар", "Мен
көрдім ұзын қайың құлағанын" сияқты тағы сан алуан шығармаларды атауға
болар еді. Абай өлеңдерінің көбі не тақырыбы, не стилі, жанрлық сипаты
немесе өлең өрнегі жағынан мүлде жаңа болып келетіндіктен осы топка
жатқызуға болады деген туындыларды түгел қамтып, бөліп алудың өзі өте
қиын.

06/12/2020 3
Абайдың қазақ поэзиясына енгізген
жаңалықтары
Абай қазақ поэзиясының өлең жүйесін өркендетіп дамытуға орасан зор үлес
қосты. Абайдың қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлшемдерін, шумақ
өрнектерін айтсақ, олар жаңашылдық сипаты, қазақ өлең құрылысын
жетілдіру, өрістетудегі мән-мағынасы жағынан айрықша құнды. Абай тыңнан
кіргізген өлшемдердің айрықша бір өзгешелігі - көлемі әр түрлі тармақтардың
шебер қиюласып келетіндігі. Ал бұл қазақ поэзиясындағы өлең жүйесіне
мүлде жаңа және өте маңызды сипат әкеліп қосты, өлең өлшемдерінің түзілу
тәсілін толықтырып, байыта түсті.
Қазақ поэзиясына Абай тыңнан қосқан өлшем-өрнектердің басты-
бастыларына тоқталып өтелік.

«Сырмақ қып астына
Байының тоқымын,
Отының басына
Терінің қоқымын.
Бүксітіп, Бықсытып,
Қоксытып келтірді.
Осының бәрімен,
Көңілінде міні жоқ,
Жүзінің нәрі мен
Бойының сыны жоқ.
Бүкшиіп, Сексиіп,
Түксиіп елтірді...»

06/12/2020
Осындағы ұзын тармақтар түгелдей 6 буынды болып, 3
буынды қос бунақтан қүралса, қысқа тармақтар да үнемі 3
буынды болып келген. Бұдан біз осы өлең түрінің қазақ өлеңі
құрылысының өзгешелік қалпын берік сақтап, поэзияда
орныққан өрнектер негізінде өріліп шыққанын көреміз. Қысқа
тармақтардың ырғағын айқындай түсу үшін Абай бүксітіп-
бықсытып-қоқсытып, бүкшиіп- сексиіп-түксиіп деген сөздерді
үйлестіріп, 3 буынды тармақтармен келесі 6 буынды
тармақтың бастапқы бунағын да ұйқастырып қойған. Осы
көрсетілген етістіктен жасалған сипаттама сөздер өзінің
нақтылық мағынасы, әсерлі суреттілігімен де назар
аударады. Өлеңдегі ырғақты шығарманың мазмұнына
байланысты алып қарасақ, осындағы ұзынырақ (6 буынды)
тармақтардың соңында 3 буынды ырғақтың айқын естіліп,
оқшауланып шығуы, қайталануы мұндағы айтылатын ойдың
кекесін, сықақ, ажуаға толы мәнін ашып көрсетуге орайлы.

06/12/2020 5
Сен мені не етесің?
Абайдың өзгеше ырғағы, шумағы, ұйқасы бар өрнек тудырған тағы бір өлеңі «Сен
мені не етесің...»

«Сен мені не етесің?
Мені тастап,
Өнер бастап,
Жайыңа
Және алдап,
Арбап,
Өз бетіңмен сен кетесің
Неге әуре етесің?
Қосылыспай,
Басылыспай,
Байыңа
Және жаттан
Бай тап,
Өмір бойы қор етесің..»
Мұнда бір 6 буынды, бір 8 буынды тармақ бар, 4 буынды тармақ - үшеу. Бұларға
қоса бірі 3 буынды және бірі 2 буынды 2 тармақ және бар. Осынша әрқайсысы
әркелкі тармақтардың бір шумақта қалай жанасып, сыйысып, бірігіп тұрғаны
таңғаларлық нәрсе.

06/12/2020 6
«Сегіз аяқ» өлеңі
Абайдың қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлең өрнектерінің ішіндегі ең күрделі
және келісті жасалғаны - «Сегіз аяқ».

«Алыстан сермеп,
Жүректен тербеп,
Шымырлап бойға жайылған,
Қиуадан шауып,
Қисынын тауып,
Тағыны жетіп қайырған,
Толғауы тоқсан, қызыл тіл,
Сөйлеймін десең өзің біл...»

Осы келтірілген шумақта 5 буынды тармақтар мен 8 буынды тармақтар белгілі
ретпен кезектесіп келіп отыратынын көреміз. Бірақ басқа шумақтарда 8 буынды
тармақтың орнына 7 буынды тармақ түсуі де ықтимал. Бунақ кестесі 3 буын + 2
буын + 3 буын болып келетін 8 буынды тармақпен бунақ ернегі 4 буын + 3 буын
болып келетін 7 буынды тармақ жыр өлшемінде де, шумақты өлеңдерде де еркін
алмасып түсе беретіні белгілі. Ал «Сегіз аяқтағы» 7, 8 буынды тармақтардың
бунақтық кестесі де дәл осындай
«Сегіз аяқ» өлеңінің өлшемін Шәкерім, Ахмет Байтұрсынұлы т. б. ақындар өз
өлеңдерінде қолданып, оның қазақ поэзиясында орнығуына үлес қосты.

06/12/2020
Абай поэмалары
Абайдың үш поэмасының бәрі де ақынның қазақ
өмірінен, соның ішінде бұрынғы шығармаларындай,
өз ортасы, өз дәуірінің болмысынан алған
шығармалары емес. Үшеуі де шығыстық дастан
аңыздардан немесе ертегілік тақырыптардан
алынған сюжеттерге құрылады.
1887жылы «Масғұт» поэмасын жазады. Әрқайсысы 4
тармақты 44 шумақтан тұрады.
Дастан 11 буынды қара өлең үлгісімен жазылған. Алгаш
рет 1909 ж. С.-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны
Ибраһим Құнанбай ұғылының өлеңі» атты жинақта толық
емес күйінде, кейін толық түрінде 1939 жылғы басылымда
жарияланды. Шығарма басылымдарында аздаған
текстологиялық өзгөрістер кездеседі.

06/12/2020 8
1900- 1902 жылдары ақын «Ескендір поэмасын жазады.

"Ескендір» поэмасы — Абайдың гуманистік көзқарасын тереңірек
танытатын елеулі сюжетті туындысы.
Поэмада аңыз сюжеті сақталғанмен, ақын оны өмір шындығына
жақындатып, реалистік негізде баяндайды. Уақиға әділдік пен
жауыздықтың бетпе-бет кездесуіне түйіседі де, кейіпкерлердің
мінез-құлқы, іс-әрекеті біртіндеп ашылады. Поэманың бас кейіпкері
Ескендір шығармадағы оқиға арқауы болып, оның өн бойында
көрініп отырады. Аристотель соңында ғана көрінеді. Ақынның
дидактикалық, өсиет-үлгілік қорытындысы Ескендер екеуінің
сөздері мен іс-өрекетінен шығарылады.Поэмада жарқын суреттер
мен қызықты баяндаулар, диалог пен лирикалық шегініс ұтымды
пайдаланылады. Бұдан Абайдың шағын поэма жасауға шеберлігі
танылады

06/12/2020 9
«Әзім әңгімесі» қай жылы жазылғаны белгісіз , Абайдың аяқталмаған
поэмасы «Әзім әңгімесі» не үшін аяқталмағаны белгісіз. Алғаш рет 1933
жылы Абай шығармалары жинағына енген. Оған дейін қолда жүрген
қолжазба, ескіріп, кейбір жері өшуге айналған. Сондықтан поэманың кейбір
жолдарын Мұхтар Әуезов "Абайдың стилі емес" деп санайды: "Бұл поэманың
өзегі "Мың бір түннің" бір тарауы – "Әлидің Әзімі" деген ұзақ ертегі болатын.
Біздің ойымызша, 1927 жылы осы поэманың текстін Абай шығармаларын
жинаушыларға табыс еткен Ырысайдың Ысқағы Абай поэмасының
ұмытылған немесе ескірген, қолжазбада өшіп қалған кейбір жолдарын өз
жанынан да "төлеу" салып, аламыштап жіберген сияқгы. Өйткені поэманың
кейбір ұйқастары, кей кезде жол ішінде сөз құраулары Абайдың ақындық
шеберлігіне, поэтикалық лексикасына жанаспайтыны да бар.
Бұлай болмаса, поэма Абайдың тіпті ерте кездерде өзінің ақындық күшін
алғашқы тәжірибе ретінде, әр тақырыпты байқастап жүрген кезінде туған,
алғашқы черновик есепті бір вариант болуға керек. Қалай да "Әзім"
поэмасы, ең әуелі, бітпеген шығарма болғандықтан, екінші, көркемдік,
шеберлік жағынан көңілдегідей қалыптанған дастан болмағандықтан, бұл
поэма жөніндегі түсінік сөздерді осы, жогарыдағы айтылған жайлармен
аяқтаймыз”, - дейді.

06/12/2020 10
Ғақлиялар
Абайдың көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары
терең білінген еңбегі - қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) -
ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы
даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде
жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек
шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір
бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса,
қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып
келеді. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар
аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зер салған.
Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік
сана мен философиялық сананы ұштастырады. Абайдың қара
сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы
пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық
концепциясын құрайды. Абайдың кара сөздері сондай-ақ жалпы
адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды.
Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан
"Абай" журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері
орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.
06/12/2020 11
Абайдың көркем аудармалары
Абай аударма саласына арнаған 15 жылында 50- астам
шығармаларды қазақ тіліне тәржімалаған. А.С.Пушкиннің
«Евгений Онегин» атты романынан 7үзінді,
М.Ю.Лермонтовтан 30-таяу шығарма, И.А.Крыловтан 12
мысал, басқа авторлардан 7 өлең аударған.
Абай орыс әдебиетіндегі шығармаларды 1882 жылдан
бастап аудара бастаған. Алғашқы аудармасы
М.Лермонтовтың «Бородино» атты патриоттық өлеңінен
үзінді болса, соңғысы осы ақынның «Вадим» атты ұзақ
әңгісінің оқиға желісін алып өзінше қысқартып жазған
поэмасы.
Абай аудармаларын негізінен екіге бөлуге болады:
1. Дәл аударма;
2. Ерікті аударма.

06/12/2020 12
Аудармалар Көңілдің күйі тағы да (М. Ю. Лермонтовтан)

Ал, сенейін, сенейін (М. Ю. Лермонтовтан) Менің сырым, жігіттер, емес оңай (М. Ю. Лермонтовтан)

Ала қойлар (И. А. Крыловтан) Піл мен қанден (И. А. Крыловтан)

Асау той, тентек жиын, опыр-топыр (М. Ю. Лермонтовтан) Теректің сыйы (М. Ю. Лермонтовтан)

Бородино Шайтан (М. Ю. Лермонтовтан)

Босқа әуре боп келдің бе тағы мұнда? (М. Ю. Шегіртке мен құмырсқа (И. А. Крыловтан)
Лермонтовтан)
Қанжар
Вадим
Қарасам қайғыртар жұрт бұл заманғы (М. Ю. Лермонтовтан)
Дұға (М. Ю. Лермонтовтан)
Қарға мен бүркіт (И. А. Крыловтан)
Есек пен бұлбұл (И. А. Крыловтан)
Қарға мен түлкі (И. А. Крыловтан)
Жалау (М. Ю. Лермонтовтан) Қасиетті дұға (М. Ю. Лермонтовтан)
Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз (М. Ю. Әм жабықтым, әм жалықтым
Лермонтовтан)
Әншілер (И. А. Крыловтан)
Жүректе көп қазына бар, бәрі жақсы (Я. Полонскийден)

Күнді уақыт итеріп (М. Ю. Лермонтовтан)

06/12/2020 13
«Абайтану» ғылым
саласы
Абайтану - Абай Құнанбайұлының өмірі мен
шығармашылық өнері, философиясы,
қоғамдық, эстететикалық көзқарастары,
қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық
тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы
жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерін
қамтитын қазақ әдебиеттану ғылымының
саласы.

Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын
зерттеу шын мәнінде Әлихан Бөкейханов,
Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы
мақалаларынан басталды деуге болады.
06/12/2020 14
Топтық жұмыс

I- топ
1.Абайдың қазақ өлең өнеріне
қосқан үлесі;
2. Ақынның дастандары
II-топ
1.Абай сусындаған үш бұлақ;
2 .Көркем аудармалары.
III-топ
1. Абай қара сөздері;
2.Абайтану» ғылым саласы және
Абайтанушылар.

06/12/2020 15

Ұқсас жұмыстар

XIX ғасырдағы және XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің ақындары

“Абай – дана, Абай – дара қазақта”. Ақпараттық жоба

Қазаққа Абай – дана, Абай – дара

Абай поэмаларының тілі

Мұқағалидің өлеңі

Қазақтың ұлы ақыны

Уәйіс Шондыбайұлының шығармашылығының зерттелуі

Ескендір поэмасын оқу

Татар халқының мәдениеті, тілі

Бастауыш сыныпта оқытылатын Абай шығармалары

Пәндер